مسجد، مرکز جنبش ها و خیزش های انقلاب

اشاره

با مطالعه در سیر تحولات و تاریخچه جنبش های سیاسی، اجتماعی و حرکت ها و جنبش های انقلابی در ادوار گذشته، به ویژه تاریخ معاصر جهان که با هدف ایجاد اصلاحات و یا دگرگونی در ساختار نظام های حاکم بر جوامع بشری صورت گرفته اند، به روشنی درمی یابیم که تمام این حرکت ها و جریانات فرهنگی و انقلابی همواره از خاستگاه و پایگاه ویژه ای خط دهی و سازماندهی می شده است. در میان مسلمانان، «مساجد» به عنوان مراکز آغازین شکل گیری جنبش ها و خط دهی خیزش های انقلابی و فرهنگی در مبارزه علیه ظلم و ستم، نقش تعیین کننده ای داشته اند. اگر به تاریخ بنای نخستین مسجد توسط پیامبر(ص) بنگریم، به روشنی درخواهیم یافت که بنای این مسجد در مقطعی از زمان رسالت آن حضرت شکل یافت که آن حضرت در حال مبارزه علیه مشرکان بودند و در راستای تداوم این مبارزه تاریخی و در بدو ورود به مدینه به بنای مکانی مقدس (مسجد قبا)، برای استمرار مبارزه با مشرکان و به طورکلی خط دهی به جریانات فرهنگی اقدام کردند.

پس از آن نیز در طول تاریخ اسلام، حرکت ها و جنبش های آزادی بخش و مقدسی همچون نهضت سربداران در قرن هشتم هجری، نهضت تنباکو و جنبش مشروطه از مساجد ریشه گرفتند و فریاد بیدارباش و حرکت مردمی از بالای منابر سرداده شد. در طول تاریخِ انقلاب اسلامی نیز مساجد محل ارشاد و هدایت نیروهای مؤمن و متعهد و خاستگاه تظاهرات مردمی بر ضد طاغوت بود که به حاکمیت جمهوری اسلامی در ایران انجامید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مساجد در دوران پر افتخار هشت سال دفاع مقدس نقش به سزایی داشتند.

در این نوشتار به نقش مساجد به عنوان مرکز شکل گیری و سازماندهی جنبش ها و خیزش های انقلابی در تاریخ معاصر اشاره می شود.

منزلت مسجد در صدر اسلام

در صدر اسلام مسلمانان در هر شهری که از سوی سپاهیان اسلام فتح می شد، مسجدی بنا می کردند. هدف آنان از احداث این بنای مقدس تنها عبادت نبود، بلکه مسجد مرکز اصلی خط دهی جریانات فرهنگی، اشاعه تمدن و تکوین افکارعمومی صحیح اسلامی بود. بنابراین مسلمانان هرگاه به مکان جدیدی کوچ می کردند، مسجدی می ساختند تا مرکز جدیدی برای گردهمایی مؤمنان باشد.

اسلام در ابتدای نظام مند ساختن سازمان دینی خود، تأسیس مرکز تجمع عمومی مسلمانان را با نام «مسجد» در اولویت قرار داد. به فرموده مقام معظم رهبری، «پدید آوردن هویتی به نام مسجد، نخست در قبا و سپس در مدینه منوره، در شمار زیباترین و پرمغزترین ابتکارات شریعت اسلام در آغاز تشکیل جامعه اسلامی است.»[1]

امام خمینی این درباره فرمودند، «ارتش اسلام هر جا رفته است و سردارهای اسلام هر جا پا گذاشتند، اول مسجد درست کردند. وقتی به قاهره رسیدند، اول خط کشیدند برای مسجد و همه جا این طور بود. مسجد مطرح و معبد مطرح بود و ارتش اسلام برای آباد کردن مساجد و محراب ها کوشش می کردند.»[2]

«اسلام مساجد را سنگر قرار داد، وسیله از باب اینکه از همین مساجد، از همین جمعیت ها و جماعت... همه اموری که اسلام و قیام را به پیش می برد، مهیا باشد.»[3]

