محمدرحیم رهنما در گفت‌وگو با ایسنا، در این خصوص که آیا اکنون شهرهای ما نیز محرک توسعه هستند، تصریح کرد: دیدگاه سوسیالیستی و کمونیستی شهرها را انگل جامعه می‌داند؛ چراکه شهرها مازاد تولید مناطق، نیروی انسانی و سرمایه را جذب می‌کنند. با این وجود در حال حاضر شهرهای ما نیز به طور نسبی محرک توسعه هستند. برای نمونه در حال حاضر شهر مشهد از لحاظ تخصصی بسیاری از مناطق را پشتیبانی می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: با وجود استعدادهای فراوان در شهرهای بزرگ متاسفانه یکی از مسائلی که ما با آن درگیر هستیم این است که در شهرهای بزرگ طبقه خلاق داریم، اما شهر خلاق نداریم، لذا برای اینکه شهرهای ما محور توسعه شوند باید شهرهای خود را خلاق کنیم؛ به طور مثال در مشهد بیمارستان رضوی و دانشگاه فردوسی را داریم، اما هنوز خلاقیت اتفاق نیفتاده است و مشکلات فراوانی در این مسیر وجود دارد و راه طولانی تا رسیدن به این جایگاه مانده است.
این استاد دانشگاه در خصوص مدیریت و برنامه‌ریزی شهری و نقش آن در توسعه شهر، اظهار کرد: مسائل جامعه مانند اجزاء یک ساعت به هم متصل هستند و تا هنگامی که تمام اجزاء آن به خوبی عمل نکنند، زمان به خوبی سنجیده نمی‌شود. به عنوان مثال فردی ممکن است در محیط دانشگاه در فضای خاص خودش کارهایی را انجام دهد و از لحاظ فنی‌وحرفه‌ای قوی باشد، اما نتیجه کار او با مسائل جامعه هماهنگ نخواهد بود و به درد جامعه نمی‌خورد.
وی ادامه داد: بر این اساس نگاه مدیریت باید نگاهی یکپارچه و جامع‌نگر باشد. با وجود اینکه هر جزئی در جایگاه خودش دارای اهمیت است، اما باید نگاه کلان به مسائل داشته باشیم. در حال حاضر در دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که بخشی‌نگری چندان کارایی ندارد و باید به مسائل به صورت کلان نگاه کرد.
رهنما تصریح کرد: برای نمونه در حوزه مدیریت شهری نباید به بخشی بیشتر از سایر بخش‌ها بها داد. اینکه فکر کنیم رسیدگی به فضای سبز اهمیت بیش‌تری از جمع‌آوری زباله‌ها و تصفیه فاضلاب دارد یا حمل‌ونقل بیشتر از مسائل آموزشی و فرهنگی اهمیت دارد، درست نیست. در واقع بخشی‌نگری از مشکلات کشور ما به ویژه در مدیریت شهری است.
شهرها موتور محرکه توسعه هستند
این استاد جغرافیای شهری با اشاره به اینکه «قرن بیست‌ویکم عصر تفکر شهری است»، خاطرنشان کرد: جهان در حال حرکت به سمت شهرنشینی و تمرکز بر شهر و مناطق کلانِ شهری است.
وی با اشاره به حرکت کشور به سمت شهرنشینی، افزود: طبق بررسی‌های انجام شده در حال حاضر 75 تا 80 درصد تولید ناخالص ملی ایران پیرامون شهرها و کلان‌شهرها است. در عین حال 70 درصد آلودگی‌ها هم مربوط به همین مناطق است. بر این اساس باید مدیریت شهری را بهبود بخشیده و تقویت کنیم، چراکه شهرها دیگر نتیجه توسعه نیستند، بلکه موتور محرکه توسعه هستند.
