عید قربان روز از خود گذشتن

خاستگاه عید

عیدهای اسلامی از جهت «مناسبت»به سه گروه تقسیم می شوند:

1 به مناسبت «اشخاص» مانند تولداولیای خداوند

2 به مناسبت «اعمال» مانند عیر فطرو قربان

3 به خاطر «رویدادها»؛ اعم از وقایع اجتماعی و... مانند عیدغدیر، مبعث و آغازامامت ها که معمولاً تحت تأثیر مراسم شهادت امام قبل قرار می گیرد و انجام نمی شود و وقایع فرعی مانند ازدواج حضرت علی علیه السلام فاطمه علیهاالسلام خاستگاه عیدقربان رویدادی است که برای حضرت ابراهیم علیه السلام رخ داد امّا باید دانست که مراسم قربانی در حج که در مراحل پایانی اعمال حج. انجام می شود به منزله قبولی اعمال مذکور و اثبات تسلیم بودن شخص در برابر خواست پروردگار متعال است. بر این اساس که نوعی نظیرسازی[1] بین دو عمل حضرت ابراهیم علیه السلام و حاجی صورت می گیرد و مسلمانان به دلیل موفقیت دراین آزمون شایستگی دریافت اجر و پاداشالهی را می یابند.

آری، به این خاطر است (یک سانی درنتیجه اعمال) که حاجی به مقام تسلیمشدگان می رسد و لیاقت می یابد موردبشارت حق قرار گیرد. که نتیجه چنینتوفیقی، عید، مبارک و فرخنده بودن چنینروزی خواهد بود و سخنان معصومان علیهم السلامبه همین حقیقت اشاره دارد.

1 قال المعصوم علیه السلام «الاعیاد اربعة: الفطر، والاضحی، والغدیر و یوم الجمعه؛ [2] عیدها چهار تاست، فطر، قربان، غدیر و روز جمعه.»

2 قال المعصوم علیه السلام: هل للمسلمین عید غیر الاضحی و الفطر؛ [3] آیا برای مسلمانان غیر از قربان و فطر عیدی هست؟»

3 امام صادق علیه السلام فرمود: «اذا کان یوم القیمة زفت اربعة ایام الی اللّه عزّوجلّ کما تزف العروس الی خدرها؛ یوم الفطر و یوم الاضحی و یوم الجمعه و یوم الغدیر؛ [4] وقتی روز قیامت شود، چهار روز خود را برای خدای عزوجل مانندآرایش کردن عروس برای شوهر، می آرایند؛ روز فطر، روز اضحی (قربان)، روزجمعه و روز غدیر.»

4 امام سجاد علیه السلام نیز در پاسداشت این روز می فرماید: «اللّهمّ هذا یوم مبارک میمون و المسلمون فیه مجتمعون فی اقطار ارضک یشهد السّائل منهم والطّالب والرّاغب والرّاهب و انت النّاظر فی حوائجهم فاسئلک بجودک و کرمک و هو انّ ما سألتک علیک ان تصلّی علی محمّد و آله... ؛ [5] خدایا! این روزی بابرکت وفرخنده است و مسلمانان در آن، در اطرافزمین تو اجتماع کرده اند و برای عبادت) ودرخواست کننده (آمرزش) و طلب کننده(نعمت) و خواهنده (پاداش) و ترسنده (از عذاب) حاضر می شوند و تو ناظر نیازهای آنان هستی. پس به سبب بخشش و نیکی است و آسان بودن برای تو، آن چه را که از تومی خواهم، از تو درخواست می کنم که بر محمّد و آل محمد درود فرستی و....»

