برخورداری از امنیت غذایی و غذای سالم و کافی ابتدایی ترین حق از حقوق هر انسانی است که متاسفانه در جهان امروز بسیاری از آن بی بهرهاند. با توجه به اینکه بر دامنه این بحران در دهه های پیش رو افزوده خواهد شد، در این مقاله سعی شده است تا نگاه قرآن کریم به مفهوم امنیت غذایی مورد واکاوی قرار گیرد. برای نیل به این هدف ابتدا، تعریف” امنیت غذایی” در مجامع معتبر علمی غرب آورده شده است و سپس با بررسی آیات قرآنی مرتبط با مفاهیم تغذیه و کشاورزی تلاش گردیده استتا تعریفی براساس آیات قرآن برای آن ارائه گردد. تعریف قرآنی ارائه شده در این مقاله از این قرار است”: تولید آگاهانه و مدبرانه انواع غذاهای طیب و حلال در جامعه اسلامی بدون وابستگی به غیر مسلمانان و توزیع عادلانه آن به طوری که تمام افراد جامعه، دسترسی دائم به غذا داشته و از تأمین آن در آینده نیز مطمئن باشند و از آن بدون اسراف مصرف کنند”. شاید بتوان این تعریف را به نظام اقتصادی نیز تعمیم داد با این بیان که نظام اقتصاد اسلامی بر مبنای تولید مدبرانه، توزیع عادلانه و مصرف بدون اسراف بنیان نهاده شده است.
قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی و معجزه جاودان خاتم النبیین در بردارنده هر خرد و کلانی است و هماره فانوس نجات جویندگان حقیقت و مشعل هدایت پویندگان صراط مستقیم بوده است. اگرچه تمدن اسلامی در قرون سوم تا نهم هجری به مدد این نور الهی از رشد و بالندگی خاص برخوردار شد اما متاسفانه به علت افساد طاغوت های زمانه رو به افول نهاد.
تاریخ نشان می دهد که با ظهور رنسانس در قرون 14 و 15 میلادی هنگامی که اروپا تلاش خود را برای نجات از یوغ خرافات کلیسای منحرف آغاز کرد. بذر علوم جدید نیز کاشته شد. این علوم براساس تجربه و مشاهده عینی از پدیده های محسوس بنیان نهاده شده اند، دارای ساختاری نسبی و متکثر و گاه متناقض هستند و هدفی جز افزایش منافع مادی انسان اومانیست ندارند. شاید از همین روست که علیرغم داعیه جهان شمولی لیبرالیسم مبتنی بر پیشرفت های بسیار در فناوری و علوم جدید، تمدن غرب هنوز از پاسخگویی به برخی از ابتدایی ترین نیازهای بشر درمانده است که بیشک یکی از مهمترین آنها ایجاد امنیت غذایی است.
در این مقاله ابتدا تعریف موجود از امنیت غذایی در محافل علمی غرب بیان گردیده و سپس با استفاده از آیات شریفه مرتبط با این مفهوم تلاش شده است تا تعریفی قرآنی برای آن ارائه گردد. البته منظور این نیست که ما فی المثل در پی کشف فرمولهای شیمیایی در قرآن باشیم بلکه قرآن کریم کتاب هدایت است و یگانه راه توحید را بر مردمان تمام دوران ها نمایان میسازد. امید است که ما مسلمانان خود را بازشناسیم و با اتکال به خداوند متعال و اتکا به دو گنجینه بیپایان و جدای ناپذیر قرآن و اهل بیت علیهم السّلام به اهداف عالی اسلام عزیز در رسیدن به علم حقیقی توحید مدار نائل آییم.