رهنما بیان کرد: به همین دلیل است که در حال حاضر سایر کشورها بر روی ارتقاء و بهبود مدیریت شهری سرمایه‌گذاری بسیاری کرده‌اند، اما متاسفانه در ایران به این امور خیلی پرداخته نمی‌شود. اگر مدیریت شهری ارتقاء پیدا کند و پیرو آن شهرها توسعه یابند، کشور هم پیشرفت کرده و توسعه می‌یابد. در کشورهای دیگر نظیر استرالیا که از ایالت‌های جدا از هم تشکیل شده‌اند، دولت‌ها نقش زیادی در این زمینه ایفا و اقدامات را جهت‌دهی می‌کنند.
تقویت مدیریت شهری شرط توسعه ملی است
وی با بیان اینکه «تقویت مدیریت شهری شرط ضروری برای توسعه شهری و ملی است»، اظهار کرد: سازمان ملل متحد در این زمینه برنامه‌هایی برای افزایش کیفیت، جامعیت، توجه به محیط زیست، اقلیم، شرایط مختلف بهداشتی و... شهرها دارد که توصیه می‌شود شهرها در آن راستا پیش بروند، اما متأسفانه ما در حوزه مدیریت شهری برنامه و تابلوی مشخصی نداریم. بنابراین اقداماتی را انجام می‌دهیم، اما نتیجه مطلوبی نمی‌گیریم. بر این اساس داشتن یک چشم‌انداز و افق خوب در مدیریت شهری یکی از نیازهای مهم ماست.
شهر خلاق عامل محور توسعه شدن شهرها
این استاد جغرافیای شهری در این خصوص که آیا اکنون شهرهای ما نیز محرک توسعه هستند، تصریح کرد: دیدگاه سوسیالیستی و کمونیستی شهرها را انگل جامعه می‌داند؛ چراکه شهرها مازاد تولید مناطق، نیروی انسانی و سرمایه را جذب می‌کنند. با این وجود در حال حاضر شهرهای ما نیز به طور نسبی محرک توسعه هستند. برای نمونه در حال حاضر شهر مشهد از لحاظ تخصصی بسیاری از مناطق را پشتیبانی می‌کند.
رهنما خاطرنشان کرد: با وجود استعدادهای فراوان در شهرهای بزرگ متاسفانه یکی از مسائلی که ما با آن درگیر هستیم این است که در شهرهای بزرگ طبقه خلاق داریم، اما شهر خلاق نداریم، لذا برای اینکه شهرهای ما محور توسعه شوند باید شهرهای خود را خلاق کنیم؛ به طور مثال در مشهد بیمارستان رضوی و دانشگاه فردوسی را داریم، اما هنوز خلاقیت اتفاق نیفتاده است و مشکلات فراوانی در این مسیر وجود دارد و راه طولانی تا رسیدن به این جایگاه مانده است.
وی با بیان اینکه «شهرهای ما ملغمه‌ای از سنت، مدرنیته و فرامدرنیته هستند»، بیان کرد: در این شهرها که شامل مناطق دو و سه قطبی، قسمت‌های سیاه و سفید بوده و حتی یک سوم جمعیت آن‌ها در حاشیه شهر زندگی می‌کنند، هم مانع و هم محرک توسعه وجود دارد.
استاد دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: همچنین نقش شهر جهانی این است که بهترین متخصصان را در خود جای دهد؛ برای نمونه هم‌اکنون در مشهد نیز افراد متخصص و امکاناتی وجود دارد که در سایر شهرهای اطراف وجود نداشته و مردم اطراف برای بسیاری از کارها باید به شهر مشهد مراجعه کنند.
وی با بیان اینکه در شهرهای جهانی گاهی نقش شهرها از دولت‌ها پر رنگ‌تر می‌شود، عنوان کرد: برای نمونه در شهرهایی مانند لندن، پاریس و نیویورک نقش شهرها از دولت‌ها پررنگ‌تر شده است و اکنون مدیران شهری ارتباطی بر قرار می‌کنند که پیش از این امکان آن وجود نداشت. در گذشته مدیران شهری از طریق دیپلماسی سیاسی و سنتی دولت و وزارت امور خارجه می‌توانستند ارتباط برقرار کنند در حالی که اکنون این ارتباطات مستقیماً از طریق شهرها صورت می‌گیرد و به همین دلیل است که شهرها محرک توسعه می‌شوند.
