انرژی ایران از دوربین بی‌پی

در بخش آمار نفتی هم داده‌های بی‌پی نشان می‌دهند که ایران در سال 2020 در هر 2 بخش تولید و مصرف نفت خام کاهش داشته، اما در بخش پالایشی شرایط کاملا متفاوت است و رشد بخش پالایشی ایران در یک دهه منتهی به 2019 به شکل چشمگیری فراتر از میانگین جهانی بوده و به‌رغم کاهش اندک ظرفیت پالایشی و توان عملیاتی کشور در سال 2020، باز هم در هر دو بخش ایران رتبه هشتم جهان را در اختیار دارد. در پایان نیز نگاهی گذرا به بخش گاز داریم که نشان می‌دهد ایران دومین کشور جهان از نظر منابع گازی و سومین کشور از نظر میزان تولید است. اما در بخش مصرف نیز ایران چهارمین مصرف‌کننده بزرگ جهان است و به‌تنهایی از تمام آمریکای جنوبی و لاتین گاز طبیعی بیشتری مصرف می‌کند.

ایران؛ بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی منطقه

شرکت بی‌پی در گزارش انرژی 2021 خود به بررسی مصرف کل میزان مصرف انرژی به تفکیک منطقه و کشورها در یک دهه اخیر پرداخته است. آنها همچنین این آمار را به صورت سرانه هر شهروند و به تفکیک نوع منبع انرژی بررسی کرده‌اند. مطابق این آمار میزان مصرف انرژی کل جهان در سال 2020 برابر با 63/ 556 اگزا ژول (Exajoules) بوده که نسبت به سال 2019 با کاهشی 5/ 4 درصدی مواجه شده است. برای یافتن دلیل اصلی این کاهش چشمگیر مصرف انرژی در جهان باید سراغ بیماری کووید-19 و محدودیت‌هایی که در بخش‌های مختلف ایجاد کرد را بگیریم که تعطیلی فعالیت‌ها صنعتی و کاهش ترددهای جاده‌ای و هوایی نقش چشمگیری در آن داشته‌اند. این آمار آنجا جالب‌تر می‌شود که بدانیم جهان در فاصله سال‌های 2009 تا 2019 با نرخ رشد سالانه 9/ 1 درصد در حال افزایش مصرف انرژی خود بوده است. گفتنی است که چین با بیش از 145 اگزا ژول و سهم 1/ 26 درصدی از مصرف انرژی، بالاتر از آمریکا، هند و روسیه بزرگ‌ترین مصرف‌کننده جهان بوده است. چینی‌ها همچنین پس از نروژ که رشد مصرفی 8 درصدی داشته، با 1/ 2 درصد بیشترین افزایش مصرف در میان کشورهای جهان را نیز ثبت کرده‌اند. نکته جالب در این میان رشد 2/ 0 درصدی مصرف انرژی ایران است که ایران را به سومین و آخرین کشوری تبدیل کرده در سال 2020 افزایش مصرف انرژی داشته است. مطابق داده‌ها در سال 2020 مصرف انرژی ایران برابر با 03/ 12 اگزا ژول (معادل 37/ 1996 میلیون بشکه نفت خام) بوده که نمایانگر سهم 2/ 2درصدی ایران از مصرف جهانی است. نکته‌جالب توجه دیگر درباره مصرف انرژی ایران رشدی 95/ 37 درصدی در فاصله سال‌های 2010 تا 2020 است. همچنین گفتنی است که مصرف انرژی در ایران طی سال‌های 2010 تا 2019 با نرخ میانگین 4/ 3 درصد در هر سال در حال رشد بوده است. به هر روی این آمار ایران را در جایگاه هشتمین کشور مصرف‌کننده انرژی جهان قرار می‌دهد که بالاتر از مصرف هر کشور اروپایی به استثنای آلمان و روسیه است. ایران همچنین از تمام کشورهای آمریکای لاتین، آمریکای جنوبی، آفریقا و اقیانوسیه انرژی بیشتری مصرف می‌کند. همچنین 33 درصد از کل مصرف انرژی کشورهای خاورمیانه نیز مربوط به ایران است.