1- تعریف امنیت غذایی از سوی بانک جهانی وF .A .O
تاکنون تعاریف مختلفی از امنیت غذایی توسط افراد و نهادهای گوناگون ارائه شده است اما مقبولترین تعریف که بیش از همه مورد رجوع قرار گرفته، تعریفی است که بانک جهانی در سال 1986 ارائه کرد.” Access by all people at all time to enough food for an active and healthy life”(دسترسی همه مردم در همه زمان ها به غذاهای کافی جهت زندگی سالم و فعال) این تعریف لزوم دسترسی تمام مردم به غذای کافی جهت داشتن زندگی سالم و فعال را متذکر میشود. و ناظر بر 4 محور اصلی می باشد که هریک شاخصی برای ارزیابی وجود یا عدم وجود امنیت غذایی در یک ناحیه یا جامعه معین در نظر گرفته میشود. در سال های اخیر نیز بیشتر تحقیقات درباره امنیت غذایی بر همین 4 محور متمرکز بوده است.
1- 1- فراهم بودن غذا:(Availability)
در طول تاریخ همواره منازعات بسیاری بین انسانها برای در دست گرفتن منابع مکفی غذایی درگرفته است، نوآوری در عرصه علم و فنآوری نیز گرچه باعث افزایش این منابع گشته اما متأسفانه به حفظ پایداری این منابع کمتر توجه شده است.
1- 2 دسترسی به غذا:(Axxessilability)
یک محور از امنیت غذایی، دسترسی یکسان به غذا توسط انسانها است. عدم تساوی در جوامع منجر به معضلات بزرگی گشته است و هدف بیشتر کمکهای غذایی نیز در وهله اول غلبه بر این وضع نامساعد اجتماعی بوده که البته موفقیت بسیار محدودی نصیب این تلاشها شده است.
1- 3- مطلوبیت غذا:(Adequacy)
امنیت غذایی مستلزم آن است که میزان مناسب از غذا در دسترس همگان باشد تا سلامت انسان و پایداری در تولید، توزیع و مصرف تضمین شود.
1- 4- پایداری:(Sustainability)
یک نظام غذایی پایدار بایستی با توجه به حفظ قابلیت نسلهای آینده جهت برآوردن نیازهایشان تنظیم گردد.(F .A .O ,2002)
2- بحث و بررسی آیات مرتبط با مفهوم امنیت غذایی
2- 1- شباهت نعمات دنیوی و بهشتی برای مومنان
وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیها خالِدُونَآیه 25 از سوره مبارکه بقره سرنوشت مومنان را بیان میکند و نخست میگوید:” به آنها که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادهاند بشارت ده که برای آنها باغ هایی از بهشت است که نهرها زیر درختانش جاری است”. میدانیم که باغهای فاقد آب دائم، بایستی آب مورد نیاز خود را گهگاه از خارج وارد کنند در نتیجه طراوت زیادی نخواهند داشت و طراوت از آن باغی است که همیشه آب در اختیار دارد. آب هایی که متعلق به خود آن است و قطع نمیشود، خشکسالی و نقصان آب آن را تهدید نمیکند و چنین است باغهای بهشت سپس ضمن اشاره به میوه های گوناگون این باغها میگوید:” هر زمان از این باغها میوهای به آنها داده شود.”” میگویند این همان است که پیش از این نیز به ما داده شده بود.” مفسران بر این جمله تفاسیر مختلفی ذکر کردهاند اما یک نظر بر آن است که مومنان هنگامی که میوه های بهشتی را می بینند آن را مشابه میوه های دنیا مییابند و خاطره نعمات دنیوی بر آنها زنده میشود. و البته هیچ مانعی ندارد که جمله مذکور اشاره به این مفهوم باشد چرا که الفاظ قرآن گاه دارای چندین معنی هستند (تفسیر نمونه) از این آیه چنین می توان نتیجه گرفت که جامعه اسلامی می تواند به گونهای ساخته شود که به بهشت موعود شباهت داشته باشد. چراکه خداوند نعمات خود را برای مومنین در دنیا و آخرت مشابه هم آفریده است (نظر نویسنده).