زینت عید قربان

آن گونه که گفتیم، عنصر رسیدن به مقام تسلیم و دست یافتن به مقام تقوای الهی موجب شده که بنده استحقاق پاداش یابد؛ به عبارت دیگر از لحاظ محتوایی، امری تعالی بخش موجب عید می شود، به همین ترتیب در مقام نکو داشت آن روز، اعمالی شایسته است که هم خوان با آن محتوا باشد و بر این اساس است که تأکید فراوانی در بیان اذکاری چون: لا اله الا اللّه، اللّه اکبر و... که همه نشان از آن محتوای والا و مقام تسلیم بنده دارند، شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خود در این باره می فرمود: «زینوا العیدین (فطر و قربان) بالتهلیل والتکبیر و التحمید و التقدیس؛[6] دو عید (فطر و قربان) را با لا اله الا الله، اللّه اکبر، الحمدللّه و سبحان اللّه زینت دهید.» همین طور کارهایی مانند: خوشبو کردن خود، رعایت پاکیزگی[7]، شاد کردن دیگران[8] و... در این روز نیز در همین راستا قابل تأمل است.

آمادگی ورود به عید قربان

برای انجام موفقیت آمیز اعمال روز عید، لازم است، مدّتی قبل از عید برای ورود به آن آماده شد. «شب عید» بهترین، طبیعی ترین و نزدیک ترین زمان برای این کار است. زیر به محض آمادگی شب، به روزعید وصل می شود، کمترین خلل ممکن است برای از بین بردن زمینه های موفقیت در اخذ پاداش و اجر پیش آید. از این رورسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود:

«خداوند از هرچه که آفرید تعدادی را برای خود برگزید. از میان شب ها: شب های جمعه، شب نیمه شعبان، شب قدر و شب های عید فطر و قربان را برگزید و از میان روزها: روزهای جمعه و عید را انتخاب کرد.»[9]

امام علی علیه السلام نیز می فرمود:

شایسته می دانم آدمی در سال چهار شب دست از کار بکشد به عبادت مشغول باشد: شب عید فطر، شب عید اضحی شب نیمه شعبان و شب اوّل رجب.»[10]

ائمه علیهم السلام خود نیز در عمل چنین بودند و این شب را به عبادت و بندگی می گذراندند و از کار دست می کشیدند «یفرغ نفسه لیلة النحر و لیلة الفطر»[11] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من احیاء لیلة العید لم یمت قلبه یوم یموت القلوب؛[12] کسی که شب عید بیدار بماند، روزی که قلب ها می میرد، قلبش نمی میرد.»

اعمال ویژه ای نیز برای این شب بیان شده است که برخی از آن ها عبارتند از:

1 شب زنده داری:

2 زیارت امام حسین علیه السلام

3 دعای یا دائم الفضل علی البریه....[13]

حاجیانی که در مشعر هستند، در این شب سنگ های لازم را برای رجم شیطان در روز دهم آماده می کنند و با تضرّع و دعا قلب خود را آماده پذیرش رحمت الهی در روز عید می گردانند.

میرزا جواد ملکی تبریزی پیرامون اهمّیت این شب می نویسد: «در فضیلت و ارجمندی این شب، همین بس که روایت شده حضرت امیر در چهار شب یکسره خویش را وقف خدا می کرد و با هیچ چیز، حتّی چیزهای مباح و روا از خدا و یاد خدا غافل نمی شد.»[14]

روز عید قربان

برای روز عید نیز. اعمالی در نظرگرفته شده است که مسلمان را بیش از پیش در مسیر دریافت رحمت و مغفرت الهی قرار می دهد. این اعمال عبارتند از: طهارت (غسل) نماز عید، دعاهای مخصوص مانند دعای چهل و هشت و چهل و شش صحیفه سجادیه، دعای ندبه و قربانی کردن، خواندن تکبیر و... ما به اختصار به دو مورد اشاره می کنیم.