اتکای شدید به گاز طبیعی و نفت

از نظر آمار سرانه مصرف انرژی حکایت بسیار متفاوت است و هر شهروند ایران در سال 2020 سهمی معادل 2/ 143 گیگا ژول داشته است. این آمار نسبت به سال گذشته 1/ 1 درصد کاهش داشته است. در میان کشورهای خاورمیانه مصرف سرانه هر کدام از کشورهای قطر، امارات متحده، عربی، کویت، عربستان سعودی و عمان از ایران بسیار فراتر بوده و همین امر ایران را به رتبه ششم منطقه در این شاخص رسانده است. گفتنی است که در جهان نیز ایران از نظر مصرف سرانه در رتبه 27 قرار گرفته است. از نظر این شاخص هم ایسلند، قطر، سنگاپور، ترینیداد و توباگو، امارات متحده عربی، کانادا و نروژ بالاترین آمار مصرف سرانه انرژی جهان را دارند.

از 03/ 12 اگزا ژول مصرف انرژی کشور 74/ 69 درصد (معادل 1371 میلیون بشکه نفت خام) آن از گاز طبیعی تامین می‌شود و این سهم برای نفت خام 51/ 27 (معادل 541 میلیون بشکه نفت خام) درصد است و به عبارت دیگر 25/ 97 درصد کل انرژی مصرف شده در ایران منبع نفتی و گازی دارند. دیگر منابع تامین انرژی ایران هم به ترتیب هیدروالکتریکی، زغال‌سنگ و هسته‌ای هستند. انرژی‌های تجدیدپذیر هم سهمی معادل کمتر از 6/ 1 میلیون بشکه در تامین انرژی ایران در سال 2020 داشته‌اند. این در حالی است که در میان کشورهای منطقه عربستان سعودی، امارات، قزاقستان و مصر وضعیت بسیار بهتری از نظر انرژی‌های تجدیدپذیر دارند. استفاده از انرژی تجدیدپذیر در ترکیه هم از مجموع تمام منابع تامین انرژی ایران جز نفت و گاز بیشتر است. اتکای شدید ایران به گاز طبیعی و نفت در آینده‌ای نه چندان دور می‌تواند عامل تهدیدکننده‌ای برای امنیت انرژی کشور باشد.

رتبه ششم در میزان انتشار گازهای آلاینده

بدون تردید ناامیدکننده‌ترین بخش گزارش بی‌پی برای ایران، بخش انتشار کربن و آلاینده‌هاست که نشان می‌دهد  ایران، ششمین تولیدکننده بزرگ آلاینده‌ها در جهان است. بیشترین سهم انتشار کربن در جهان به ترتیب برای چین (9/ 30 درصد)، آمریکا (9/ 13 درصد)، هند (2/ 7 درصد)، روسیه (5/ 4 درصد)، ژاپن (2/ 3 درصد)، ایران (2 درصد)، آلمان (9/ 1 درصد)، کره جنوبی (8/ 1 درصد)، عربستان سعودی (8/ 1 درصد) قرار دارد. در واقع ایران در سال میلادی گذشته با تولید 6/ 649 میلیون تن دی‌اکسید کربن یکی از آلاینده‌ترین کشورها جهان بوده که این آمار را اگر از نظر نرخ رشد میزان آلایندگی در سال 2020 ببینیم، به نتایج نگران‌کننده‌تری نیز دست پیدا خواهیم کرد. در واقع در میان تمام کشورهای جهان در سال 2020 تنها 2 کشور شاهد افزایش انتشار کربن بودند که این 2 کشور چین و ایران با نرخ رشد 6/ 0 و 4/ 0 درصد بوده‌اند. در واقع کرونا و پیامدهای اقتصادی آن باعث شد تا تمام کشورهای جهان شاهد کاهش انتشار کربن خود باشند. ایران با نرخ رشد میانگین 7/ 2 درصدی در فاصله سال‌های 2009 تا 2019 انتشار کربن خود را افزایش داده است. در واقع باید بخش فاجعه‌بار این آمار را در قیاس دیگر شاخص‌ها و مقایسه آن با انتشار کربن ایران یافت که ما بسیار بیشتر از سهمی که در اقتصاد و جمعیت جهان داریم، در آلوده کردن آن سهم داریم. ایران از کشورهایی مانند آلمان، کانادا، اندونزی، فرانسه، مالزی، ویتنام، برزیل، بریتانیا و مکزیک که کشورهایی با جمعیت بالا و اقتصاد توسعه‌یافته‌تر هستند، به شکل معناداری انتشار کربن بیشتری دارد. برای درک این امر تنها کافی است بدانیم که مجموع میزان انتشار کربن 4 کشور بریتانیا، فرانسه، سوئد و نروژ برابر 645 میلیون تن آلاینده دی‌اکسید کربن است؛ یعنی 6/ 4 میلیون تن کمتر از ایران.