2- 2- دسترسی دائم به غذا
مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ آیه 35 از سوره مبارکه رعد” وصف بهشتی که به متقین وعده داده شده این است که از زیر درختان آن نهرها جاری است، میوه و سایهاش همیشگی است این فرجام پرهیزگاران است اما فرجام کافران آتش دوزخ است.” در این آیه عبارت” أُکُلُها دائِمٌ” وجود دارد یعنی” خوردنیهایی که همیشه وجود دارد.”چنانکه قبلا در آیه 25 بقره بیان شد، بین دنیا و آخرت برای مومنان شباهت وجود دارد و مومنان زمانی که نعمات بهشتی را می بینند به یاد نعمات دنیوی میافتند و اینگونه نتیجه گیری کردیم که جامعه اسلامی و نعمات آن به بهشت و نعماتش شبیه می باشد. در صورتی که این دو فرض را در کنار هم قرار دهیم می توان چنین استنباط کرد که در جامعه اسلامی دسترسی به خوراک و مواد غذایی بایستی همیشگی بوده و غذا به طور دائم در دسترس مسلمانان باشد (نظر نویسنده).وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ (112) وَ لَقَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ وَ هُمْ ظالِمُونَ (113) فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ (114) إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ در آیات 112، 113 و 114 سوره مبارکه النحل خداوند نخست میفرماید برای آنها که ناسپاسی نعمت میکنند مثلی زده، منطقه آبادی (قَرْیَةً) که در نهایت امن و آرام بود (آمِنَةً) این آبادانی آنچنان امن و امان بود که ساکنانش با اطمینان در آن زندگی کرده و هرگز دچار کمبود و به تبع آن مهاجرت نمیشدند (مُطْمَئِنَّةً) و این قریه آمنه و مطمئنه به گونه ای بود که روزی مورد نیاز مردمش به طور وافر از هر مکانی به سوی آنها میآمد. اما سرانجام این مردم کفران نعمت خدا کردند و خداوند لباس گرسنگی و ترس بر آنها پوشانید (جوع و خوف) و دچار عذاب الهی شدند سپس خداوند از ما میخواهد با مشاهده چنین نمونه هایی در راه غافلان و ظالمان گام نگذاریم” شما از آنچه خدا روزیتان کرده حلال و پاکیزه بخورید و شکر او را بجای آرید اگر او را بپرستید” در اینکه این قریه مکه بوده یا سرزمین سبا در یمن و یا این واقعه در تاریخ بنی اسرائیل اتفاق افتاده بین مفسران اختلاف است اما به هرحال از آنجا که تاریخ مناطق بسیاری را به یاد دارد که گرفتار چنین سرنوشتی شدهاند، مشکل مهمی در تفسیر این آیه باقی نمیماند (تفسیر نمونه). در آیات فوق برای این منطقه آباد و پربرکت 3 ویژگی با خاصیت علی و معلولی ذکر شده است. 1) امنیت جامعه 2) اطمینان اجتماعی از آینده پیش رو 3) بهرهمندی از مواهب اقتصادی. البته مشهود است که اگر در جامعهای امنیت نباشد اطمینانی نیز به زندگی وجود نخواهد داشت تا توسعه اقتصادی حاصل شود.
خلاصه اینکه در جامعه اسلامی نعمات 3 گانه دنیوی شامل: امنیت، اطمینان اجتماعی و بهرهمندی از مواهب دنیوی که قطعا رزق حلال و طیب از مهمترین آنهاست بایستی مهیا باشد تا بتوان به نعمت بزرگتر و تکمیلکننده آنها یعنی شریعت و عمل به آن دست یافت (نظر نویسنده)
2- 3- اطمینان از دستیابی به غذا
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ در آیه 126 سوره بقره حضرت ابراهیم دو درخواست از خدا دارد، قرآن میگوید” به خاطر بیاورید هنگامی که ابراهیم عرض کرد پروردگارا این سرزمین را، شهر امن (مکه) قرار ده” و با توجه به آیه پیش از آن دعای ابراهیم علیه السّلام به اجابت رسید و خداوند امنیتی از نظر ظاهر و باطن به آن بخشید. دومین تقاضای ابراهیم این است که اهل این سرزمین را- آنها که به خدا و روز جزا ایمان آوردهاند- از ثمرات گوناگون روزی بخش. در اینکه منظور از ثمرات چیست؟ مفسران نظرات گوناگون دارند ولی ظاهرا ثمرات یک معنی وسیع دارد که هرگونه نعمت مادی اعم از مواد غذایی، میوه ها و حتی نعمات معنوی را نیز شامل میشود (تفسیر نمونه).