بنابراین با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام درمی یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تا کنون به عنوان مرکز ثقل رسالت پیامبر(ص) و تمام فعالیت های امت اسلامی و در واقع دارالحکومه بود. ملاقات رهبران و نمایندگان خارجی و تصمیم گیری های مهم در مساجد صورت می گرفت. در سیره پیامبراکرم(ص) آمده است، «ایشان هرگاه مشکلات فکری و ناهنجاری های اجتماعی پیش می آمد، با حضور در مساجد و ایراد سخن به روشن کردن افکار عمومی می پرداخت. این سخنرانی ها معمولاً پس از نماز جماعت انجام می شدند و گاهی با ندای «الصلاه جماعه» مردم را در مسجد جمع و حضرت سخنرانی می کردند.»[4]

«مجلس پیامبر(ص) مسجد بود و همه کارهای بزرگ دنیا را هم در مساجد انجام می دادند.»[5] مسجد در صدر اسلام مرکز همه تصمیم گیری ها و کارهای مهم بود. مقام معظم رهبری در این باره فرمودند، «در صدر اسلام...، در زمان نبی مکرم اسلام(ص) و همچنین در زمان حکومت با برکت امیرالمؤمنین(ع)، مسجد مرکز همه تصمیم گیری های مهم و کارهای بزرگ بود. نمی خواهیم از لحاظ وضع زمان، مسجد امروز را به مسجد کوفه زمان امیرالمؤمنین(ع) تشبیه کنیم، زیرا اقتضائات هر زمانی متفاوت است. به طورکلی مسجد به عنوان یک پایگاه دین، عبودیت و معرفت می تواند برای جوامع اسلامی منشأ و سرآغاز حرکت های بزرگ و برکات ماندگار باشد.»[6]

به هر حال، مسجد در صدر اسلام، فقط یک مرکز عبادی نبود، بلکه ابزاری در دست کسانی بود که می خواستند کشور را اداره کنند. امام خمینی در این باره فرمودند، «در صدر اسلام، مسجد و نماز جمعه ابزاری بود در دست کسانی که می خواستند در امور کشوری فعالیت کنند. از مسجد همه این مسائل بیرون می رفت و شکل می گرفت.»[7]

مسجد مرکز جنبش و حرکت های اسلامی

در صدر اسلام یکی از مهم ترین نقش های مسجد، تدارک مقدمات فکری و بسیج عمومی مسلمانان به منظور جهاد با کفار بوده است. براین اساس، مسلمانان همواره حرکت های انقلابی و نهضت های رهایی بخش خود را از مساجد آغاز کرده اند. مساجد همواره کانون های الهام بخش برای مردم ظلم ستیز بوده است. مقام معظم رهبری مسجد را منشأ آثار بزرگ و سرآغاز حرکت های اسلامی می دانند و می فرمایند، «مسجد نه فقط در زمان ما و نه فقط در کشور عزیز اسلامی ما بلکه در نقاط مختلف عالم و در طول تاریخ، منشأ آثار بزرگ و نهضت ها و حرکت های اسلامی بزرگی بوده است. مثلاً قیام مردم کشورهای شمال آفریقا، مثل الجزایر و دیگر کشورهایی که سال ها زیر سلطه نظامی استعمار فرانسوی ها بودند از مساجد شروع شد و به پیروزی هم رسید و کشورها استقلال پیدا کردند. انقلاب در این کشورها هم آن روزی رو به شکست رفت و دوباره ملت ها استقلال خودشان را از دست دادند که رابطه خود را با مساجد و با دین و ایمان خود قطع کردند.»[8]

نگاهی به عطف تاریخ نیز نشان م یدهد که مساجد محوری ترین نقش را در وحدت بخشیدن به قیام های مردمی ایفا کرده اند. قیام های معروفی چون علویان، سربداران، جنبش تحریم تنباکو و نهضت مشروطیت از مساجد پا گرفتند.[9]

