با شروع فصل تابستان و تعطیلی مدارس، یکی از دغدغه های اصلی والدین تعطیلی فرزندان و اوقات فراغت آن ها است.
در فرهنگ عامۀ مردم، تعطیلات و فراغت با واژه هایی مانند آسودگی، بی خیالی، بی مسئولیتی وبی کاری همراه است. در این زمان اکثر دانش آموزان پس از تلاش 9 ماه در سال تحصیلی با رسیدن تابستان منتظر روزهایی بدون درس و تلاش وفعالیت هستند و این مسئله در شادی و خوشحالی روزهای آخر سال تحصیلی مشهود است. در این مقاله سعی بر این است تا با مفهوم صحیح فراغت و نحوۀ استفاده صحیح از آن اشنا بشویم.
واژه فراغت به معنی(Licere) است، که ازکلمه لاتین Lei Sure اقتباس شده و به معنی زمان آزاد است.
فراغت ترجمۀ معادل فرانسوی Loidir وانگلیسی Leisure و معادل آلمانی Freizeit یاMusse است که در زبان فارسی رایج گشته است، برداشتهایی که از دیدگاههای مختلف علوم انسانی از اوقات فراغت میشود بسیار متنوع هستند و روی این اصل تاکنون تعاریف متفاوتی ازجنبه های گوناگون برای اوقات فراغت ارائه شده است.
«فراغت» در لغت به معنای آسودگی و آسایش است. درفرهنگ معین فراغت اینگونه معنی شده است: 1-پرداختن به فراغت 2- آسایش، استراحت، آسودگی، آرامش 3- بی اعتنایی، وارستگی 4- فرصت، مجال(معین، 1373)
در لغتنامه علی اکبر دهخدا، «اوقات فراغت» چنین معنا شده است: وقت و مقدار زمانی که برای امری فرض شده، ساعت، فرصت، گاه، زمان ومدت که جمع آن، اوقات به معنی زمانه است. آسایش و استراحت، ضدگرفتاری از کار و مشغله و همچنین فراغت داشتن، یعنی غفلت داشتن و فراموش کردن.
فراغت در زبان عربی به معنای اضطراب و فراغ به معنای آسایش است و در زبان انگلیسی به معنای آسانی، سهولت و آسایش است(دهخدا، 1377).
فراغت در اصل از ریشه «فَرَّغَ» به معنای ظرف راخالی کرد و یا «فَرَغَ» از کا رفارغ شد، است. که بیشتر همان معنی آسودگی و فراغ بال را به همراه دارد. با بررسی متون دینی و نحوۀ استفاده از این کلمه، مشخص می شود که در قرآن کریم این واژه در سوره «انشراح آیه 7»، خداوند می فرمایند: (فَإِذا فَرَغتَ فانصَب)
«پس هنگامی که از کار مهمی فارغ می شوی به مهم دیگری بپرداز.» همان طور که در معنی مشاهده می کنید خداوند به پیامبر اکرم صل الله علیه و آله دستور می دهد که پس از انجام کار مهمی به کار مهم تر اقدام کند که در شأن نزول آن آمده است که پس از امر رسالت، حضرت علی علیه السلام را به خلافت برگزیند. همان طور که می بینید در دین ما فراغت به عنوان فرصت برای جبران یا انجام کار بزرگ تر استفاده شده است و این بر خلاف معنای رایج فراغت می باشد. در روایات مختلف ما بر اهمیت زمان و وقت و تنظیم و استفادۀ بهینه از آن تأکید شده است. در قرآن درموارد مختلف به زمان قسم یاد شده است و از گذراندن وقت به بطالت به شدت نهی شده است.
حضرت امام سجاد علیه السلام می فرمایند: «آدمی در اوقات فراغت خویش، گاهی بیش از سایر فرصت های زندگی اش می آموزد.»