1- نماز عید قربان

این نماز، یکی از مظاهر شکوه و بزرگی امّت اسلامی در بین ملل جهان است در کشور ما چنان که شایسته آن است، بدان پرداخته نمی شود در اهمّیت این بعدِ، نماز عید، تنها کافی است به روایت امام صادق علیه السلام بسنده کنیم که فرمود: «قیل لرسول اللّه یوم فطر او یوم اضحی لو صلّیت فی مسجدک. فقال انّی لاحبّ ان ابرز ال آفاق السّماء؛ به رسول اللّه پیشنهاد شد کاش روز فطر یا قربان در مسجد خود نماز می خواندید! فرمود: دوست دارم که به آفاق آسمان نظر بیافکنم.»[15] و روایات دیگری تأکید دارد: «لاصلاة یوم الفطر و الاضحی الاّ مع امام... ؛[16] نمازی در روز فطر و اضحی نیست، مگر با امام» تأکید بر امام نه صرفا به خاطر جماعت که به خاطر ارزشی و مکتبی بودنا ین مراسم است. مراسمی که دقیقا از شئون رهبری و حکومتی است و باید به دست صالحان اقامه شود. لذا از امام باقر علیه السلام می خوانیم که: «ما من عید للمسلمین اضحی و لا فطر الاّ و هو یجد فیه لآل محمّد حزن و قیل لم ذلک؟ قال: لانّهم یرون حقّهم فی ید غیرهم؛[17]

عیدی برای مسلمان ها؛ از اضحی و فطر، نیست مگر این که برای آل محمّد غم و اندوه، تجدید می شود، پرسیده شد چرا این گونه است؟ فرمود: چون آل محمّد حق خود را در دست دیگران می بینند.»

شکوه نماز عید

اوج شکوه نماز عید با حضور امام معصوم علیه السلام را باید در نمازی دید که قرار بود به امامت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام بر پا شود! حرکتی که هراس در دل مأمون انداخت و امام را وادار کرد نماز را اقامه نکنند. یاسر خادم و ریان بن صلت می گویند: «وقتی امام موضوع خلافت را نپذیرفت. مأمون او را وادار به پذیرش ولایت عهدی کرد. امام سرانجام با شرایطی پذیرفت... علی ان لا آمر و لا انهی و لا اُفتی و لا أقضی ولا اولّی ولا اغیر شیئا مما هو قائم و تعفیفی من ذلک کلّه؛ به این شرط که امر و نهی نکنم، فتوا ندهم، قضاوت نکنم، ولایت ندهم، عزل نکنم و چیزی را که هست تغییر ندهم و از همه این ها مرا معاف کنی....»

مأمون نیز شرایط امام را پذیرفت. تا این که روز عید قربان فرا رسید. یاسر خادم می گوید: «مأمون شخصی را نزد امام فرستاد و پیام داد که سوار شود و به نماز عید حاضر شود و نماز عید و خطبه را اقامه کند.

امام از پذیرش آن امتناع کرد و موضوع شروط ولایت عهدی را یادآور شود. مأمون اظهار کرد که تنها برای اطمینان قلبی مردم و شناخت برتری تو می خواهم چنین کنی. امّا امام همچنان نمی پذیرفت تا این که مجبور شد. آن گاه فرمود:... ان لم تعفنی خرجت کما خرج رسول الله صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام؛ اگر نمی پذیری، من آن گونه برای نماز خارج می شوم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام خارج می شدند....

