قرآن مجید در بیست و سه مورد به اهل ایمان و سایر مردم سفارش اقوام و ذوى القربى را نموده، و این همه تأکید تحت این عنوان که با مال و ارث و اداى حقوق نسبت به آنان از آنان رعایت کنید، دلیل بر اهمیّت صله رحم در پیشگاه حضرت حق است.
حضرت صادق علیه السلام در توضیح آیه شریفه:
الَّذینَ یَصِلُونَ ما امَرَ اللَّهُ بِهِ انْ یُوصَلَ» «1»
و آنچه را خدا به پیوند آن فرمان داده پیوند مى دهند.
مى فرماید:
از جمله امورى که حضرت حق امر به اتصال کرده اند صله رحم و رسیدگى به اقوام است، و نهایت تأویل آیه، صله مردم نسبت به ما اهل بیت است. «2» صله نسبت به اهل بیت علیهم السلام، قبول ولایت و امامت آن بزرگوار و تأسّى به آنان در اخلاق و اعمال و اطاعت از امر و نهى ایشان است. «3»
صله رحم در قرآن مجید
قطع رحم آن چنان مورد نفرت حق است که در قرآن مجید فرموده است:
وَ الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ مَا امَرَ اللَّهُ بِهِ انْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِى الاْرْضِ اولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ» «4»
و کسانى که عهد خدا را پس از استوار کردنش مى شکنند، و پیوندهایى را که خدا به برقرارى آن فرمان داده مى گسلند، و در زمین فساد مى کنند، لعنت و فرجام بد و دشوار آن سراى، براى آنان است.
الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما امَرَ اللَّهُ بِهِ انْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِى الاْرْضِ اولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ» «5»
آنان کسانى هستند که پیمان خدا را [که توحید و وحى و نبوت است ] پس از استوارى اش [با دلایل عقلى و علمى و براهین منطقى با عدم وفاى به آن ] مى شکنند و آنچه را خدا پیوند خوردن به آن را فرمان داده است [مانند پیوند با پیامبران و کتاب هاى آسمانى و اهل بیت طاهرین و خویشان ] قطع مى نمایند و در زمین تباهى و فساد بر پا مى کنند، آنانند که زیانکارند.
وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذى تَسائَلُونَ بِهِ وَ الاْرْحامَ انَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقیباً» «6»
و از خدایى که به نام او از یکدیگر درخواست مى کنید، پروا کنید و از [قطع رابطه با] خویشاوندان بپرهیزید. یقیناً خدا همواره بر شما حافظ و نگهبان است.
امام صادق علیه السلام در توضیح آیه مى فرماید:
منظور از ارحام در این آیه اقوام مردمند که خداوند نسبت به آنان امر به صله فرموده و آن را بزرگ دانسته است. «7»
صله رحم در روایات
رسول حق صلى الله علیه و آله فرمود:
اعْجَلُ الْخَیْرِ ثَواباً صِلَةُ الرَّحِمِ. «8»
سریع ترین نیکى براى رسیدن به ثواب صله رحم است.
امام على علیه السلام در «نهج البلاغه» مى فرماید:
اى مردم! هیچ کس از طایفه و خویشان خود بى نیاز نیست هر چند صاحب مال و دارایى باشد، بدون شک به دست و زبان آنان براى این که از او دفاع کنند و به یاریش برخیزند نیازمند است، و نزدیکان شخص براى این که او را به هنگام نبودنش یارى دهند مهم ترین اشخاصند و بهتر مى توانند پراکندگى و گرفتارى او را رفع کنند و در هنگام سختى و پیشامدهاى ناگوار از همگان نسبت به او مهربان ترند، و نام نیکو که حضرت حق به شخص در میان مردم عطا فرماید بهتر است براى او از ثروت و دارایى که براى دیگرى به ارث بگذارد.
بدانید که یک نفر از شما حقّ روگرداندن از خویشان خود را ندارد آنگاه که آنان را در فقر و پریشانى ببیند، بر او لازم است با مالى که به خاطر ماندنش زیاد نمى شود به آنان احسان کند، و کم نمى گردد اگر آن را به مصرف حق برساند. هر کس از اقوام خود دست بکشد از آنان یک دست گرفته شده، و از او دست هاى بسیار؛ و آن که نسبت به اقوامش متواضع باشد و مهربان و همراه، به طور دائم دوستى آنان را به طرف خود جلب خواهد کرد. «9» امیر المؤمنین علیه السلام مى فرماید:
وَ اکْرِمْ عَشیرَتَکَ، فَانَّهُمْ جَناحُکَ الَّذى بِهِ تَطِیرُ، وَ اصْلُکَ الَّذى الَیْهِ تَصِیرُ، وَ یَدُکَ الَّتى بِها تَصُولُ. «10»
اقوامت را گرامى بدار، زیرا آنان براى تو بالى هستند که به وسیله آن طیران مى کنى، و ریشه اى هستند که به سوى آنان مى روى، و دستى هستند که با آن قدرت پیدا مى کنى.