پیامبر خدا صلّ الله علیه وآله: «دو نعمت است که اکثر مردم در آن زیان کارند: سلامت و فراغت.» (امالی طوسی، ص626)
پیامبرخدا صل الله علیه وآله: «أشَدُّ الناسِ حِساباً یومَ القیامَةِ المکفِی الفارِغُ، إن کانَ الشُغلُ مَجهَدَة فالفَراغُ مَفسَدَه.» روز قیامت سخت ترین حسابرسی را کسی دارد که کارهایش را دیگران [ازپیشکار ونوکر و خدمتکار] انجام دهند و خودش بیکار بگردد؛ گو این که کار کردن مایه رنج و زحمت است اما بیکاری موجب فساد و تباهی است. (تنبیه الخواطر).
امام علی علیه السلام: «مِن الفَراغِ تکونُ الصَّبوَه.»رفتارهای جاهلانۀ جوانی، زادۀ فراغت و بی کاری است. (غررالحکم: 9251)
امام علی علیه السلام: « إذا أمکنَتِ الفُرصَةُ فَانتَهِزْها؛ فإنّ إضاعَةَ الفُرصَةِ غصّةٌ »هرگاه فرصت دست داد، آن را شکارکن؛ زیرا تلف کردن فرصت مایۀ اندوه است. (غررالحکم : 4124).
دربارۀ اهمیت وقت و تقسیم آن امام علی علیه السلام می فرمایند: «للمؤمن ثلاث ساعات؛ فساعة یُناجی فیها ربّ هُو ساعةٌ یرُمّ مَعاشَ هُو ساعةٌ یُخلّیب یننفسه و بین لَذَّتها فی مایَحِلُّو یَجمُل.» مؤمن وقت و ساعات خود را به سه قسمت تقسیم می کند ساعتی که در آن با پروردگارش راز و نیاز می نماید، ساعتی که در آن معاش خود را اصلاح می کند و ساعتی که بین خود وبین لذّت و خوشی آن چه حلال و نیکو وزیبا است می گذارد.
ویژگی اوقات فراغت خوب
حال که به اهمیت موضوع فراغت تأکید شد، چند ویژگی اوقات فراغت خوب خدمتتان معرفی می گردد:
1- اوقات فراغت خوب باید متناسب نیاز و سن دانش آموزان باشد. بهتر است قبل از شروع تابستان والدین با هم فکری همدیگر و ترجیحاً کادر مدرسه نقاط قوت و ضعف بچه ها را شناسایی کنند تا بتوانند بهتر برنامه ریزی لازم را انجام بدهند. البته مشاوران مدارس هم راهنمای خوبی جهت استعداد سنجی و نیاز سنجی دانش آموزان هستند. ممکن است بعد از این ارزیابی والدین به این نتیجه برسند که مهارت های اجتماعی فرزندشان ضعیف است و باید در یک گروه همسالان در مسجد قرار بگیرد.
2- با توجه به نیاز سنجی ابتدایی که والدین انجام دادند، به دنبال مراکز و اماکن خوب وسالم برای کلاس ها و تفریحات دانش آموزان باشند. زیرا یکی از مهم ترین نکات گروه های همسال در تابستان است که هم جهت انگیزه دهی به دانش آموزان جهت ادامۀ فعالیت و هم جهت آموزش بهتر، مؤثر است. ممکن است والدین به این نتیجه برسند که برای انگیزۀ فرزندشان او را در یک باشگاه ورزشی که یکی از دوستان فرزندشان به آنجا می رود ثبت نام کنند.
3- فعالیتی برای تابستان مناسب است که رشد همه جانبۀ فرد را در نظر بگیرد و بتواند نقاط ضعف را برطرف کند. مثلاً کلاس فوتبالی که بر روی اخلاق و درس هم تأکید می کند به مراتب از کلاس فوتبالی که صرفاً فوتبال است بسیار بهتر است.
4- جنبۀ تفریحی و شادی آور در آن لحاظ شده باشد و بتواند این جنبه را که یکی از نیازهای اصلی بچه ها است، پوشش دهد.
5- روحیۀ ایمان و توکل را در بچه ها تقویت کند و در رشد دینی آن ها موثر باشد. مثلاً کلاس زبانی که بر روی نماز تأکید می کند و موقع اذان چند دقیقه کلاس قطع می شود.