جالب آنکه ابراهیم نخست تقاضای امنیت و سپس درخواست مواهب اقتصادی میکند این خود اشارهای است به این حقیقت که امنیت و اقتصاد در یک جامعه با هم ارتباط تنگاتنگ داشته و شاید لازم و ملزوم هم باشند (نظر نویسنده). این نکته نیز قابل توجه است که حضرت ابراهیم این درخواست را تنها برای اهل ایمان میکند و این مطلب، وجود امنیت غذایی و دسترسی بیدغدغه و توأم با احساس امنیت روانی به غذا را لازمه جامعه اسلامی میداند. در ادامه آیه نیز خبر از بهره کم کفار از مواهب الهی داده شده که می تواند در آسیبشناسی کشاورزی و عدم امنیت غذایی، قحطی و گرسنگی در جوامع مورد توجه قرار گیرد (نظر نویسنده).
2- 4- روزیهای پاک (طیبات رزق)
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ از آنجا که قرآن در مورد انحرافات ریشهدار از روش تاکید و تکرار استفاده میکند و در این آیات به مساله تحریم بیدلیل پارهای از غذاهای حلال و سالم در عصر جاهلیت اشاره کرده منته روی سخن را به مومنان کرده میفرماید:” ای افرادی که ایمان آوردهاید از نعمات پاکیزهای که به شما روزی دادهایم بخورید و شکر او را به جای آورده و او را بپرستید”. تکیه روی کلمه طیب همگان را متوجه این دستور اسلامی میسازد که از غذاهای ناپاک چون گوشت مردار، درندگان، حشرات و مسکرات بپرهیزند.
در آیات بسیار دیگری خداوند از مردم خواسته که از روزیهای پاک بخورند از جمله در آیه 168 سوره مبارکه بقره یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ میفرماید:” ای مردم از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه بخورید و از گامهای شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شماست.” (تفسیر نمونه) قابل توجه اینکه خطابهایی که در قرآن مربوط به استفاده از غذاهاست کم نیست و معمولا با دو قید حلال و طیب همراه است، حلال چیزی است که ممنوعیتی نداشته باشد و طیب به چیزهای پاکیزه گفته میشود که موافق طبع سالم انسانی است نقطه مقابل خبیث که طبع آدمی از آن متنفر است (تفسیر نمونه)
[2-] 5- بهرهمندی از انواع غذا و محصولات کشاورزی
رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ در آیه 37 سوره مبارکه ابراهیم، حضرت ابراهیم علیه السّلام پس از ساکن کردن فرزندانش در سرزمین مکه برای آنها از پیشگاه خداوند متعال چنین میخواهد” … وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ” یعنی” به انواع ثمرات روزیشان ده شاید که شکر گذارند” (تفسیر نمونه). هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ در آیات 10 و 11 از سوره مبارکه نحل، خداوند ابتدا میفرماید: او کسی است که از آسمان آبی فروفرستاد، آبی حیاتبخش، زلال و خالی از هرگونه آلودگی که شما از آن مینوشید و نیز گیاهان و درختانی از آن به وجود میآید که حیوانات خود را در آن چرا میدهید. سپس این مساله را اینگونه ادامه میدهد به وسیله آب باران برای شما زراعت میرویاند و نیز زیتون و نخل و انگور را و خلاصه از تمام میوه ها” من کل ثمرات”، در اینجا زرع هرگونه زراعتی را شامل میشود، زیتون هم نام آن درخت مخصوص است و هم میوه آن، نخیل هم به معنای مفرد و هم به معنای جمع استعمال میشود اعناب جمع عنبه به معنی انگور است (تفسیر نمونه). مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ در آیه 27 از سوره مبارکه فاطر نخست میگوید” آیا ندیدهای خداوند از آسمان آبی نازل کرد و به وسیله آن میوه ها به وجود آوردهایم با الوان مختلف” شروع این جمله با استفهام تقریری ضمن تحریک حس کنجکاوی انسانها اشاره به وضوح و بدیهی بودن مطلب است که هرکس بنگرد واقعیت را می بیند.” الوان” ممکن است به معنی رنگهای ظاهری میوه ها باشد و ممکن است کنایه از تفاوت در انواع طعم، ساختار و یا خواص گوناگون آنها باشد (تفسیر نمونه). مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ
– آیه 15 از سوره مبارکه محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، پنجمین موهبتی را که برای اهل بهشت نام می برد وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ و برای آنها در بهشت از تمام انواع میوه موجود است (تفسیر نمونه). جمله … کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ …* در آیات 57 بقره، 172 بقره، 160 اعراف، 81 طه تکرار شده است” از خوراکیهای پاکیزهای که به شما روزی دادهایم بخورید.”. خلاصه اینکه خداوند در این آیات شریفه لزوم استفاده انسان از انواع غذاها، میوه جات، زراعتها و تنوع تغذیه را متذکر میشود (نظر نویسنده)
امروزه ثابت شده که بدن انسان برای رشد، حیات و کسب انرژی دارای نیازهای چند گانهای است که این مواد در گروه های مختلف پروتئینها، کربوهیدراتها، لیپیدها و ویتامینها و املاح معدنی قرار میگیرند و تنها با تغذیه متنوع و متعادل از انواع خوراک این نیاز برآورده میشود (نظر نویسنده)
[2-] 6- امنیت غذایی تابعی از توسعه کشاورزی
در آیات 22 تا 29 از سوره مبارکه دخان خداوند داستان فرعون و غرق شدنش را بیان میکند ولی در آیات 25، 26، 27 در رابطه با توسعه کشاورزی نکاتی وجود دارد. کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ (25) وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ (26) وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ (27) (چه بسیار باغات و چشمهسارهایی که از خود برجای گذاشتند) 26 (و زراعتها و قصرهای باشکوه) 27 (و نعمات دیگر که در آن متنعم بودند) أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ آیه 9 سوره مبارکه روم هشداری است به دنیاپرستان، در واقع قرآن کریم اشاره به اقوامی میکند که نسبت به مشرکان معاصر پیامبر برتری چشمگیری از نظر قدرت و نیروی مالی داشتند و سرنوشت دردناک آنها را درس عبرتی برای اینها قرار میدهد عبارت” اثار و الارض” در لغت به معنی” شخم زدن زمین است” ولی مفهوم وسیعی دارد و تمام اموری که مقدّمه عمران و آبادانی توسعه نظیر عملیات کشاورزی برای زراعت و درختکاری و احداث قنوات تاسیسات و امکانات را شامل میشود (تفسیر نمونه).وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً در آیه 12 از سوره نوح خداوند یکی از پاداشهای ایمان آوردن به خدا را متنعم شمردن از توسعه کشاورزی ذکر میکند” … و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد”. در واقع این داستان حضرت نوح است که ایشان خطاب به قوم لجوج و سرکش اینبار روی بشارت و تشویق تکیه میکند و به آنها وعده مؤکد میدهد که اگر از شرک و گناه توبه کنند خدا درهای رحمت را از هر سو بر آنها میگشاید. اما نعمات دنیا نظیر باغهای پر برکت و نهرهای پرآب طبق گواهی قرآن برای ایمان آورندگان موجب آبادی دنیا و آخرت است در بعضی از روایات آمده که وقتی این قوم لجوج از قبول دعوت نوح سرباز زدند خشکسالی و قحطی و سایر بلایا آنها را فراگرفت (تفسیر نمونه).
