سیره اقتصادی امام علی (علیه السلام) در الگوی تولید و مصرف مدبرانه

مقدمه

دین اسلام تأکید بر توزیع عادلانه درآمدهای عمومی به همگان را دارد تا فقیری در جامعه اسلامی زندگی نکند، حضرت محمد (ص) نیز همین سیره را داشتند ولی روش پیامبر(ص) به تدریج در طول حکومت به ترتیب ابوبکر، عمر، عثمان به فراموشی سپرده شده بود. امام علی (ع) در شرایطی به خلافت رسید که از زمان رحلت حضرت محمد (ص) 25 سال گذشته بود وسه خلیفه مذکور حکومت کرده بودند. ایشان تلاش زیادی کرد تا شیوه حکومت داری وی همانند پیامبر(ص) باشد، یعنی به سیره خداوسنت رسول الله عمل کند.انتصاب کارگزاران شایسته وتقسیم عادلانه بیت المال ودرآمدهای عمومی ازجمله اقدامات امام علی(ع) بود که با مخالفت وکارشکنی ودشمنی هایی همراه شد، اما آن حضرت علی رغم مشکلات وموانعی که مخالفان وی در توزیع بیت المال فراهم می کردند همچنان در روش خود ثابت قدم بود.این پژوهش در صدد است تا به پرسش های زیر پاسخ بدهد؛

1- امام علی(ع) در راستای تولید و مصرف مدبرانه چه سیاست های اقتصادی را در پیش گرفتند؟

2- امام علی(ع) برای برای افزایش رفاه و آسایش در جامعه چه تدابیر اقتصادی را اتخاذ کردند؟

در رابطه با موضوع پژوهش حاضر تاکنون پژوهش هایی به صورت پراکنده صورت گرفته است اما در منابع تحقیقاتی جدید به صورت پراکنده در رابطه با موضوع سیره اقتصادی امام علی(ع) در الگوی تولید و مصرف مدبرانه مطالبی دیده می شود از جمله منابع: کتاب سیره اقتصادی امام علی(ع) از سید رضا حسینی، کتاب اندیشه های اقتصادی از محسن حائری می باشد. ودر مقاله ای تحت عنوان سیره اقتصادی امام علی(ع) از فرهاد مقیمی نسب به اقدامات آبادگرانه در زمینه اقتصاد، رفاه و آسایش مردم می پردازد.این پژوهش با روش توصیفی –تحلیلی با تکیه بر منابع تاریخی مرتبط وکتابخانه ای انجام شده است.

مفهوم شناسی واژگان

1) درلغت

سیره: زندگانی، گفتار، رفتار[1]

اقتصاد: میانجی شدن، تعادل در دخل وخرج ، به اندازه خرج کردن[2]

امام: پیشوا، جلودار

الگو: سرمشق، تقلید از روی رفتاروکاری[3]

تولید: فرآیند به وجود آوردن ، ایجادکردن چیزی[4]

مصرف: خرج کردن وبه کاربردن[5]

مدبرانه: به کاربردن تدبیر[6]

2) در اصطلاح

سیره اقتصادی: روش های متعادل دخل وخرج که متناسب با زندگی وبا توجه به مقتضیات زمان ومکان اتخاذ می شود، تا موجبات سعادت وترقی جامعه ، رفاه وآسایش افراد آن تامین گردد.

الگوی تولید: سرمشق گرفتن از افراد برای به وجود آوردن چیزی یا تقلید نمودن از شیوه های آنها برای انجام فعالیت.

مصرف مدبرانه: خرج کردن وبه کاربردن براساس تدبیر.

سیره اقتصادی خلفای پیشین

درعصر خلیفه اول تقسیم بیت المال به درستی صورت می گرفت ولی زمانی که عمر به خلافت رسید، تفاوت ها وتبعیض ها را بنیان نهاد و ملاحظات سیاسی و اجتماعی را در تقسیم بیت المال دخالت می داد.درزمان عثمان نیز، تبعیض ها به اوج خود رسید، اقوام و خویشاوندان خود را برهمه برتری می داد و قسمت عمده ی بیت المال رامیان آنها تقسیم می کرد.[7]

وضعیت اقتصادی در زمان خلافت حضرت علی(ع)

پیش از آنکه امیر مؤمنان زمام امور را به دست گیرد، تحولات اقتصادی عظیمی به تدریج در جامعه و حکومت روی داد و مناسبات متعادل اقتصادی عصر پیامبر(ص) به شدت دگرگون شد و استکبار اقتصادی به جای عدالت اقتصادی در جامعه جلوه یافت که این تحول در دوران خلیفه سوم (عثمان) به صورت چپاول اقتصادی، جامعه را به بحران کشاند وتبعیض و بی عدالتی و چپاول بیت المال به وسیله نزدیکان خلیفه، موجبات رنجش مردم را فراهم کرده بود. با روی کار آمدن امام علی(ع) ، جامعه با اعلام برنامه های ایشان، جان تازه ای می گیرد و به افق های روشن عدالت می اندیشد. البته امام برای رسیدن به آن، رنج ها و مشقت های زیادی را تحمل کرد و تا پای جان به آن اصرار ورزید و عاقبت در راه عدالت شهید شد.