چند راهکار عملی
1- با توجه به مقارن بودن شروع ایام فراغت و ماه مبارک رمضان، می توان از مساجد و برنامه های آن ها در این ایام استفاده کرد. مساجد کانون مهمی برای انجام فعالیت دانش آموزان در تابستان هستند که اگر این ارتباط در بقیۀ سال هم ادامه پیداکند می تواند یک منبع خوبی برای رشد و بالندگی دینی بچه ها باشد. که همراهی والدین مطمئن اثر دوچندانی به آن اضافه می کند. به ویژه در دانش آموزان دورۀ دبیرستان که ارتباط با مسجد می تواند در پیشگیری از آسیب های اجتماعی آن ها اثر واکسیناسیون معنوی را داشته باشد. پیامبر اکرم می فرمایند: بهترین مکان های دنیا مسجدها هستند.
2- در دانش آموزان دورۀ ابتدایی با ایجاد گروه های دوستان در مناطق یا مدارس، که با همکاری والدین در تابستان به صورت اردوهای تفریحی و زیارتی ترتیب داده شود. با توجه به رشد شبکه های اجتماعی و ارتباط والدین دانش آموزان در تابستان می توان از این پتانسیل جهت ارتباط و همبستگی بیشتر استفاده کرد.
3- ایجاد حلقه گفت وگو و بازی در خانواده ها. این مسئله یکی از مباحث فراموش شده در خانوادۀ امروزی است که با توجه به رشد شبکه های اجتماعی و کانال های تلویزیون هر روز کمتر می شود. تابستان فرصت خوبی برای ایجاد ارتباط بهتر بین اعضا و بازی گروهی و حتی صله رحم اقوام کمتر ملاقات شده را نیز می توان در برنامه گنجاند.
4- پیشنهاد می شود در صورت امکان و تحت نظارت والدین، بچه های دورۀ دبیرستان بتوانند حرفه ای را فرابگیرند تا در آینده بتوانند آن را گسترش دهند، حتی می توان از مشاغل خانگی هم استفاده کرد تا هم قدر و ارزش پول رابیشتر درک کنند و هم با مفهوم کار وتلاش بیشتر آشنا شوند.
5- شرکت در یک کلاس ورزشی به تمامی دانش آموزان در گروه های سنی مختلف پیشنهاد می شود. با توجه به سبک زندگی امروزی تمامی دانش آموزان به نوعی با تنبلی و اضافه وزن، مواجه هستند که این امر بهتر است در طول سال تحصیلی نیز ادامه بیابد.
نکته پایانی
اوقات فراغت که مصداق بارز آن روزهای تعطیل یا تابستان است فراغت از بعضی از کارها مثل مدرسه رفتن است ولی فراغت از یادگیری و تحصیل نیست و چه بسا وقت دانش آموز مثل زمان مدرسه پر باشد تا کمبودهای مهمی برطرف شوند و از آسیب های زیادی پیشگیری شود. برای استفادۀ بهینه از این اوقات بهتر است حق انتخاب به دانش آموز داد و اجباری در کار نباشد و با آگاهی و انتخاب خود در خصوص پر کردن این اوقات تصمیم بگیرد و والدین بیشتر نقش راهنما و تسهیل گر داشته باشند تا جنبۀ لذت و تفریح یادگیری بیشتر رخ دهد.
منابع
- Rojek , Chris ed. , 1989, leisure for leisure: critical essays
- امالی طوسی، ص626، ترجمه صادق حسن زاده، 1388، اندیشه نشر هادی.
- تنبیه الخواط رونزهة الناظر (ترجمه مجلسی، ج 1، ص 60، 22، 106).
- غررالحکم ودررالحکم، ترجمه مصطفی درایتی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- فرهنگ لغت دهخدا، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 137.
- فرهنگ لغت معین، انتشاراتامیرکبیر، 1373.
- نهج البلاغه، دشتی، ص 724، حکمت 390.
- وسایل الشیعه، جلد 17، ص 469.