مسجد محل تبادل اخبار و اطلاعات خرد و کلان و محل بحث و گفتگو درباره آنها و جهت گیری و روشن شدن افکارعمومی است. جلسه های وعظ و خطابه و سخنرانی های روشنگرایانه اهل علم و دین در مسجد، نقش مؤثری در بیداری و آگاهی مردم دارد. در نتیجه مسجد پایگاه خیزش انقلابیون و مبارزان دینداری است که با کجروی ها جامعه به مقابله برمی خیزند و حرکت های انقلابی را سازماندهی می کنند.

در انقلاب شکوهمند اسلامی ایران نیز امام خمینی(ره) با تأسی از سیره پیامبر(ص) مساجد را مرکز جنبش ها و حرکت های اسلامی معرفی فرمودند. امام در ارتباط با این نقش می فرمایند، «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت های اسلامی بوده. تبلیغات اسلامی از مسجد شروع می شده، حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در [زیر] بیرق اسلام از مسجد بوده است.»[10]

امام خمینی با اشاره به کارکرد نظامی و سایر کارکردهای مسجد می فرمایند، «در صدر اسلام، [مسلمانان] هر وقت که می خواستند جنگ بروند، از مسجد تجهیز می کردند. هر وقت می خواستند یک کار مهمی بکنند، در مسجد طرح می کردند و مسائل سیاسی شان را می گفتند و اجرا می کردند، ارتش می فرستادند و همه این کارها را در آنجا می کردند. ما امیدواریم که این محتوا برگردد.»[11]

امام خمینی درباره کارکرد نظامی مسجد می فرمایند، «مسجد در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت های اسلامی بود. از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می شد و حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در زیر بیرق اسلام از مسجد بود.»[12]

همچنین فرمودند، «مسجد مرکز تجییش جیوش بود. «محراب» یعنی مکان حرب و جنگ. هم جنگ با شیطان و هم جنگ با طاغوت. از محراب ها باید جنگ پیدا بشود، چنانکه بیشتر از محراب ها پیدا می شد.»[13]

امام خمینی مسجد و منبر را پایگاه خیزش و خروش اسلامی می دانند و می فرمایند، «مسجد و منبر در صدر اسلام مرکز فعالیت های سیاسی بود. جنگ هایی که در صدر اسلام می شد، بسیاری در مسجد طرحشان ریخته می شد و یا حضرت امیر(ع) با خطبه های بزرگ، از روی منبر مردم را برای دفاع از اسلام تجهیز می کردند. مسجد جایی بود که از آنجا [فعالیت های سیاسی] شروع می شد. منبر هم جای خطبه های سازنده و سیاسی بود.»[14]

در واقع سخنان امام خمینی(ره) تلاشی برای معطوف کردن توجه به فرهنگ اصیل اسلامی و ساماندهی حرکت های اسلامی از مساجد بود. ایشان در ادامه با ژرف نگری خاص خویش می فرمایند، «مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلامی در مقابل شیاطین است، هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید.»[15] همچنین فرمودند، «مسجد یک سنگر اسلامی و محراب محل جنگ و حرب است؛ [دشمنان،] این را می خواهند از دست شما بگیرند.»[16]

در پی تأکیدات رهبر کبیر انقلاب بر استفاده هر چه بیشتر از مساجد و بازگشت آنها به نقشی که در صدر اسلام داشتند، یاران و شاگردان امام با افشاگری در مساجد، آتش مبارزات را روز به روز شعله ورتر و رژیم منحوس پهلوی را ناکارآمدتر کردند.[17] بر این اساس می توان گفت، انقلاب اسلامی ایران «انقلاب مسجدزاد»[18] است و اولین جرقه های انقلاب در سال1340 و 1341 ه. ش، با سخنرانی امام خمینی(ره) از دریچه اطلاع رسانی، یعنی مسجد (مسجد اعظم) و مدرسه فیضیه قم، بستر اصلی این حرکت زده شد.»[19]