افت چشمگیر آمارهای نفتی

از نظر ذخایر اثبات شده نفت خام ونزوئلا با 303 میلیارد بشکه، عربستان سعودی با 297 میلیارد بشکه، کانادا با 168 میلیارد بشکه، ایران با 157 میلیارد بشکه و عراق با 145 میلیارد بشکه نفت خام، دارای بیشترین سهم از ذخایر نفت خام جهان هستند. بی‌پی می‌گوید سهم ایران از ذخایر نفت اثبات شده جهان 1/ 9‌درصد است.

در بخش تولید نفت خام اما ماجرا متفاوت است. در حالی که بازار نفت در 6ماهه نخست سال 2020، بدترین بحران تاریخ خود را پشت سر گذاشت و بازار در بحبوحه بحران کووید-19 و جنگ قیمتی روسیه و عربستان به دامنه قیمتی منفی نیز رسید، آمار بی‌پی نشان از کاهش 9/ 6 درصدی تولید نفت خام در کل جهان نسبت به سال 2019 دارد. در واقع در سال 2020، روزانه 88 میلیون و 391 هزار بشکه نفت خام تولید شده که در مقایسه با آمار 94 میلیون و 961 هزار بشکه در روز سال 2019 کاهشی 57/ 6 میلیون بشکه‌ای داشته است.

ایالات متحده با تولید روزانه 47/ 16 میلیون بشکه نفت خام و کاهش تولید 5/ 3 درصدی نسبت به سال 2019، بزرگ‌ترین تولیدکننده جهان بوده است. رتبه‌های دوم و سوم تولید‌کنندگان نیز به ترتیب در اختیار عربستان‌سعودی و روسیه با 03/ 11 و 66/ 10 میلیون بشکه در روز است. در این بخش کانادا، عراق، چین، امارات، ایران، برزیل و کویت نیز چهارم تا دهم هستند.  بی‌پی می‌گوید که ایران در سال 2020 روزانه 08/ 3 میلیون بشکه نفت خام تولید کرده که نشانگر کاهش 3/ 9 درصدی این بخش در مقایسه با سال 2019 است. سهم ایران از تولید نفت جهان در سال گذشته میلادی 5/ 3 درصد بوده است. میزان تولید نفت ایران در فاصله سال‌های 2009 تا 2019 نیز با نرخ میانگین منفی 3/ 2 درصد در حال کاهش بوده است.   جهان در سال 2020 روزانه 47/ 88 میلیون بشکه نفت خام مصرف کرده که 3/ 9 درصد کمتر از میزان 59/ 97 میلیون بشکه در روز سال 2019 بوده که این امر را می‌توان نتیجه مستقیم بحران کووید-19 بر اقتصاد جهان ارزیابی کرد. ایالات متحده آمریکا با 17/ 17 میلیون بشکه در روز، سهمی 4/ 19 درصدی از کل مصرف، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نفت خام جهان است. چین و هند نیز به ترتیب با مصرف روزانه 2/ 14 و 66/ 4 میلیون بشکه نفت خام، در جایگاه‌های دوم و سوم قرار دارند. عربستان سعودی، ژاپن، روسیه، کره‌جنوبی، برزیل، کانادا، آلمان و ایران نیز در میان مصرف‌کنندگان

نفت خام رتبه‌های چهارم تا یازدهم را در اختیار دارند. ایران در سال 2020 کاهش مصرفی معادل 8/ 6 درصد نسبت به سال پیش داشته و روزانه یک‌ میلیون و 715 هزار بشکه نفت خام استفاده کرده که نمایانگر سهم 9/ 1 درصدی ایران از کل مصرف نفت خام جهان است.

