عقلانیت و عدالت در امور

امام علی در کلمه سی و نهم نهج البلاغه می فرماید: «لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ»، این کلمات را گاهی در اثنای خطبه، گاهی در اثنای نامه، گاهی در سفارش های عمومی می فرمودند. این طور نبود که مثلاً این جمله را فقط یک جا یا یکبار مثلاً گفته باشند. گاهی اتفاق می افتاد که در حادثه ای جمله ای بفرمایند؛ ولی معمولاً اینها هم مسبوق به کلمات دیگر است هم ملحوق به اینهاست. فرمود: «لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ»؛ این هم آثار فقهی دارد، هم در علوم و مسائل دیگر مطرح است. نافله چیزی است که انجام آن فایده دارد، ولی ترک آن ضرر ندارد. فریضه آن است که انجام آن ضروری است و فایده فراوان دارد، ترک آن هم خسارت های فراوان. فرمود: آن نافله ای که به فریضه آسیب برساند مجال ندارد، نمی شود با نافله ای که به فریضه ضرر می رساند به خدا متقرّب شد. «لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ»؛ این در احکام فقهی بر اساس آن فتوا دادند که کسی که حج واجب به ذمه اوست نمی تواند حج مستحبی انجام بدهد. کسی که روزه واجب به عهده اوست، نمی تواند روزه مستحبی بگیرد؛ حتی در نماز آن نافله ای که به فریضه آن آسیب می رساند دیگر نمی شود با آن به خدا نزدیک شد، امر قربی نیست.

این حکم فقهی است و روشن است و همه ما آشنا هستیم. اما در مسائل اقتصادی، آن کاری که جزء نوافل اقتصاد است، یک تولید موقت است، یک اشتغال موقت و ناپایدار است، دولت بخواهد بر اساس آن سرمایه گذاری کند، آن تولیدهای اساسی و شغل های اساسی را رها کند، این فریضه اقتصاد را ترک کرده، به نافله اقتصاد رسیده است. در حوزه ها و دانشگاه ها بعضی از مطالعات و اطلاعات اند یا کتاب تاریخ یا قصّه است، اینها جزء نوافل علوم اند. آن درس هایی که به اصول اعتقادی برمی گردد؛ مثل قرآن، مثل نهج البلاغه، مثل احکام ضروری اسلام، اینها جزء فرائض است. کسی در حوزه وقت خود را صرف مطالعات متفرقه جانبی می کند، از تفسیر بماند، از فقه بماند، از کلام بماند، این به آن علوم واجب آسیب رسانده است. در دانشگاه ها هم همین طور است.

بنابراین این یک اصل جامع و کلّی است که وجود مبارک حضرت امیر فرمود؛ آن نافله ای که به فریضه آسیب می رساند وسیله تقرّب نیست. بعضی از بزرگان مثل مرحوم بوعلی و اینها، اینها تعهّد کردند که قصّه نگویند، قصّه نخوانند، کتاب های قصّه نخوانند. قصّه نافله اطلاعات است؛ اما آن اصول علمی فریضه است. یک حرف لطیفی را خود مرحوم بوعلی در حکمت مشّاء، شیخ اشراق در حکمت اشراق، هر دو بر این هستند که منطق یک بخش نافله دارد یک بخش فریضه. آن قسمت برهان منطق فریضه است؛ یعنی اگر کسی بخواهد متفکر باشد یقین پیدا کند به هر حال مبادی می خواهد. مقدمات یقین باید ضروری باشد ذاتی باشد کلّی باشد دائم باشد، این ضروری چیست ذاتی چیست. مگر یقین به آسانی پیدا می شود؟! اوّلاً علم بدون قضیه کلیه علم نیست، چون با قضایای شخصی که هیچ کسی عالم نمی شود. کسی ده مورد، صد مورد یک بیماری را با یک داروی خاصی معالجه کرد، او که طبیب نیست. او بخواهد فتوا بدهد که در مشرق عالم در مغرب عالم با این دارو می شود فلان بیماری را درمان کرد او باید «کلّ مریض و کلّ مرض کذا و کلّ زمان و مکان» این قضایای کلیه را بفهمد و بر اساس آن فتوا بدهد. قضایای کلّی که با حسّ درنمی آید، حسّ جزئی را درک میکند.