رهنما ادامه داد: در حال حاضر مرزهای سنتی گذشته توسط مدیریت شهری شکسته شده و خود کارها را در دست گرفته‌اند.
وی با بیان اینکه «امروزه در کلان‌شهرها شهردار سنبل سیاسی و نفر اول شهر است»، گفت: بر این اساس در بسیاری از کشورها، شهردار، رئیس جمهور کشور می‌شود. پس به همین دلایل است که نقش مدیریت شهری بالا است و تلاش می‌کند تا روابط بین‌المللی، درون‌رسانی و برون‌رسانی بین دستگاه‌ها را با هم هماهنگ کند.
این استاده جغرافیای شهری اظهار کرد: در مدیریت استراتژی و راهبردی مسائل زیادی وجود دارد که در همین راستا باید مسائل اساسی در نظر گرفته شود و برای حل آن‌ها اقدامات اساسی انجام شود؛ به تبع آن سایر مسائل حل خواهند شد.
علت بی‌برنامه‌گی مدیریت شهری چیست؟
وی گفت: با توجه به اینکه اعضای شورای شهر یک دوره چهار ساله فرصت دارند، نمی‌توانند برنامه‌های زیادی داشته باشند، لذا این روند نباید مانع ارتقاء مدیریت شهری شود. مدیریت شهری فراتر از این است که عده‌ای سه یا چهار سال بیایند و برنامه‌ای هم نداشته باشند. علت بی‌برنامگی نیز این است که هر شهرداری که می‌آید برای خود برنامه‌ای می‌دهد.
سلیقه‌ها بر برنامه‌ها حاکم است
این عضو پیشین شورای اسلامی شهر مشهد با اشاره به سابقه حضور خود در مدیریت شهری و تعامل با مدیران شهری در دوره‌های مختلف، تصریح کرد: متأسفانه در مدیریت شهری بیشتر سلیقه‌ها در برنامه‌ها حاکم است و چشم‌انداز روشنی برای آینده شهری وجود ندارد. هر کسی سلیقه خودش را اعمال می‌کند و هرکسی هم که می‌رود دیگر اسمی از او نیست. باید دقت کرد که در بعضی از کشورها شهردار 20 سال سابقه خدمت دارد.
وی ادامه داد: باید چشم‌انداز روشنی برای مدیران شهری داشته باشیم و این حوزه را مهم بدانیم که این امر وظیفه‌ی دولت و حکومت است.
رهنما با اشاره به لزوم تعامل دولت و مدیریت شهری به منظور حل مشکلات شهرها، خاطرنشان کرد: در حال حاضر حدود هزار و 250 نقطه شهری در کشور داریم. 35 درصد جمعیت کشور در هشت کلان‌شهر زندگی می‌کنند، همچنین جزء کشورهای آلوده‌کننده هستیم -در برخی آمارها عنوان می‌شود 500 میلیون تن در سال تولید کربن داریم- و اگر این‌ها اصلاح نشود هر روز شاهد تعطیلی مدارس و آلودگی هوا خواهیم بود. این آلودگی‌ها و تعطیلی‌ها هزینه‌هایی است که بر ما تحمیل می‌شود. بخشی از راه حل‌ها مربوط به دولت و بخشی در حوزه مدیریت شهری است؛ در این راستا باید همه با هم هماهنگ باشند تا مشکلات بر طرف شود.
وی با بیان اینکه «اگر در حوزه شهری هماهنگی داشته باشیم نتیجه بهتری خواهیم گرفت»، تصریح کرد: مجموعه‌های مختلف باید دست به دست هم دهند تا مشکلات مرتفع شود، چراکه اگر بتوانیم مدیریت شهری را ارتقاء و بهبود دهیم بسیاری از مشکلات و هزینه‌های اضافی حذف خواهد شد.