از این آیات می توان چنین برداشت کرد که توسعه اقتصادی و افزایش توان تولید، خصوصا تولیدات کشاورزی نشانگر و شاخصه پیشرفت یک جامعه بوده اما چنین جامعهای در صورتی رستگار میشود که تسلیم حق بوده و برنامه الهی که توسط پیامبرانش آمده را (وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ*) گردن نهاده در غیر این صورت دچار خشم الهی خواهند شد. خلاصه اینکه توسعه مادی و اقتصادی و توسعه فرهنگ دینی در یک جامعه توحیدی بهمنزله دو بال پروازند که هریک مکمل دیگری است (نظر نویسنده)
[2-] 7- تولید مدبرانه و آگاهانه
لِیَأْکُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ أَ فَلا یَشْکُرُونَ در آیه شریفه 35 از سوره مبارکه یس خداوند میگوید” تا از ثمرات آن و دسترنج خویش بخورند. چرا سپاس نمیگویند”، همانطور که ملاحظه میشود شرط تنعم از نعمت تغذیه در این آیه کار و تلاش برای تولید آن ذکر شده است (نظر نویسنده). ولی اینکه این تولید دارای چه خصوصیاتی باشد در آیات بسیاری به آن پرداخته شده از جمله در آیات: وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ در آیه 4 رعد، خداوند پس از ذکر زمینهای کشاورزی و انواع باغات و محصولات و تفاوت آنها میگوید” هر آینه در اینها برای خردمندان عبرتهاست” یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ در آیه 11 نحل، خداوند کشتزارها، نخلستانها تاکستانها و هر نوع میوه را مایه عبرت برای افراد اندیشمند دانسته است. از دو آیه فوق می توان چنین استنباط کرد که تولید غذا بایستی با عقل معاش، نگاه و دانش تجربی صورت پذیرد (نظر نویسنده).
قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَباً فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّا تَأْکُلُونَ آیه 47 سوره مبارکه یوسف، برنامه و مدیریت حضرت یوسف علیه السّلام در جلوگیری از قحطی مصر را متذکر میشود” هفت سال پیاپی بکارید و هرچه میدروید، جز اندکی که میخورید با خوشه انبار کنید”. در این آیه می توان لزوم نگاه کلان به امنیت غذایی در جامعه، برنامهریزی و مدیریت منابع غذایی را درک کرد. قطعا تولیدی ثمربخش خواهد بود که براساس برنامهریزی زمانبندی شده و محاسبات مدیریتی باشد (نظر نویسنده)
2- 8- عدم وابستگی به غیر مسلمانان در تأمین غذا
الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِنْ کانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قالُوا أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ وَ إِنْ کانَ لِلْکافِرِینَ نَصِیبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَ نَمْنَعْکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا آیه معروف نفی سبیل در سوره مبارکه نساء 141 وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا آیا هدف از این جمله تنها عدم تفوق کفار از نظر منطق بر افراد باایمان است و یا پیروزیهای نظامی، فرهنگی، سیاسی و مانند آن را نیز شامل میشود؟ از آنجا که کلمه سبیل به اصطلاح از قبیل نکره در سیاق نفی است و معنی عموم را میرساند از آیه استفاده میشود که کافران نه تنها از نظر منطق بلکه از نظر نظامی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و در کل از هیچ نظر بر مومنان چیره نخواهند شد (تفسیر نمونه). وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ آیه شریفه 61 از سوره مبارکه بقره” و نیز بخاطر بیاورید زمانی را که گفتید: ای موسی هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا، اکتفا کنیم از خدای خود بخواه که از آنچه از زمین میروید از سبزیجات، خیار، عدس، پیاز برای ما برویاند، موسی گفت آیا غذای پستتر انتخاب مینمایید (اکنون که چنین است از بیابان) وارد مصر (شهر) شوید زیرا هرچه خواستید در آنجا هست. خداوند مهر ذلت و نیاز بر پیشانی آنها زد و مجددا گرفتار غضب پروردگار شدند. چراکه آنها نسبت به آیات الهی کفر ورزیدند و پیامبران را به ناحق میکشتند اینها به خاطر آن بود که گناهکار، سرکش و متجاوز بودند”.