برخی از مجاهدان انقلابی بر این عقیده اند که اگر مسجد نبود انقلاب هم نبود.[20] نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی به اندازه ای است که نویسندگان مغرب زمین نیز آن را از جمله عناصر بسیار مهم و اساسی در پیروزی انقلاب دانسته اند. حامد الگار نویسنده و منتقد بزرگ امریکایی می گوید، «مسجد هسته اساسی تشکیلات انقلاب ایران بود. شاید این هم یکی از دیگر نکاتی است که در مجموعه نتیجه گیری های خود باید به آن می پرداختیم. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجدد مسجد و توجه به تمام ابعاد عملکردی آن بود. مسجد به یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی امور انقلاب تبدیل و همه آن چیزی شد که در عصر پیامبر(ص) بود.»[21]

امام خمینی(ره) بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب تأکید فراوان می کردند و می فرمودند، «مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشوند. این مساجد بودند که این پیروزی را برای ملت ما درست کردند. اینها مراکز حساسی هستند که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر پیروز شده ایم و دیگر مسجد را می خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است.»[22]

رهبر معظم انقلاب نیز درباره نقش تعیین کننده مسجد در انقلاب اسلامی می فرمایند، «یکی از علل پیروزی این انقلاب مبارک در ایران اسلامی  و یا لااقل سهولت این پیروزی  این بود که مردم به مساجد اقبال پیدا کردند؛ جوانان مساجد را پر کردند و علمای اعلام مساجد را به عنوان مرکزی برای تعلیم، تربیت، روشنگری افکار و اذهان مورد استفاده قرار دادند و مسجد مرکزی برای حرکت، آگاهی، نهضت و افشای اسرار زمامداران فاسد و خودفروخته رژیم طاغوت شد. در دوره مشروطیت هم همین طور بود. در دوره ملی شدن صنعت نفت هم تا حدودی همین طور بود. در زمان انقلاب هم که این مسئله به حد اعلی رسید.»[23]

ریشه های جریان ساز مساجد در شکل گیری انقلاب اسلامی

در روند شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی، مساجد در سراسر ایران موقعیتی سازنده و جایگاهی مقدس پیدا کردند و جاذبیت و مرکزیت سیاسی و عبادی خود را بازیافتند. با این تحول عمیق که خود باز گشتی به دوران شکوهمند صدر اسلام و سیره پیامبر(ص) و امام علی(ع) بود، مساجد نقش سرنوشت سازی را در ایجاد وحدت و یکپارچگی طبقات گوناگون ملت و همدلی نیرو های انقلابی در مسیر اهداف و آرمان های مقدس انقلاب اسلامی ایفا کردند.

مسجد به فرموده پیامبر(ص) خانه خدا،[24] انوار الهی،[25] و جایگاه پیامبران[26] است. همان گونه که مسجد در صدر اسلام نقش و جایگاه خاص خود را در پیشرفت اسلام ایفا کرد، در انقلاب اسلامی نیز نقش و تأثیر اساسی داشت.

متأسفانه با وجود همه برنامه های خوبی که در برخی از مساجد کشور جاری است، در سالیان اخیر به مساجد توجه کافی نشده است. برخی از کارکردهای مسجد که در پیروزی انقلاب اسلامی تأثیر داشتند و به یقین در دوام و ثبات آن نیز نقش خواهند داشت، به دلیل پیدایش و تأسیس نهادها و مراکز دیگر، کمرنگ یا فراموش شده اند.

مشکلی که امام نیز نگران آن بودند و فرمودند، «مساجد را خالی نگذارید، اینهایی که صحبت این را می کنند که حالا ما انقلاب کرده ایم، برویم سراغ کارهای دیگر، [آنان اشتباه می کنند؛] خیر! انقلاب از مساجد پیدا می شود... مساجد را با مسجد رفتن خودتان آباد کنید.»[27]

پی نوشت ها