رشد بخش پالایشی ایران فراتر از میانگین جهانی

بی‌پی در بخش پالایشی گزارش خود به بررسی توان عملیاتی و ظرفیت پالایشی کشورها پرداخته است. در این بخش ایران با ظرفیتی معادل 2 میلیون و 475 هزار بشکه در روز سهمی 4/ 2 درصدی از ظرفیت جهانی دارد و از این نظر هشتمین کشور جهان است. لازم به ذکر است که ظرفیت پالایشگاه‌های ایران در سال 2020، 20 هزار بشکه در روز کمتر از سال 2019 بوده است. آمریکا، چین، روسیه، هند، کره جنوبی، ژاپن و عربستان سعودی به ترتیب هفت کشور برتر جهان از نظر ظرفیت پالایشی هستند.

در بخش توان عملیاتی نیز همین هشت کشور و به همان ترتیب قرار دارند. آمریکا و چین به ترتیب توان عملیاتی 22/ 14 و 85/ 13 میلیون بشکه در روز را دارند و مجموعا با سهمی 2/ 37 درصدی از مجموع توان عملیاتی کل، بزرگ‌ترین پالایشگران جهان هستند. توان عملیاتی پالایشگاه‌های ایران در داده‌های بی‌پی 2 میلیون و 182 هزار بشکه ذکر شده است که نمایانگر سهمی 9/ 2 درصدی از آمار جهانی است. گفتنی است که در سال 2019، ایران توان عملیاتی برای پالایش 2 میلیون و 236 هزار بشکه نفت خام در روز را داشته است که با این وصف در سال 2020، شاهد کاهش 4/ 2 درصدی در این بخش بوده‌ایم. در حد فاصل سال‌های 2009 تا 2019 نیز ظرفیت پالایش ایران به صورت میانگین 5/ 2 درصد افزایش یافته و توان تولیدی کشور نیز در بازه زمانی مشابه با نرخ 2 درصد در سال صعود کرده که نمایانگر رشد سریع‌تر ایران نسبت به میانگین جهانی است. چرا که در بازه زمانی مشابه ظرفیت پالایشی جهان 9/ 0 درصد و توان عملیاتی نیز 3/ 1 درصد به صورت میانگین رشد کرده‌اند.

مصرف گازی بیش از قاره آفریقا

گزارش سالانه شرکت بی‌پی میزان کل ذخایر اثبات شده گاز طبیعی جهان را 1/ 188 تریلیون متر مکعب اعلام کرده است که روسیه با 4/ 37 تریلیون مترمعکب و سهمی 9/ 19 درصدی از کل، بزرگ‌ترین دارنده ذخایر گاز طبیعی جهان است. رتبه دوم این لیست نیز در اختیار ایران با سهمی 1/ 17 درصدی قرار دارد که معادل 1/ 32تریلیون مترمکعب است. قطر، ترکمنستان، آمریکا، چین، ونزوئلا، عربستان سعودی، امارات و نیجریه در میان دارندگان گاز طبیعی سوم تا دهم هستند.

در بخش تولید اما ایالات متحده به مدد صنعت شیل، بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز طبیعی جهان است و تولیدی معادل 914 میلیارد متر مکعب دارد. روسیه نیز با 638 میلیارد متر مکعب، در رده دوم تولید‌کنندگان جهان قرار دارد. ایران در بخش تولید نیز در جایگاه سوم جهان قرار دارد و در سال 2020 با کاهشی 2/ 6 درصدی، 8/ 250 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید کرده که نمایانگر سهم 5/ 6 درصدی ایران از کل تولید گاز جهان است. چین، قطر، کانادا، استرالیا، عربستان‌سعودی، نروژ و الجزایر دیگر تولیدکنندگان بزرگ جهانی در این حوزه هستند.

طبق داده‌های ارائه شده آمریکا، روسیه و چین سه مصرف‌کننده بزرگ گاز در جهان هستند و رده چهارم به ایران تعلق دارد. میزان مصرف ایران 1/ 233 میلیارد متر مکعب است که نشانگر رشد 4 درصدی در سال 2020 بوده است. این آمار از مصرف کل قاره آفریقا و کل آمریکای‌جنوبی ولاتین بیشتر است. در واقع سهم ایران در بخش مصرف معادل 1/ 6 درصد از کل گاز طبیعی مصرفی جهان است.