یکی از تفاسیری که بر این آیه وجود دارد این است که اگر از غذاهای غیر متنوعی در این بیابان بهره میگیرید در عوض ایمان دارید و آزاد و مستقل هستید اگر نمیخواهید بازگردید و باز هم اسیر فرعونیان شوید تا از باقیمانده سفره آنها و از غذاهای پرتجمل و وسوسهانگیزشان بهره برید، شما به دنبال شکم و خورد و خوراکید هیچ نمیاندیشید که آن روز برده و اسیر بودید و امروز آزاد و سربلند هستید (تفسیر نمونه)
در دنیای امروز که استعمارگران غربی در دنباله فرعونیان تاریخ قرار گرفته و وارث آنها گشتهاند همواره سعی کردهاند نفوذ استثماری خود را بر سایر ملل بالاخص کشورهای اسلامی با تزویر و ترفند محقق سازند و از این آیه به خوبی استفاده میشود که جامعه اسلامی نبایستی در هیچ مرحلهای برای تامین غذای خود به کفار وابستگی داشته باشد. چه این وابستگی در تامین منابع غذایی و یا در قالب فرهنگ تغذیه باشد (نظر نویسنده)
[2- 9] امنیت غذایی زمینهساز فرهنگ دینی
فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ (3) الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ در آیه 4 از سوره مبارکه قریش، خداوند در مورد قبیله قریش فرموده که آنها را از گرسنگی نجات داد و از ناامنی رهایی بخشید در حالی که در آیه 3 از این سوره علت بخشیدن این نعمات را ایجاد زمینه برای عبادت خدا ذکر کرده است، باز هم در این سوره مبارکه می بینیم که امنیت غذایی به علاوه امنیت اجتماعی زمینهساز فرهنگ دینی در جامعه توحیدی می باشد (نظر نویسنده)
[2- 10] 9- توزیع عادلانه غذا در جامعه اسلامی
وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ آیه 141 انعام پس از ذکر آفرینش باغهای معروش و غیر معروش برای انسانها به طور خاص از محصولات دارای اهمیت اقتصادی و تغذیهای برای انسان نام برده و تفاوت و تنوع این نعمات الهی را متذکر میشود. سپس پروردگار میگوید” از میوه آنها هنگامی که به ثمر نشست بخورید ولی فراموش نکنید که به هنگام چیدن حق آن را باید ادا کنید.” و در پایان فرمان میدهد که” اسراف نکنید زیرا خداوند مسرفان را دوست ندارد.” با توجه به اینکه آیات پیش از آن سخن از احکام خرافی بتپرستان به میان آورده که از زراعت ها و دامداریشان نصیبی برای بتها قرار داده و عقیده داشتند که این سهام بایستی تنها به خادمان بتها رسیده و مردم فقیر و عادی از آن بی بهره هستند این آیه شریفه صریحا با این احکام خرافی و تبعیضآمیز به مقابله پرداخته و میگوید خالق تمام این نعمات خداست و هم او دستور داده که از آنها بهره گیرید و البته اسراف نکنید بنابراین جز خدا که خالق آنهاست کسی حق تحریم و تحلیل آن نعمات را ندارد. (تفسیر نمونه)
سپس در جمله” اذا ثمر” با ذکر کلمه ثمر قبل از آن میان مفسران گفتگو است ولی ظاهرا هدف از این جمله این است که به مجرد آشکار شدن میوه بر درختان و خوشه و دانه در زراعتها، بهرهگیری از آن مباح و جایز است و بایستی حق مستمندان پرداخت شود و ادای این حق بایستی در موقع چیدن میوه و درو کردن محصول” یوم الحصاد” صورت گیرد (تفسیر نمونه).
اما در مورد اینکه منظور از پرداختن حق به هنگام درو چیست بعضی معتقدند همان زکات واجب یعنی یک دهم و یک بیستم است ولی باوجود اینکه این سوره مکی می باشد و حکم زکات در سال دوم هجرت یا بعد از آن صادر شده چنین احتمالی بعید مینماید. در روایات بسیاری از اهل بیت علیهم السّلام این حق غیر از زکات معرفی شده، و منظور از آن چیزی است که به هنگام حضور مستمند در موقع برداشت محصول به او داده میشود و حد معین و ثابتی ندارد. و براساس روایات اهل بیت علیهم السّلام استفاده میشود که این یک حکم استحبابی بوده که هنوز به قوت خود باقی است (تفسیر نمونه). تعبیر به کلمه یوم نیز ممکن است اشارهای بر عزم و اراده آشکار بر پرداخت نصیبی به مستمندان و نیازمندان باشد و در روایات معصومین نیز بر این مطلب تاکید شده است (تفسیر نمونه).