بنابراین حسّ فقط در محدوده قضایای شخصی است که مثلاً بتواند بگوید فلان بیمار با فلان مرض مبتلا بود با فلان دارو حلّ شد. این می شود قضیه شخصیه. از قضیه شخصیه که علم به دست نمی آید. اگر کسی بخواهد علم پیدا کند هیچ چاره ای ندارد مگر اینکه برهان را بفهمد. برهان هم قضایای خاصی دارد. کمتر چیزی که به دست آدم می آید همین برهان است و آن یقین است. لذا هم مرحوم بوعلی در منطق شفا تصریح کرد که خواندن برهان منطق برای یک متفکّر فریضه است، هم شیخ اشراق. پس در علم بخش برهان فریضه است، بخش های خطابه و امثال خطابه نافله است. در فقه مشخص است، در اقتصاد مشخص است. در سیاست کسی سرگرم باشد به امور جزئی، اختلافات جزئی را حلّ کند؛ اما آن اختلافات ریشه ای که مانده است از آن غافل باشد، این نافله سیاسی است که به فریضه سیاسی آسیب می رساند.  بنابراین کشورداری، اقتصاد مملکت، اقتصاد مقاومتی، اخلاق دینی، فلسفه دینی، فقه دینی، اجتماع دینی، اینها یک ارکان اوّلیه دارد به عنوان فرائض؛ یک سلسله امور جنبی هم دارد به عنوان نافله. این بیان نورانی حضرت امیر(سلام الله علیه) که فرمود: هرگز نمی شود نافله را جایگزین فریضه کرد از همین قبیل است که «لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ» این کلمه کوتاه سی و نهم. کلمه چهلم این است که فرمود: «لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ»؛ عقل چیز بسیار خوبی است، حُمق چیز بسیار بدی است و قرآن کریم نه تنها از عقل حمایت کرده است و عاقل را ستود، فرمود کار به دست عقل نیست، کار به دست عاقل نیست؛ کار به دست ﴿لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ﴾ است. یک وقت است کسی می خواهد کار شخصی انجام بدهد، عقل او و عاقل بودن او مشکل او را حلّ می کند و اما کشور با عقل حلّ نمی شود. کشور با عاقل حلّ نمی شود؛ کشور با ﴿لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ﴾ حلّ می شود. ما قوم تازی و فارسی داریم؛ اما قوم عاقل نداریم. این قوم به معنی نژاد نیست در آیات. این قوم، یعنی قائم «بالعقل». این قائم «بالعقل» کم است؛ یعنی قیام و قعودش، همه شئونش عاقلانه باشد. این ﴿لِقَوْمٍ﴾، ﴿لِقَوْمٍ﴾، ﴿لِقَوْمٍ﴾، یعنی این! وگرنه ما قوم عرب داریم، عجم داریم، فارسی داریم، عرب داریم، ترک داریم؛ ما یک قوم و نژاد عاقل نداریم. این قوم به معنی نژاد شناسنامه ای نیست، این قوم از آن قیام است.  در سوره مبارکه «نحل» فرمود این دین یک سلسله افراد عادل می پروراند که این به درد پیش نمازی می خورد که ﴿إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ﴾ از آن دیگر بیشتر از این کاری ساخته نیست. پرونده ای به او بدهید از او ساخته نیست. در سوره مبارکه «حدید» فرمود این آیات و احکام را فرستادیم: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیناتِ﴾ و کذا و کذا ﴿لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾؛ این باید قائم «بالقسط» باشد؛ لذا می بینید برخی از بزرگان فقه ما وقتی مسئله قضا را مطرح می کنند، با آنکه در مسئله عبادات مطرح می کنند فرق است. بر چه کسی نماز واجب است و بر چه کسی روزه واجب است؟ کسی که بالغ و عاقل باشد؛ اما چه کسی می تواند پرونده قضایی را به عهده بگیرد؟ او اگر عاقل باشد لیاقت ندارد. «یعتبر فی القاضی کمال العقل»؛ این «کمال العقل» را که در نماز و روزه ذکر نمی کنند. این کمال عقل است. این مربوط به سوره مبارکه «حدید» است که ﴿لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾، تا قائم «بالقسط» باشد و اگر پرونده اختلاسی میلیاردی شد، این آقا هم آن لیاقت را ندارد. او عاقل هست، قائم «بالعدل» هم هست؛ اما این عُرضه پرونده اختلاس میلیاردی را ندارد. این را در سوره مبارکه «نساء» و اینها فرمود: ﴿کونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ﴾ که هیچ چیزی شما را از پا در نیاورد. هم ﴿قَوَّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ﴾، هم ﴿قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ﴾. این سه مرحله را گذاشته برای سه تا کار رسمی اسلام. شخص عادل است برای پیش نمازی خوب است. این دیگر نمی تواند پرونده میلیاردی پولشویی را حلّ کند. فرمود آن برای «قوّام بالقسط» است. این قدر به قسط قیام کرد؛ یعنی اصلاً ایستاده برای اینکه عدل پیاده بشود. ببینید وجود مبارک حضرت که ظهور می کند، همه ائمه اسمای حُسنایی که در «جوشن کبیر» دارد را دارند؛ اما با آن اسما نمی شود عالم را اداره کرد؛ با علیم بودن نمی شود؛ بلکه با «قائم» بودن می شود اداره کرد. حضرت که ظهور می کند طرزی قیام به قسط دارد که این هفت میلیارد را نرم می کند؛ لذا با این نام باید قیام کرد. خدای سبحان اسمای حُسنای فراوانی دارد، در «جوشن کبیر» این همه اسمای حسنا بالذات برای اوست؛ اما در سوره مبارکه «آل عمران» از آن اسما که خبری نیست. چه کسی می تواند عالم را اداره کند؟ خدا. خدای علیم، حکیم، رئوف؟ بله اینها هست؛ اما آن حرف اصلی را چه کسی می زند؟ ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قَائِماً بِالْقِسْطِ﴾. قیام یعنی حضور همه جانبه؛ قیام یعنی ایستادگی، نه ایستادن. ایستادن فیزیکی که این گدایانی که در کوی و برزن ایستاده اند اینها نشسته اند. ایستادن معیار نیست، ایستادگی معیار است. هیچ چیزی وجود مبارک حضرت را از ایستادگی بیرون نمی آورد؛ لذا او می تواند جهان را اداره کند. به ما هم وجود مبارک حضرت فرمود تا آنجا که می توانید قائم «بالعقل» باشید: ﴿لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ﴾. این ﴿لِقَوْمٍ یؤْمِنُون﴾، ﴿لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ﴾ قرآن، غیر از قوم عرب و عجم است. ما طایفه ای، نژادی داشته باشیم به نام نژاد مؤمنین یا نژاد عقلا! این طور که نیست. این قوم به معنی قیام است نه نژاد و کار به دست قائم «بالعقل» اداره می شود، نه عاقلی که فقط طرح می دهد و اگر دو تا خطر بیاید نمی تواند مقاومت کند. اینجا هم وجود مبارک حضرت فرمود: کسی که عقلش در دهنش است. این دهن که می گویند نمودار همه اعضاست. اینکه در سوره «ق» دارد که ﴿ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیه رَقیبٌ عَتیدٌ﴾؛ یعنی این فرشته ای که رقیب است، عتید است، این مراقب هست  عتید یعنی مستعد  این مراقب مستعد، این فقط مراقب حرف های ماست؟ مراقب نگاه ما، حلال و حرام ما، موقع خوردن ما، پوشیدن ما و افعال ما نیست؟ یا چون قول بهترین و شایع ترین فعل است؛ ما می گوییم ببین حرف این آقا چیست؟ حرف این آقا یعنی تفکر او چیست؟ مکتب او چیست؟ روش او چیست؟ سیره او چیست؟ سنّت او چیست؟ می گوییم حرفش چیست؟ این قل عصاره همه افعال است: «ما یلْفِظُ مِنْ قَوْل و لا فعل و لا حرکة و لا إبصار و لا سمع و لا بصر إِلاَّ لَدَیه رَقیبٌ عَتیدٌ». حضرت که در اینجا می فرماید: عقل عاقل و مؤمن در دهن اوست، یعنی تمام کارهای او براساس قیام به عقل است، این می شود آدم عاقل. هم راه خودش را طی می کند، هم به دیگران نشان می دهد. نه راه دیگران را می بندد نه بیراهه می رود. فرمود عاقل یعنی این، عقل در دهن او است؛ یعنی حرف که می زند، چیزی که می نویسد، کاری که انجام می دهد، عاقلانه است؛ یعنی فکر کرده، مبادی را، منابع را، مبانی را بررسی کرده، عصاره آن در دهنش است.