ابوبصیر مى گوید: از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم:
عَنِ الرَّجُلِ یَصْرِمُ ذَوى قَرابَتِهِ مِمَّنْ لا یَعْرِفُ الْحَقَّ؟ قالَ. لایَنْبَغى لَهُ انْ یَصْرِمَهُ. «11»
مردى به خاطر این که اقوامش شناختِ به حق ندارند با آنان قطع رابطه مى کند، فرمود: قطع رابطه با رحم سزاوار نیست.
صفوان مى گوید: به حضرت صادق علیه السلام گفتم: مرا نزدیکى هست که بر غیر دین من و راه و روش اهل بیت است، آیا او را بر من حقّى هست؟ فرمود: آرى، حق خویشاوندى را هیچ چیز قطع نمى کند. و اگر بر آیین تو باشند داراى دو حقّند. حق رحم و حق اسلام. «12»
رسول حق صلى الله علیه و آله فرمود:
صِلُوا ارْحامَکُمْ فِى الدُّنیا وَ لَوْ بِسَلامٍ. «13»
در دنیا صله رحم کنید گرچه به یک سلام باشد.
و نیز آن حضرت فرمود:
اذا قَطَعُوا الاْرْحامَ جُعِلَتِ الاْمْوالُ فى ایْدِى الاْشْرارِ. «14»
چون گناه قطع رحم به میان آید اموال در دست اشرار قرار خواهد گرفت.
حضرت باقر علیه السلام فرمود:
صِلَةُ الاْرْحامِ تُزَکِّى الاْعْمالَ، وَ تُنْمِى الاْمْوالَ، وَ تَدْفَعُ الْبَلْوى ، وَ تُنْسِى ءُ فىِ الاْجَلِ. «15»
صله ارحام، اعمال را پاک مى کند، اموال را زیاد مى نماید، بلا را دفع مى کند، اجل را به تأخیر مى اندازد (کنایه از این که عمر را طولانى مى نماید).
امام صادق علیه السلام مى فرماید:
صله ارحام اخلاق را نیکو، شخص را با گذشت، نفس را پاکیزه، رزق را زیاد و اجل را به تأخیر مى اندازد. «16» و نیز فرمود:
صله ارحام و نیکى به آنان، حساب را آسان مى کند، و حافظ شخص از گناه است، صله رحم کنید و به برادران نیکى نمایید گرچه به خوب سلام کردن و یا جواب سلام دادن باشد. «17» موسى علیه السلام از حضرت حق عز و جل پرسید:
فَما جَزاءُ مَنْ وَصَلَ رَحِمَهُ؟ قالَ: یا مُوسى ! انْسِئُ لَهُ اجَلَهُ، وَ اهَوِّنُ عَلَیْهِ سَکَراتِ الْمَوْت. «18»
جزاى آن که صله رحم کند چیست؟ خطاب رسید: اجلش را به تأخیر مى اندازم و سختى هاى مرگ را بر او راحت و آسان مى کنم.
رسول اللّه صلى الله علیه و آله فرمود:
صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّیارَ، و تَزیدُ فى الاعْمارِ وَ انْ کانَ اهْلُها غَیْرَ اخْیارٍ. «19»
صله رحم مملکت را آباد و عمر را زیاد مى کند گرچه کنندگان این کار از خوبان نباشند.
رسول اللّه صلى الله علیه و آله فرمود:
سِرْ سَنَةً صِلْ رَحِمَکَ. «20»
یکسال مسیرى را طى کن، صله رحم بجاى آور.
و نیز فرمود:
من به حاضر و غائب امّتم سفارش مى کنم و به هر که در اصلاب مردان و رحم زنان است تا روز قیامت، صله رحم کنید گرچه مسیر یکسال راه باشد، که صله رحم از دین است. «21»
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید:
مردى خدمت رسول خدا صلى الله علیه و آله آمد عرضه داشت: مرا اقوامى است که نسبت به آنان اهل صله هستم ولى آنان مرا آزار مى دهند، مى خواهم آنان را ترک کنم، حضرت فرمود: در این وقت خداوند هم همه شما را ترک خواهد کرد، عرض کرد: چه کنم؟ فرمود: به آن که تو را محروم کرد عطا کن، با آن که از تو قطع کرد صله کن، و آن که به تو ظلم کرد از او بگذر. چون این برنامه را عمل کردى خداوند در مقابل آنان پشتیبان و یار و یاور توست. «22» رسول حق صلى الله علیه و آله فرمود:
ثَلاثَةٌ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ: مُدْمِنُ خَمْرٍ، وَ مُؤْمِنُ سِحْرٍ، وَ قاطِعُ رَحِمٍ. «23»
سه نفر وارد بهشت نمى شوند، دائم الخمر، مؤمن به سحر و جادو، قطع کننده رحم.