از آیه مذکور چنین می توان استنباط کرد که داشتن برنامه های کلان اجرایی و سازماندهی شده برای توزیع عادلانه تمامی مواهب اقتصادی نظیر غذا، بین اقشار مختلف جامعه اسلامی خصوصا اقشار محروم از ضروریات جامعه اسلامی است (نظر نویسنده).
2- 11- مصرف بدون اسراف
در انتهای این آیه 141 انعام، خدا میفرماید: وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ اسراف به معنی تجاوز از حد اعتدال است و این جمله می تواند عدم اسراف در خوردن و یا عدم اسراف در بخشش بوده باشد. و نیز در آیه 31 اعراف وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ. کلمه اسراف کلمه بسیار جامعی است که هرگونه زیادهروی در کمیت و کیفیت و بیهودهگویی و اتلاف و مانند آن را شامل میشود و این روش قرآن است که به هنگام تشویق به استفاده کردن از مواهب آفرینش جلوی سوء استفاده از آن را گرفته و به اعتدال توصیه میکند (تفسیر نمونه). پس چنین نتیجه میشود که یک محور از امنیت غذایی در جامعه اسلامی با تأمین شدن غذای مورد نیاز واقعی حاصل شده و تغذیه تجملگرایانه در اسلام جایی ندارد.
نتیجه گیری
از جمع بندی آیات فوق الذکر چنین نتیجه گیری میشود که امنیت غذایی از نگاه قرآن کریم دارای محورهای زیر می باشد.
1- با توجه به شباهت برخی نعمات دنیوی و بهشتی برای مومنان شاید بتوان اینگونه نتیجه گرفت که بین امنیت غذایی در جامعه آرمانی اسلامی و بهشت توصیف شده در قرآن کریم نیز می تواند شباهت هایی وجود داشته باشد.
2- اگر فرض بر این باشد که در مورد امنیت غذایی بین جامعه آرمانی اسلام و بهشت قرآنی شباهت هایی وجود دارد در نتیجه آنگونه که اهل بهشت به طور دائم به غذاهای بهشتی دسترسی دارند، دسترسی به غذا در جامعه اسلامی نیز باید همیشگی باشد (دسترسی دائم به غذا).
3- مسلمانان بایستی در مورد دسترسی به غذا در آینده نیز اطمینان خاطر داشته باشند.
4- جامعه اسلامی می تواند از انواع غذا و محصولات کشاورزی بهرهمند گردد به شرط آنکه طیب و حلال باشند (تنوع تغذیه).
5- تولید محصولات کشاورزی و مواد غذایی بایستی براساس مدیریت کلان، پیشبینی، برنامهریزی و دانش تجربی صورت پذیرد.
6- این نکته باید مورد توجه قرار گیرد که مسلمانان نباید در تامین مواد غذایی به غیر مسلمانان وابسته باشند.
7- ایجاد امنیت غذایی در جامعه اسلامی زمینه ساز توسعه فرهنگ دینی خواهد بود به شرط آنکه تمامی افراد جامعه به صورت عادلانه به غذا دسترسی داشته و مصرفی بدون اسراف داشته باشند. پس می توان تعریف قرآنی برای امنیت غذایی را اینگونه آورد:” تولید آگاهانه و مدبرانه انواع غذاهای طیب و حلال در جامعه اسلامی بدون وابستگی به غیر مسلمانان و توزیع عادلانه آن به طوری که تمام افراد جامعه، دسترسی دائم به غذا داشته و از تأمین آن در آینده نیز مطمئن باشند و از آن بدون اسراف، مصرف کنند”. شاید بتوان این تعریف را به نظام اقتصادی نیز تعمیم داد با این بیان که نظام اقتصاد اسلامی بر مبنای تولید مدبرانه، توزیع عادلانه و مصرف بدون اسراف بنیان نهاده شده است.