مأمون پذیرفت و اعلام کرد هر گونه که صلاح می دانی، عمل کن. طبق دستور او مردم صبح زود درِ خانه امام اجتماع کردند. سرداران، سپاهیان، مردم از بزرگ و کوچک، زن و مرد و پیر و جوان همه در کوچه ها و معابر گرد آمدند، عدّه ای هم به ناچار به پشت بام ها رفتند. تا این که طلوع خورشید، آسمان مرو را روشن کرد. امام در این لحظه غسل کرد؛ عمامه سفیدی از پنبه بر سرگذاشت و یک سر آن را به روی سینه و سر دیگرش را در میان دو شانه انداخت؛ دامن به کمر زد و به همه پیروانش نیز فرمود مثل او عمل کنند. آن گاه عصای پیکان داری به دست گرفت و بیرون آمد. ما در آن لحظه پیشاپیش حضرت بودیم. او پابرهنه بود؛ وقتی که حرکت کردیم، سر به سوی آسمان برداشت و چهار بار تکبیر گفت. ما گمان بردیم که آسمان و در و دیوار همه هماهنگ با او اللّه اکبر... می گویند. ارتشی ها و کشوریان با نظم ویژه ای صف در صف منتظر بودند تا این که امام از خانه بیرون آمد. دم در ایستاد و فرمود «اللّه اکبر، اللّه اکبر، اللّه اکبر. [اللّه اکبر] علی ماهدانا. اللّه اکبر علی ما رزقنا من بهیمة الانعام و الحمدللّه علی ما ابلانا» همه جمعیت با حضرت هم نوا شدند. سراسر مرو  یکپارچه به گریه، شیون و فریاد تبدیل شد. هنگامی که سرداران... دیدند امام با پای برهنه و لباس هایی بی آلایش حرکت می کند، از مرکب های خود پایین آمدند و پا برهنه، همراه امام حرکت کردند. حضرت درهر ده قدم می ایستاد و سه بار تکبیر می گفت و زمین و زمان با او همراهی می کردند.

به مأمون گزارش کردند. فضل بن ذوالریاستین گفت: ای امیرمؤمنان! اگر رضا با همین وضع به مصلی برسد، مردم مفتون و شیفته او خواهند شد. بهتر این است او را برگردانید.

مأمون نیز چنین کرد و امام کفش و لباسش را پوشید و سوار شد و برگشت.»[18]

آری، این است آثار شکوه علوی درنمازهای عید: امری که مؤمنان باید بر آن حسرت بخورند و آه از نهاد خود برکشند. همان گونه که عارفان شیعی در آثار خود، این احساسات پاک را به نمایش گذاشته اند. میرزا جواد ملکی تبریزی در این باره می نویسد: «سپس نماز عید را به جای آور و چه خوب است نماز را روی خاک بگذاری تا با خضوع و خاکساری بیشتری همراه باشد و پس از نماز دعاهای ویژه ای را که روایت شده بخوان. به ویژه دعای ندبه را از یاد مبر؛ دعایی که به ما می آموزد در این روزگار؛ روزگار غیبت امام زمان (عج) باید چگونه باشیم، انتظار و امیدمان به فرج و ظهور او تا چه پایه باشد و اندوه و افسوس مان از دوری و غیبت او تا چه زمان؟....»[19]

قربانی

برای حاجی بعد از رمی جمره عقبه و برای مردم شهرها بعد از نماز عید، نوبت به قربانی می رسد.

با این تفاوت که این عمل برای حجاج واجب و برای مردم امری مستحب است.

ما ابتدا به موضوع قربانی از منظرقرآن کریم (حج آیات 30 تا 37) به صورتی گذارا اشاره می کنیم:

1- دعوت به پاس داشتن برنامه های خدا:

ذلک و یعظّم حرمت اللّه فهو خیر له عند ربه؛ «(مناسک حج) این است و هرکس برنامه های الهی را پاس دارد، برایاو نزد پروردگارش بهتر است.»

2- خالص بودن

حنفاء للّه غیر مشرکین به و من یشرک باللّه فکانّما خرّ من السّماء... ؛ «(برنامه حج را انجام دهید) در حالی که همگی خالص برای خدا باشید و هیچ گونه همتایی برای او قاتل نشوید و هرکس همتایی برای او در نظر بگیرد، گویی از آسمان سقوط کرده و پرندگان او را می ربایند و یا تندباد او را به جای دور دستی پرتاب می کند.»

3- شعائر خدا

«ذلک و من یعظم شعائر اللّه فانّها من تقوی القلوب»؛ «این است (مناسک حج) و هر کس شعائر الهی را بزرگ بداند، پس آن از تقوای قلب ها است.»

4- نشانه تقوا

«... من یعظم شعائر الله فانّها من تقوی القلوب»؛ «هرکسی شعائر خدا را بزرگ بدارد پس آن از تقوای قلب ها است.»