سیاست های اقتصادی امام علی (ع)

امام علی (ع) برای ایجاد تحول در جامعه وکاهش فشاربر طبقه محروم جامعه، برنامه هایی را تبیین نمودند تا همگان بتوانند با بهره مندی یکسان، در رفاه وآسایش زندگی کنند.

1. تشویق به کار

امیرالمؤمنین(ع) از علاقمندترین افراد به کار بود، حتی در ایام خلافت شیوه اش را تغییر نداد و به شخم زمین، حفر چاه و زراعت می پرداخت. با وجود کارهای فراوان همه این ها را خود انجام می داد، در حالی که می توانست نیازهای خویش را از بیت المال تآمین کند.[8]

2. آبادانی شهرها

امام علی(ع) در نامه ای به قرظه بن کعب انصاری در مورد آبادانی شهر ها می فرمایند: به درستی که مردانی در قلمرو حکومتی ات گزارش داده اند که نهری در سرزمین آنان از میان رفته و نابود شده است و در پایداری آن نهر، آبادانی سرزمین مسلمانان است، در این باره تو و آنان بنگرید، پس نهر را آباد کرده و سامان ده. به جانم سوگند که آباد کردن آنجا برای ما دلپذیر است از آن که بیرون روند، یا تهی دست شوند.[9]

3. توسعه کشاورزی

امام علی(ع) همه ی فعالیت های مفید اقتصادی را تشویق کرده اند اما خود کشاورزی را برگزیده اند زیرا شرایط محیطی مدینه به دلیل داشتن خاک حاصل خیزو آب و هوای مساعد، بیشتر مناسب زراعت بود و کشاورزی فایده بسیار برای اجتماع به ویژه برطرف کردن نیازهای ضروری گروه های کم درآمد دارد؛اگر چه کاری پر زحمت و کم سود است، ولی در عین حال پرخیر و برکت به حساب می آید.[10]

4. توسعه صنعتی

در نامه ای از امام علی (ع) به مالک اشتر در خصوص صنعتگران آمده است که:درباره بازرگانان وصنعتگران سفارش مرا بپذیر و به دیگران بسپار که با آنان به نیکی رفتار کنند، این گروه مردم چه آنانکه مقیم اند، چه آنانکه کالایشان را می گردانند و بعضی که کارگرند و با تلاش بدن، کسب روزی می کنند؛ مایه های سودند و آسایش زندگی را فراهم می آورند. پس به دیگران بسپار که با آنان به نیکی رفتار کنند.

همچنین ایشان برای رفع نیازهای مسلمانان در سفرهای دریایی به مهندسان ایرانی دستورداد تا از در آمد ملی کشور، اسکله ای در شهر جده بسازند تا بدین وسیله رفت وآمدهای دریایی به آسانی انجام گیرد وبرای رونق سفرهای دریایی دستور ساخت کارخانه کشتی سازی را نیز صادر نمود.[11]

5. توسعه تجاری

یکی از فعالیت های اقتصادی که دررفاه اجتماعی نقش مهم و اساسی دارد، تجارت و بازرگانی است که در اسلام به عنوان فعالیتی مشروع پذیرفته شده و در روایات متعددی مسلمانان را به آن ترغیب می کند.

حضرت علی (ع) می فرماید: به درستی که از پیامبر خدا شنیدم که فرمود، روزی ده قسمت است که نه قسمت آن در تجارت است و یکی در چیزهای دیگر؛پس به سوی تجارت ها روی کنید، زیرا شما را از آنچه در دست مردم است بی نیاز می کند و خداوند به شما برکت دهد.[12]

6. نظارت مستقیم بر بازار و تنظیم آن

امام علی(ع) شخصاً اوضاع بازار را زیر نظر داشتند و ضمن دعوت بازاریان به رعایت موازین اخلاقی و شرعی، نرخ ها را بررسی کرده و با احتکار و گران فروشی نیز سخت مبارزه می نمودند.[13] ایشان در بازار بر فروشندگان می گذشت و می فرمود: کالاها را به ارزانی به مسلمانان بفروشید که آنان برکت را بزرگتر گردانند و اگر با کم فروشی ونیرنگ بازی در تجارت مسلملنان مواجه می شد، با تازیانه آن ها را تنبیه می کرد.[14]