این استاد دانشگاه با اشاره به جایگاه شوراهای شهر در مدیریت شهری گفت: شورای شهر نهادی است که از حقوق اساسی، یعنی حقوقی قائم به ذات برخوردار است. بنابراین اگر شورای شهر خلافی انجام دهد باید ترکیبی از خود شورای شهر و قوه‌قضاییه آن را حل کنند و دولت نمی‌تواند مستقیم در آن دخالتی داشته باشد.
وی ادامه داد: شورای شهر جایگاه اساسی دارد و جزء بدنه اصلی اجرایی جامعه است.
شهر باید دانایی‌محور اداره شود
رهنما با بیان اینکه «شهر باید دانایی‌محور اداره شود»، تصریح کرد: شهردار باید دانا، خردمند، با تجربه و اهل تغییرات مثبت باشد.
وی با اشاره لزوم استفاده از دانش بین‌المللی برای توسعه شهر گفت: برای نمونه در بسیاری از پروژه‌های چین و دبی از مشاوران بین‌المللی استفاده می‌شود. ما نیز باید از دانش‌های بین‌المللی در کارهای خود استفاده کنیم و به خواندن مقاله‌ها اکتفا نکنیم. برای استفاده از این دانش‌ها نیاز است که راه‌ها باز شود و ارتباطات صورت گیرد.
این استاد جغرافیای شهری در پاسخ به این پرسش که آیا در زمینه مدیریت شهری برنامه‌ریزی‌هایی انجام شده است؟ بیان کرد: در زمینه برنامه‌ریزی شهری خود را با دنیا هماهنگ نکرده‌ایم، اما مشارکت در برنامه‌های جهانی را پذیرفته‌ایم. ایران برنامه توسعه 2030 سازمان ملل متحد را پذیرفته و امضا کرده، البته تنها پذیرفتن آن مهم نیست، بلکه عمل به آن مهم است. باید توجه داشت که جهان برنامه خود را در تمام حوزه‌ها بسته است.
طرح جامع نمی‌تواند مشکلات شهر را حل کند
وی در خصوص برنامه‌ریزی‌های ملی، گفت: طرح جامع در ایران از سال 1345 مطرح شده، اما طرح جامع برنامه جامعی نیست و این طرح نمی‌تواند مشکلات شهر را حل کند. با این وجود از چند سال قبل وزارت کشور آماده تهیه طرح‌های راهبردی توسعه شده و این طرح‌ها را به شهرداری‌ها ابلاغ کرده است. آن‌ها موظف هستند افق 20 ساله‌ای برای تدوین این طرح‌ها داشته باشند، اما متاسفانه فرهنگ استفاده از این طرح راهبردی توسعه در سیستم مدیریت شهری ما جایی ندارد، زیرا مدیریت شهری مدیریتی ناپایدار و لغزان است و خیلی به مسائل روزمره توجه نمی‌کند و بیشتر به مسائل و تفکر سیاسی روی آورده‌اند. آنان تفکر برنامه‌ای و دانش شهری ندارند و طبق برنامه عمل نمی‌کنند.
رهنما تاکید کرد: مدیران ما باید مدیریت راهبردی و افق دید بلندی داشته باشند، یعنی مسائل را با زاویه بازتری ببینند. مدیران باید برنامه داشته باشند، به آن اعتقاد و نظارت داشته و عمل به آن برای آنان مهم باشد.
وی افزود: در حال حاضر حرکت‌هایی به سمت برنامه‌ریزی شهری آغاز شده است که اگر از این حرکت‌ها حمایت شود، می‌توان به آینده توسعه شهری امیدوار بود.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه «از دیگر مسائل مهم برای رسیدن به موفقیت و ارتقاء کیفیت محیط شهری مشارکت مردم است»، بیان کرد: برای سوق دادن مردم به مشارکت راه‌کارهایی وجود دارد که شامل پاسخگویی، شفافیت، مسئولیت‌پذیری، قانون‌مداری و برنامه‌ریزی در مدیریت شهری است.
