دکتر جلال شکوهی رادیولوژیست دبیر انجمن رادیولوژی ایران
اگر اطلاعات ما درباره اشعه‌های استفاده شده در پزشکی کافی باشد، آنها بی‌ضرر خواهند بود و به جرات می‌توان گفت در هر یکصد هزار نفر حتی یک نفر با یکبار عکس گرفتن و استفاده از اشعه ایکس دچار مشکل نخواهد شد.
در مورد تابش اشعه زیان‌آور پزشکی اگر چه کمترین تابش مربوط به یک رادیوگرافی از ریه‌هاست، ولی آن هم مثل این است که بگوئیم یک نخ سیگار ضرری ندارد؛ در حالی که یک نخ سیگار هم به اندازه خودش مضر است، ولی چیزی را تغییر نمی‌دهد. تابش اشعه زیان‌آور در پزشکی به دو علت مجاز است: اول اینکه منافع آن در تشخیص و درمان بیماری‌ها به مراتب بیشتر از ضرر آن است و دوم اینکه اگر این رادیوگرافی به تجویز پزشک معالج صورت گیرد مسلما این تابش مجاز خواهد بود، اما حتی یک رادیوگرافی توسط خود بیماران مجاز نیست.
ممکن است یکبار استفاده از اشعه برای بیماران مساله‌ای ایجاد نکند، ولی افرادی که بطور مکرر با اشعه کار می‌کنند بیشتر در معرض خطر هستند، لذا مسوول کمیسیون کنترل و حفاظت در مورد اشعه یونیزه قوانین و مقرراتی برای آنها منظور می‌کند. مثلا بیماران مشاهده می‌کنند که در حین رادیوگرافی همه پرسنل اطاق تابش را ترک می‌کنند و یا روپوش سربی می‌پوشند و از خود می‌پرسد پس چرا من در اتاق بمانم و چرا روپوش سربی نپوشم؟ جواب این است که شما در سال حداکثر یکی دو رادیوگرافی انجام می‌دهید ضمنا اگر روپوش بپوشید عکس‌تان خراب می‌شود، اما پرسنل رادیولوژی بایستی 20 سال در معرض اشعه بماند، بنابراین مجاز نیستند در اطاق تابش بمانند. اگر قرار است کودکی را در حین رادیوگرافی نگه دارند و از حرکتش جلوگیری کنند، بایستی از والدین وی کمک گرفته شود، چرا که هم اعتماد کودک به آنها بیشتر است و هم اشکالی برای یکی دو بار در معرض اشعه همراه بودن برای کودک وجود ندارد.
واحد تابش اشعه بطور قراردادی رم (Rem) یا سیورت است که افراد در عرض یک سال نباید بیشتر از 5 رم یا 05/0 سیورت اشعه دریافت کنند، این حفاظت از طریق سازمان انرژی اتمی اعمال و با کاست‌های حاوی فیلم حساس به تابش اشعه ثانویه، به نام فیلم بج، کنترل می‌شود. هر سیورت 100 رم و هر رم از 1000 میلی‌رم تشکیل شده است.
تشعشعات یونیزه داخل بدن قابل اغماض بوده و مورد بحث قرار نمی‌گیرند. حداکثر تابش مجاز برای پرسنل رادیولوژی 5 رم در سال است که به نظر می‌رسد امروزه بتوان حد بیشتر از این عدد را ذکر کرد. این یک عدد کلی است، ولی برای پوست، استخوان و تیروئید به تنهائی برابر 30 رم و برای دست و پاها تا 75 رم در سال نیز خواهد بود.
حساس‌ترین سلول‌های بدن به اشعه سلول‌های جنسی (به‌خصوص کروموزوم y) و سلول‌های خون‌ساز است. البته عدسی چشم نیز به اشعه حساس می‌باشد.
چون دریافت 5 رم برای یک سال محدودیت ایجاد می‌کند، بعضی‌ها 3 رم برای هر فصل یا ربع سال را مجاز می‌دانند. تابش مقادیر کم و مجاز اشعه در شرایط ویژه برای جنین نیز خطرناک نیست و شرایط رادیوگرافی می‌بایست بررسی و اعلام شود. بعضی محققین تابش 10 رم به جنین را موجب سقط می‌دانند، ولی دیده شده است که جنین‌های سالمی به دنیا آمده‌اند که مادر آنها در طول حاملگی رادیوتراپی شده است. نگرانی مادران در مورد تابش مختصر اشعه در حین حاملی در صورت تجویز پزشک معالج خالی از نگرانی است. بنابراین آنها باید به پزشک و رادیولوژیست درخصوص مقدار اشعه دریافت شده اعتماد کنند.