اینکه درباره وجود مبارک حضرت آمده: ﴿ما ینْطِقُ عَنِ الْهَوی﴾؛ یعنی وحی در دهنش است. فعلش چه؟ قولش چه؟ رفتارش چه؟ کتابتش چه؟ نگاهش چه؟ یعنی تمام این آثار وحی در دهنش است در دستش است در مشتش است؛ لذا فعل او حجت است؛ سکوت او حجت است. چرا تقریر معصوم حجت است؟ برای اینکه آنجا که می بینیم ساکت است معلوم می شود که راضی است. پس ﴿وَ مَا ینطِقُ عَنِ الْهَوَی ٭ إِنْ هُوَ﴾، «ما یسکت عن الهوی إلا هو وحی یوحی». این نطق حتی سکوت را هم شامل می شود. چرا تقریر معصوم حجت است؟ روشی بود که همه در جامعه دارند و حضرت نگاه کرده و هیچ حرفی نزده است. این را می گویند تقریر امام. تقیه هم که نبوده، می توانست بفرماید. پس ﴿وَ مَا ینطِقُ عَنِ الْهَوَی ٭ إِنْ هُوَ﴾، «ما یسکت عن الهوی إن هو إلا»، «ما ینظر عن الهوی إلا و هو»، «ما یفتی»، «ما یکتب» همین طور. این طور نیست که نطق در برابر کتابت و مانند آن باشد.

حضرت فرمود: «لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ»؛ این لسان مأموم است، یک نماز جماعتی را دارند. در بعضی از بیانات نورانی امام سجاد(سلام الله علیه) هم این هست که عقل قائد است. قائد یعنی راهنما، رهبر. در برابر سائق که پشت سر می رود. اینکه فرمود: لسان عاقل ورای قلب اوست؛ یعنی امامتی است، یک مأموم بودنی است، یک نماز جماعتی است؛ یک انسان عاقل، امام جماعت تمام کارهای او عقل اوست. همه اعضا و جوارح، رکوع و سجودشان به تبع عقل آنهاست. فرمود پیشاپیش او عقل فتوا می دهد، بعد زبان حرف می زند یا دست می نویسد یا پا حرکت می کند و مانند آن که لسان عاقل مأموم است برای امامی که آن امام عقل است. ورای اوست یعنی پشت سر اوست. «وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ»؛ او قلبی که ندارد. امامت حرف او همین زبان اوست، حرف می زند؛ بعد فردا هم تکذیب می کند. اینکه می بینید امروز آبروی کسی را می برند فردا تکذیب می کنند، امروز به کسی اهانت می کنند فردا تکذیب می کنند همین است. یعنی عقل در کار نیست. بعد وقتی به او گفتند اینکه دروغ است چرا آبروی مردم را بردی؟ تکذیب می کند. فرمود عاقل کسی است که دستگاه او، یک نماز جماعتی داشته باشد، پیشاپیش همه، آن عقل بایستد همه اعضا و جوارح و شهود به این عقل اقتدا می کنند. اگر در ادبیات فارسی آمده «اول اندیشه وانگهی گفتار» از همین بیانات نورانی حضرت امیر استفاده کردند. اما دیگری امام جماعتی ندارد، ضوضاء و غوغاست. فقط حرف می زند، از این حرف که جای فکر درنمی آید. هر چه را شنید می گوید. فرمود: «کفَی بِالْمَرْءِ کذِباً أَنْ یحَدِّثَ بِکلِّ مَا سَمِع»،  این در روایات ماست، آدم هر چه شنید را بگوید، هر چه را دید بگوید! بررسی نکند، تعقّل نکند، برهان اقامه نکند.  این جمله ها را که مرحوم سید رضی نقل کرد خودش فرمود: «هذا من المعانی العجیبة الشریفة و المراد به أن العاقل لا یطلق لسانه إلا بعد مشاورة الرویة و مؤامرة الفکرة و الأحمق تسبق حذفات لسانه و فلتات کلامه مراجعة فکره و مماخضة رأیه»؛ این «مماخضة» الآن هم که تلویزیون گاهی نشان می دهد، این عشایر بزرگوار وقتی می خواهند روغن بگیرند کره بگیرند، این شیرها را ماست درست می کنند، این ماست ها را می گذارند در مشک، این مشک ها را حرکت می دهند حرکت می دهند، این را می گویند «تمخیض»، تا کره بیاید رو. مرحوم سید رضی می فرماید: کره حرف، آن عقل است. بقیه یا کشک است یا دوغ است. این شیر را که ماست کردند، این ماست را که ریختند در این مشک، می زنند می زنند می زنند، تا کشک هایش برود کنار آن کره هایش بماند. آن کره می شود عقل، آن وقت آن را تحویل مردم می دهند. «مماخضة»، یعنی چنین کاری. مماخضه رأی؛ یعنی این رأی ها را جمع بندی می کند، نفی و اثبات می کند، براهین و شبهات را با یکدیگر بررسی می کند، برهان را حاکم می کند، بعد آن عصاره اش را که حق است تحویل مردم می دهد، این را می گویند «مماخضه». «فکأن لسان العاقل تابع لقلبه و کأن قلب الأحمق تابع للسانه»؛ یعنی اینکه حضرت فرمود لسان عاقل پشت سر قلب اوست، یک امر حسّی مادی نیست ورا طبیعی است، به این صورت تحلیل برمی گردد. آن کلمه 41 را هم که بیان می فرماید؛ می فرماید همین مطلب را از وجود مبارک حضرت امیر به زبان دیگر نقل شد: «و قد روی عنه (ع) هذا المعنی بلفظ آخر و هو قوله: قَلْبُ الْأَحْمَقِ فِی فِیهِ»؛ قلب احمق در زبانش است، سر زبانش است، در دل خبری نیست. «وَ لِسَانُ الْعَاقِلِ فِی قَلْبِهِ»؛ زبان عاقل در دلش است. اگر بخواهد حرف بزند حرف دل را می گوید. بعد سید رضی می فرماید: «و معناهما واحد»؛ چه این جمله، چه آن جمله، بازگشت هر دو به یکی است. یک بیان نورانی از پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) رسیده است و یک بیان نورانی هم از حضرت امیر؛ چون غالب این فرمایشات حضرت امیر مسبوق به بیانات پیغمبر (علیهما الصلاة و علیهما السلام) است. آنکه از حضرت رسول رسید فرمود: «إِیاکمْ وَ الْبِغْضَةَ...فَإِنَّهَا الْحَالِقَةُ لِلدِّینِ»؛ آنچه که از حضرت امیر رسیده است در نهج البلاغه، فرمود: «لَا تَبَاغَضُوا فَإِنَّهَا الْحَالِقَة»، خیلی از شما یا مکه رفتید یا آنها که صروره بودند و مکه رفته بودند آنها را دیدید سال اوّلشان بود، اینها سرشان را تیغ می کنند. این سری که تیغ شده به این زودی ها مو در نمی آید. «حلق»؛ یعنی تیغ. یک وقت است انسان موی سر را با قیچی و مانند آن کوتاه می کند به هر حال ریشه اش هست و بعد رشد می کند؛ اما اگر کسی هر روز سرش را تیغ بکند، دیگر مو در نمی آید. فرمود کینه، دین را تیغ می کند. کسی که دشمن است، به این فکر نیست که حالا او درست گفت یا درست نگفت، فقط می خواهد بکوبد. فرمود این اختلاف، این دشمنی، این دودستگی این حالقه است، این دین را حلق می کند. دینی روییده نمی شود. چه کار باید بکند؟ فرمود با یکدیگر دشمن نباشید، برای دنیا به جان هم نیفتید. حالا ما نشدیم، دیگری. دیگری نشد آن سومی. مسائلی که پیش می آید مبادا  خدای ناکرده  از مسائل سیاسی اجتماعی و اینها بکشانیم به دین بیچاره مان، به این بد بگوییم به آن بد بگوییم  خدای ناکرده  به نظام ما آسیب برسد.

فرمود این اختلاف دین را تیغ می کند، اگر تیغ کرد چیزی نمی ماند. «إِیاکمْ وَ الْبِغْضَةَ...فَإِنَّهَا الْحَالِقَةُ لِلدِّینِ». وحدت، وحدت، وحدت از بهترین برکات است. حالا بسیار خوب! این آقا خلاف کرده، خلاف کرده است! حالا ما مرتّب بنشینیم بد بگوییم! او یک دستگاه قضایی هست و کارهایی هست که انجام می دهند. مدام به این بد بگوییم مدام به او بد بگوییم، مدام به نظام  خدای ناکرده  اهانت بکنیم!فرمود با کسی اختلاف دارید راه حلّی هست. حالا گوش نداد، حالا شما هر روز بخواهی فحش بگویی، هر روز بخواهی دروغ بگوید، به هر حال داری دین خود را تیغ می کنی. «إِیاکمْ وَ الْبِغْضَةَ...فَإِنَّهَا الْحَالِقَةُ لِلدِّینِ»، این بیان نورانی از پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است؛ آن هم که در نهج البلاغه است فرمود: «لَا تَبَاغَضُوا فَإِنَّهَا الْحَالِقَة». این می دانید این «تاء» تای تأنیث نیست. این «تاء» تای مبالغه است. وقتی می گویند آدم «خلیفة الله» است نه «خلیف الله»؛ برای اینکه این «تاء» تای تأنیث نیست. زینب(سلام الله علیها) اگر به هر معنا عقیله بنی هاشم است حسین بن علی(سلام الله علیه) هم به همان معنا عقیله بنی هاشم است؛ این «تا»ی عقلیه تای تأنیث که نیست، مثل «تا»ی خلیفه است مثل «تا»ی علامه است. حسین بن علی عقیله بنی هاشم است، چه اینکه زینب (سلام الله علیها) عقیله بنی هاشم است. آدم(سلام الله علیه) «خلیفة الله» است نه «خلیف الله». «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ» است نه «فریضٌ». این قدر فهم فهم فهم فهم! این قدر فهم واجب است که پیغمبر نفرمود فهم واجب است فریض است؛ بلکه فرمود فهم فریضه است، وگرنه مبتدا مذکر، خبر مؤنث؟ «تاء» که تای تأنیث نیست، «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ». آن وقت جامعه را عقل اداره می کند. بنابراین ما تا آنجایی که ممکن است باید اختلاف نداشته باشیم. اختلاف را هم با نصیحت و برهان حلّ کنیم. حالا اگر حلّ نشد، مرتّب در صدد کارشکنی به این بد بگوییم، به نظام اهانت بکنیم، این را دیگر نفرمود. فرمود: «لَا تَبَاغَضُوا»؛ برای اینکه این بغض حالق نیست. تیغ ها چند گونه است: بعضی از تیغ ها که کُند است، بعضی از تیغ ها عادی است، بعضی از تیغ ها همین که به مو رسید دیگر چیزی از مو باقی نمی گذارند. این «تاء» تای مبالغه است، «فَإِنَّهَا الْحَالِقَة»؛ وگرنه «بغض» که مذکر است. البته «بغضاء» مؤنث است، «فَإِنَّهَا الْحَالِقَةُ لِلدِّینِ». به این بد بگوییم، به آن خلیفه بد بگوییم، به این خلیفه بد بگوییم، این نه دستور دینی ماست، نه فایده ای هم دارد؛ جز داعش پروری، چرا ما این کار را بکنیم؟ امیدواریم ذات اقدس الهی به همه آن عقلی را عطا کند که همه شئون ما تابع آن عقل باشد.