5- دل کندن از منافع در لحظه موعود:

«لکم فیها منافع الی اجل مسمّی ثمّ محلّها الی البیت العتیق»؛ «در آن حیوانات قربانی، برای شما منافعی است تا زمان معین (زمان رنج) پس محل آن خانه قدیمی و گرامی [کعبه] است.»

6- فراگیر بودن امتحان با قطع علایق:

«و لکم امة جعلنا منسکا لیذکروا اسم اللّه علی ما رزقهم من بهیمة الانعام»؛ «برای هر امتی قربان گاهی قراردادیم تا نام خدا را بر چهار پایانی که به آنان روزی داده ایم، ببرند.»

7- تسلیم در برابر خدا

«فالهکم واحد فله اسلموا»؛ «خدای شما یکی است پس تسلیم او شوید.»

8- بشارت به تسلیم شوندگان

«و بشر المخبتین»؛ «متواضعان و تسلیم شوندگان را بشارت بده.»

9- ویژگی تسلیم شوندگان

«الّذین اذا ذکر اللّه وجلت قلوبهم والصّبرین...»؛ «کسانی که وقتی نام خدا برده شود. دل هایشان پر از حرف می شود و در مقابل مصیبت هایی که به آن ها می رسد، صابر هستند و نماز را به پا می دارند و از آنچه روزی شان کردیم انفاق می کنند.»

10- ایثار از بهترین

«والبدن جعلناها لکم من شعائر اللّه...»؛ «شترهای چاق را برای شما از شعائر الهی قرار دادیم.»

11- قربانی موجب خیر و برکت:

«لکم فیها خیر»؛ «برای شما در آن خیر و برکت است.»

12- آداب قربانی (با نام خدا شروع شود. )

«فاذکروا اسم اللّه صوافّ»؛ «نام خدا را ببرید در حالی که به صف ایستاده اند....»

13- اطعام فقیران از گوشت قربانی

«فاذا وجبت جنوبها فکلوا منها و اطعموا»؛ «وقتی پهلوهایشان آرام گرفت، از گوشت آن ها بخورید و بخوارنید.»

14- فراگیر بودن اطعام

«اطعموا القانع و المعتر»؛ «مستمندان قانع و مستمندان اعتراض کننده را اطعام کنید.»

بدیهی است هر یک از چهارده عنوان فوق، خود سر فصلی برای تبیین فلسفه و آثار و آداب قربانی اشت که برای پرهیز از طولانی شدن بحث خوانندگان محترم را به مطالعه تفاسیر ذیل آیات مذکور فرا می خوانیم و پایان مقاله حاضر را به دعای امام علی علیه السلام هنگام ذبح اختصاص می دهیم. دعایی که در آن نیز مقام تسلیم محض را نظاره گر هستیم: «اللّهمّ منک و لک... ؛ خدایا! این قربانی هم از تو و برای تو است.»

آری، تمام اعمال حج، تمام اعمال مربوط به عید قربان و تمام اعمال مربوط به خصوص قربانی کردن حتّی نیت و دعای آن نیز در راستای «تسلیم محض بودن» است.

«بسم اللّه وجهت وجهی للّذی فطر السّموات والارض حنیفا مسلما و ما انا من المشرکین. ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی للّه ربّ العالمی. لاشریک له و بذلک امرت و انا من المسلمین. اللّهمّ منک و لک بسم اللّه واللّه اکبر. اللّهمّ تقبل منّی؛ به نام خدا، روبه سوی او می کنم که آفریدگار آسمان ها و زمین است. او را یگانه و یکتا می دانم. فرمان او را گردن می نهم. برای او هیچ شریک نمی شناسم. همانا که نماز من و نیایش من و زندگی من و مرگ من برای خدا، پرودگار جهانیان است و شریکی ندارد و به آن امر شده ام و از تسلیم شدگان هستم. خدایا [اینقربانی و همه چیز] از تو و برای تو است. به نام خدا و خدا بزرگتر است. خدایا از من بپذیر!»

پی نوشت ها: