عالمی که امام زمان(عج) وفاتش را مصیبت آل رسول(ص) نامید

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) روز سوم ماه رمضان، مصادف است با ارتحال شیخ محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید. وی از شخصیت‌هایی است که به اعتقاد و اعتراف عالمان شیعه و سنی، نقش بی‌بدیلی در تدوین و حفظ اندیشه شیعی به عنوان یک مکتب فکری داشته است. نکات قابل توجه و تأمل بسیاری در زندگی شیخ مفید وجود دارد. از جمله ارتباط او با امام عصر(عج) و مکاتبات وی با حضرت حجت(عج) که برخی از آنها در آثار گذشتگان برجای مانده است. هم چنین به اعتقاد ابن شهرآشوب، لقب «مفید» را امام عصر(عج) به ایشان منسوب ساخته‌اند. گرچه سیره اخلاقی و شدت زهد و پارسایی و تقوا در زندگی شیخ مفید از نکات برجسته حیات آن عالم گرانقدر است، اما آنچه بیش از این موضوعات اهمیت دارد، روش ممتاز علمی و فکری او در پردازش اندیشه‌های شیعی است.

شیخ مفید که به دلیل اشتغال پدرش به منصب معلمی، به «ابن معلم» نیز مشهور است بیش از آنکه به عنوان یک فقیه برجسته شناخته شود و به آرا و نظرات فقهی او توجه شود، آرا و اندیشه‌های کلامی وی مورد توجه قرار گرفته است. نباید از نظر دور داشت که دو فقیه نام‌آور شیعه، سیدمرتضی و شیخ طوسی ملقب به شیخ الطائفه از شاگردان درس شیخ مفید بوده‌اند. بی‌گمان عظمت و سعه‌ علمی شیخ را در حوزه فقه و اصول می‌توان در جایگاه بلند شاگردان او در سلسله فقهای شیعه جستجو کرد. اما این‌که چرا اندیشه‌های کلامی و اعتقادی شیخ مفید بیشتر مورد توجه و تحقیق قرار گرفته است و خود شیخ نیز اهتمام زیادی در تدوین و تألیف در این حوزه داشته است نیازمند توضیح بیشتر است.

دورانی که شیخ مفید در آن زیست می‌کرد، گرچه به دلیل روی کارآمدن حکومت آل بویه، از نظر سیاسی و اجتماعی دوران نسبتا آرام و باثباتی است اما در سایه همین امنیت و آرامش نسبی که در آن زمان حاکم بوده است و هم چنین به دلیل فضای باز فکری و عقیدتی که سیاست‌های آل بویه در شکل گیری آن تأثیرگذار بود، از نظر فکری و علمی دوران پرآشوبی بود. اندیشمندان شیعه و سنی به شدت آرای همدیگر را مورد نقد و معارضه قرار می‌دادند و البته در خود مذهب شیعی نیز گروه‌های مختلفی وجود داشت. سه گروه برجسته‌ای که در آن دوران حیات داشتند عبارت بودند از: جریان اهل حدیث به پیشوایی شیخ صدوق، جریان فلسفی به پیشوایی ابن سینا و جریان کلامی به پیشوایی آل نوبخت. در کنار این سه جریان، ما شاهد حضور قاضی عبدالجبار نماینده معتزله و قاضی ابوبکر باقلانی نماینده اشاعره در آن دوران هستیم.

چنانکه مشاهده می‌شود، داخل هر سه جریان، یک رویکرد افراطی وجود داشته است که امتداد آن نمی‌توانسته است منتج به حیات مکتب شیعی و انتقال اسلام ناب به ادوار بعد گردد. جریان اهل حدیث که شیخ صدوق از شناخته شده‌ترین نمایندگان آن است، جریانی بود که عقلانیت و تکیه بر عقل بشری کمتر جایگاهی در آن داشت. البته این سخن بدان معنا نیست که در آثار بجای مانده از پیشوایان جریان اهل حدیث، از جمله خود شخصیت شیخ صدوق اثری از عقلانیت و استدلال عقلی به چشم نمی‌خورد و ایشان گزارشگر صامت روایات معصومین بوده‌اند.

جریان فکری فلسفی که با حضور ابن سینا و ابوعلی مسکویه در آن دوران رمق تازه یافته بود و یکی از دوران‌های اوج خود را تجربه می‌کرد، بعضا نمی‌توانست با استمداد به استدلالات عقلی و فلسفی، به تبیین تمام گزاره‌های دینی بپردازد. نمونه آشنای آن، سخنان ابن سینا پیرامون بحث معاد جسمانی است. درست در این بحبوحه بود که شیخ مفید با تلاشی وافر توانست جریان اعتدال گرای مبتنی بر عقلانیت را بنیان بگذارد که از آن می‌توان به عنوان جریان چهارمی در قرن پنجم یاد کرد.

شیخ مفید با این که شاگرد شیخ صدوق بود اما در نقد سخنان استاد خود، کتابی تألیف کرد با عنوان تصحیح‌الاعتقاد بصواب‌الانتقاد، که از آن به عنوان نخستین گام انتقاد درون مذهبی یاد می‌شود. دیگر اثر مهم شیخ مفید در علم کلام، کتاب اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات است که به زبان فارسی نیز ترجمه شده است. آغاز این کتاب با بیان توضیحاتی درباره لفظ شیعه انجام می‌پذیرد. در ادامه این اثر، چنانکه خود شیخ در مقدمه کوتاه کتاب به آن اشاره کرده است، تمایز میان شیعه و معتزله که نزد شیخ مفید به اثبات رسیده است مورد بررسی قرار می‌گیرد.

متأسفانه علی‌رغم نقش مهم و بی‌بدیل شیخ مفید در تدوین و تکوین تفکر شیعی، جایگاه ایشان همچنان ناشناخته مانده است. چنانکه اولین کار جدی و قابل اعتنا در زمینه آرای کلامی شیخ مفید، اثری است با عنوان «اندیشه‌های کلامی شیخ مفید» که رساله دکتری مارتین مکدرموت در دانشگاه شیکاگو است و در سال 62 ترجمه آن توسط موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل کانادا در تهران منتشر شده است.

آن عالم فرزانه در شب جمعه سوم رمضان سال 413 در حالی از دنیا رفت که 80 هزار نفر جنازه او را تشییع کردند. شیخ طوسی، ازدحام مردم از همه مذاهب برای نماز گزاردن و گریستن در مرگ او را بی‌سابقه توصیف کرده است. در برخی منابع آمده است که پس از دفن او، اشعاری به خط امام عصر(عج) بر سنگ قبر او نقش بسته بود که ترجمه آن چنین است: خبر دهنده مرگ، خبر فقدان تو را نیاورد، امروز بر آل محمّد (علیهم السلام) روز مصیبت بزرگی است. سوای صحت و سقم انتساب این اشعار به امام عصر(عج)، از محتوای توقیعات امام زمان(عج) خطاب به شیخ مفید که در کتب معتبر شیعه ذکر گردیده است، هم چنین روایاتی که در خصوص عظمت رحلت عالمان دین به دست ما رسیده است می‌توان به این نکته پی برد که روز وفات شیخ مفید بی‌شک روز اندوه دین و پیشوایان دین از جمله خاندان عصمت و طهارت بوده است.