زمان خلافت حضرت علی(ع) ، بازارها غالباً در کنار مسجد و دارالأماره بنا شده بود و همچنین برای برخی از حرفه ها بازارهای مخصوصی وجود داشت. برای مثال در زمان امام ، کوفه بازارهایی داشت که برای خرید وفروش ساخته شده بودند و در کنار این نوع بازار، بازارهای دیگری وجود داشت که هر کس می توانست بساط خود را از صبح تا شب در آنجا پهن کند و به خرید وفروش بپردازد وکسی حق ممانعت نداشت.[15]

7. مبارزه با سرمایه اندوزی واحتکار

امام علی (ع) به مالک اشتر تاکید می کنند، بسیاری از معامله گران در دادوستد بی اندازه سختگیری می کنند وبا بخل وطمع برای سود جویی بیشتر به احتکار می پردازند ونرخ فروش کالای خود را به دلخواه معین می کنند وکار این سودا گران بخیل ومحتکر موجب زیان عمومی وعیب مسؤلان است، بنابراین از احتکار جلوگیری کن که رسول خدا(ص) از آن جلوگیری فرموده است.[16]

8. سیاست مالیاتی

مردی از قبیله بنی ثقیف می گوید، علی ابن ابی طالب مرا برای گرفتن مالیات به بانقیا و آبادی در کوفه فرستاد و در برابر مردم، به من گفت: به مالیات ها بنگر و در آن تلاش کن، درهمی را فرو مگذار، مبادا مسلمان، یهودی ویا مسیحی را برای درهمی مالیات کتک بزنی یا آنکه چار پایان کار را برای گرفتن مالیات به فروش برسانی، چرا که ما مأموریم که زیادی از آنها نستانیم و درباره مالیات چنان عمل کن که موجب بهبود حال خراجگزاران و اصلاح وضع دیگران شود.[17]

منابع مالی امام علی (ع)

منابع مالی درزمان امام علی (ع) شامل دودسته هستند:

الف. مالیاتها (زکات، خمس، انفال، جزیه، خراج)

ب. اموالی که وارد بیت المال می شوند.

مالیاتها شامل:

زکات، که مصارف آن برای فقرا و مساکین بر حسب نیازهایشان وجهاد بر حسب احتیاجات مصرف می شد و نه به مساوات وهم چنین خمس نیزنیمی از آن متعلق به نیازمندان بنی هاشمی و نیم دیگر متعلق به امام مسلمین است که صرف نیازهای حکومت اسلامی می شود. مصارف انفال وجزیه نیزمتعلق به همه ی مسلمین است.[18]

خراج نیزاز مهم ترین راه های درآمد بیت المال مسلمین بوده، همواره منابع سرشاری برای پشتوانه حکومت اسلامی است.[19]

اموالی که به بیت المال وارد می شدند

غنایم جنگی، اموالی که در خراج ها می گیرند وهم چنین اجاره زمین های فتح شده، به خزانه ی دولت اسلامی ریخته و به طور مساوی بین مسلمین تقسیم می شد.[20]

برنامه های اقتصادی امام علی (ع)

امام علی (ع) برای ازبین بردن ظلم وستم، بهبود شرایط جامعه وبهره مندی ستم دیدگان ودیگر اقشار از امکانات جامعه برنامه های خاصی را در جامعه پیاده نمود.

1. گسترش عدالت

مهم ترین هدف حکومت از دیدگاه امام علی (ع) احقاق حق، اجرای عدالت واز میان بردن ستم است.زیرا با اجرای عدالت وتقسیم عادلانه ثروت، فشار بر مردمی که در رنج وسختی وشکاف طبقاتی به سر می برند، کمتر می شد. به همین دلیل امام علی (ع) صندوق شکایات را جهت رسیدگی به مشکلات مردم وآگاهی از ظلم وستم های جامعه وبه منظور عدالت گستری ایجاد کرد تا اگر فردی نخواست یا نتوانست به صورت شفاهی، مشکلات وشکایت های خویش را بیان کند ، آن را بنویسد ودر صندوق بیندازد تا از این طریق به گوش مسئولان وفرمان داران برسد تا به شکایت آنها رسیدگی شود.[21]

2. تقسیم عادلانه بیت المال

امام علی (ع) بیت المال را امانتی می دانست که درآمد های آن به عموم مسلمانان تعلق دارد وبا توزیع مطلوب، افزایش رفاه همگان را فراهم می کرد. ایشان در تقسیم بیت المال بین خواهرش و کنیز او یا بین زن قریش که خود را از اشراف می داند و کنیز عجمی او تفاوتی نمی گذارد و وقتی به وی اعتراض می شود می فرماید:من میان سیاه و سفید و بین فرزندان اسماعیل و اسحاق فرقی نمی گذارم همان طور که در قرآن برتری عرب بر عجم را ندیده ام