امام على علیه السلام فرمود:
اقْبَحُ الْمَعاصِى قَطیعَةُ الرِّحِمِ وَ الْعُقُوقُ. «24»
زشت ترین گناهان قطع رحم و عاقّ پدر و مادر شدن است.
حضرت صادق علیه السلام فرمود:
الذُّنُوبُ الَّتى تُعَجِّلُ الْفَناءَ قَطیعَةُ الرَّحِمِ. «25»
از گناهانى که انسان را دچار مرگ زودرس مى کند قطع رحم است.
------------------------------------------------------------------
(1)- رعد (13): 21.
(2)- بحار الأنوار: 71/ 130، باب 3، حدیث 95؛ الکافى: 2/ 156، حدیث 28.
(3)- مسئله ذوى القربى را حضرت حق در سوره هاى بقره آیات 83 و 180 و 215، نساء آیات 7 و 33 و 36 و 135، مائده آیه 106، انعام آیه 152، انفال آیه 41، توبه آیه 113، نحل آیه 90، اسراء آیه 26، نور آیه 22، شعراء آیه 214، روم آیه 38، فاطر آیه 18، شورى آیه 23، حشر آیه 7، به تفصیل ذکر کرده است.
(4)- رعد (13): 25.
(5)- بقره (2): 27.
(6)- نساء (4): 1.
(7)- الکافى: 2/ 150، حدیث 1؛ وسائل الشیعة: 21/ 533، باب 17، حدیث 27785.
(8)- الکافى: 2/ 152، حدیث 15؛ وسائل الشیعة: 21/ 536، باب 17، حدیث 27795.
(9)- نهج البلاغه: خطبه 23، بحار الأنوار: 71/ 101، باب 3، حدیث 53.
(10)- نهج البلاغه: نامه 31؛ غرر الحکم: 407، حدیث 9329.
(11)- الکافى: 2/ 344، حدیث 3؛ وسائل الشیعة: 12/ 261، باب 144، حدیث 16254.
(12)- بحار الأنوار: 71/ 131، باب 3، حدیث 97؛ الکافى: 2/ 157، حدیث 30.
(13)- بحار الأنوار: 71/ 104، باب 3، ذیل حدیث 62؛ نوادر الراوندى: 6.
(14)- بحار الأنوار: 70/ 372، باب 138، حدیث 5؛ الأمالى، شیخ صدوق: 308، حدیث 2.
(15)- بحار الأنوار: 71/ 111، باب 3، حدیث 71؛ وسائل الشیعة: 21/ 534، باب 17، حدیث 27787.
(16)- بحار الأنوار: 71/ 114، باب 3، حدیث 74؛ الکافى: 2/ 152، حدیث 12.
(17)- بحار الأنوار: 71/ 131، باب 3، حدیث 98؛ وسائل الشیعة: 21/ 539، باب 19، حدیث 27804.
(18)- بحار الأنوار: 13/ 327، باب 11، حدیث 4؛ الأمالى، شیخ صدوق: 208، حدیث 8.
(19)- بحار الأنوار: 71/ 94، باب 3، حدیث 21؛ الأمالى، شیخ طوسى: 481.
(20)- بحار الأنوار: 74/ 52، باب 3، حدیث 3؛ وسائل الشیعة: 11/ 344، باب 1، حدیث 14971.
(21)- بحار الأنوار: 71/ 114، باب 3، حدیث 73؛ الکافى: 2/ 151، حدیث 5.
(22)- بحار الأنوار: 74/ 100، باب 3، حدیث 50؛ الزهد: 36، باب 5، حدیث 95.
(23)- الخصال: 1/ 179، حدیث 243؛ معانى الاخبار: 330، حدیث 1.
(24)- غرر الحکم: 406، حدیث 9315.
(25)- بحار الأنوار: 71/ 94، باب 3، ذیل حدیث 23؛ الاختصاص: 238.
برگرفته شده از کتاب تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، جلد یازدهم نوشته استاد حسین انصاریان