منابع تابش مصنوعی بدون در نظر گرفتن تابش طبیعی عبارتند از
1- منابع دائم مانند رادیواکتیو و رادیوایزوتوپ‌ها که پیوسته در حال تابش هستند.
2- منابع موقت که فقط هنگام کار تولید اشعه می‌کنند، مانند دستگاه‌های رادیوگرافی مولد اشعه ایکس، منابع مولد الکترون مانند شتاب‌دهنده‌های خطی و راکتورهای هسته‌ای، منابع دائمی بسیار خطرناک‌تر از منابع موقت هستند. منابع موقت و دائمی که از بیرون بدن را هدف قرار می‌دهند، منابع خارجی و آنها که از داخل بدن را بمباران می‌کنند، منابع داخلی نامیده می‌شوند.
اقدامات حفاظتی در مقابل منابع خارجی:
1- عدم استفاده از تابش بی‌مورد، بدون تجویز پزشک و سرخود.
2- کاهش مقدار تشعشع با بالا بردن کیلوولت، کاهش میلی‌آمپر ثانیه و افزایش فاصله تیوب تابش به بدن، در صورتی که کیفیت رادیوگرافی خراب نشود.
3- کاهش زمان پرتوگیری.
4- افزایش فاصله بدن از منبع تابش.
5- استفاده از سپرها و پوشش‌ها برای مناطقی از بدن که نباید عکسبرداری شوند، مانند پوشاندن گونادها وقتی رادیوگرافی شکم و ریه یا جمجمه مورد نظر است.
6- کنترل و بازرسی محیط و پرسنل مجاز به کار با اشعه یونیزه
حفاظت در مقابل منابع باز رادیواکتیو که موجب تابش داخلی می‌شوند چون بحثی اختصاصی و ظریف است در اینجا به آن پرداخته نمی‌شود، چرا که مربوط به پرسنل بخش‌های پزشکی هسته‌ای هستند که مسوول کار با این مواد و تزریق آن به بیماران هستند.
اولین تاثیر اشعه روی پوست شبیه آفتاب‌سوختگی و تولید سوختگی درجه یک است. در نهایت امکان نکروز و زخم پوستی و در صورت ادامه کار سرطان پوست ممکن است ایجاد شود.
اگر به جنین بیشتر از حد مجاز اشعه تابیده شود کمترین تاثیر آن کاهش رشد اوست، به طوری که از جنین‌های دیگر، ریزتر خواهد بود. عوارض دیگر اینکه ممکن است یک چشم یا هر دو چشم جنین کور و یا با ادامه تابش جنین سقط شود. عوارض حاصل از تابش در جنین تقریبا شناخته شده است، لذا هر آنومالی را نمی‌توان به اشعه نسبت داد. مثلا اگر دو جنین به هم چسبیده باشند، ربطی به اشعه ندارد. آستانه صدمه‌پذیری هر جنین با جنین دیگر نیز متفاوت است. اثر اشعه یونیزان به علت شکست DNA ممکن است در نسل حاضر ظاهر نشود و در یکی دو نسل بعد خودنمائی کند.
نتیجه‌گیری
1- از تابش غیرضروری هر گونه اشعه، به صورت سرخود و بدون تجویز پزشک، باید خودداری نمود.
2- حتی‌الامکان از انجام رادیوسکوپی پرهیز شود.
3- کارکنان بخش‌های تابش اشعه ایکس باید اصول حفاظتی را رعایت کنند و برای بی‌حرکت نگه داشتن بیماران نباید در اتاق اشعه بمانند.
4- برای انجام آزمایش حتی‌الامکان از روش‌های تصویری بدون نیاز به اشعه استفاده شود. مانند، MRI یا سونوگرافی.
5- هنگام رادیوگرافی از یک محل معین، نواحی دیگر با پوشش سربی پوشیده و حفاظت شوند.
6- دستگاه‌های رادیولوژی باید به طور مرتب کنترل کیفی شوند.
7- به جای استفاده از دستگاه‌های قدیمی با عمر بیشتر از ده تا پانزده سال، از دستگاه‌های جدید دیجیتال بدون فیلم استفاده شود.
8- در سیستم‌های دارای فیلم، از فیلم‌های سریع استفاده شود.