3. کوشش برای بهبود وضع مردم

امام یکی از وظایف مهم حاکم را بسترسازی مناسب جهت آسایش مردم و تأمین رفاه آنان می داند و در دستوری به مالک اشتر می فرماید: آسان سازی هزینه زندگی مردم به وسیله حاکم به طور مسلم در اجتماع، آثار روحی و روانی زیادی خواهد داشت، پس زمینه باید برای تاجران و صنعتگران به گونه ای آماده شود تا بتوانند نیاز جامعه را به راحتی تأمین کنند و مشکلی نداشته باشند، زیرا استواری همه طبقات جامعه وابسته به بازرگانان و صنعتگران است.[22]

4. مبارزه با مفاسد اقتصادی

در دین ما اخلاق و اقتصاد به گونه ای به هم گره خورده اند که قابل جدایی نیست. به گونه ای که در سیره امام علی (ع) ایشان با ثروت اندوزی واحتکار مبارزه می کنند واگر در بازار مسلمانان با کم فروشی و نیرنگ در معامله رو برو می شدند، آنها را تنبیه می کردند.

5. گزینش کارگزاران و نظارت بر عملکرد آنان

امام علی (ع) به مالک فرمود:کارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و با حیا، از خاندانی پاکیزه وبا تقوا که در مسلمانی سابقه درخشانی دارند، انتخاب کن زیرا طمع ورزی شان کمتر وآینده نگری آنان بیشتر است ودست به اموال بیت المال نمی زنند.

برای پیشگیری از فساد و ایجاد زمینه های اصلاح، بهره مندی کارگزاران از درآمدی بایسته، ضروری است.در این صورت آنان از یک سوازچنگ اندازی بر بیت المال خود داری خواهند کرد و ازسوی دیگر، درتنبیه سرکشان و خائنان و اصلاح فاسدان، توانمند خواهد بود و متخلفان بهانه ای برای تخلف نخواهند داشت.

هم چنین برای نطارت بیش تر، وجود نظام اطلاعاتی کارآمد که ناظر بر رفتار کارگزاران، نگران لغزش ها، تخلف ها وناهنجاری های اداری باشد، ضروری است.اِیشان تجسس در احوال شخصی را در نظام حکومتی ممنوع کرد اما بر مراقبت از کارمندان نظام اسلامی و نظارت بر رفتار کارگزاران ازطریق تشکیلاتی اطلاعاتی تأکید ورزیدند تا مبادا کارگزاران در انجام دادن وظایف خود کوتاهی کنند و یا با تکیه بر قدرت و مسندی که در اختیار دارند، به حقوق مردم تجاوز روا دارند.[23]

تولید درسیره امام علی (ع)

انگیزه ی نیرومندی که امام علی(ع) را در گرمای طاقت فرسای روز به تلاش اقتصادی وا می دارد، در حالی که هیچ نیاز شخصی به محصول آن ندارد ، دارای هدف اصیل باارزش ذاتی بوده که همان جلب رضایت خداوند است به طوری که ایشان برای آبیاری درختان خرمای گروهی از یهودیان مدینه با دستان خود آب می کشید تا حدی که دستانش تاول می زد، دستمزد خود را صدقه می داد و بر شکم خود از گرسنگی سنگ می بست. استفاده ازظرفیت های بهینه در کشاورزی، اولویت دادن به تولید کالاهای اساسی وتولید فراوان از بارزترین ویژگی های رفتار تولیدی ایشان است به طوری که ایشان بیش ترین یاری رسانی را با کمترین هزینه انجام می داد. روایات زیادی درباره ی هسته های خرما و احداث نخلستان های جدید و اختصاص دادن مقداری از محصول برای بذر یا کاشت نهال توسط امام وارد گردیده که نشان می دهد، امام از این منبع بسیار استفاده می کردند.

1. ایجاد شغل ومهارت

موفقیت های اقتصادی امام علی (ع) نشان می دهد که در تولید از دانش و مهارت بالایی برخوردار بوده به طوری که با بررسی مختصری، وجود منابع عظیم را در منطقه ینبع به درستی تشخیص داد و در مدتی نسبتا کوتاه، حدود صد حلقه چاه در ینبع و ده ها حلقه در مناطق دیگر حفر کرد. امام با وجود برعهده داشتن مسؤلیت های بزرگ، صدها فرصت شغلی به وجود آورد و خانواده های فراوانی را از نعمت کار مناسب و زندگی آبرومندانه برخوردار کرد.[24]

2. حمایت و پشتیبانی از عرصه تولید

معصومین (ع) نه تنها علاقه ی زیادی به کارهای اقتصادی وتولیدی داشتند بلکه با استفاده از فرصت های مناسب برای شکوفایی نیروهای درونی واستعدادهای نهفته افراد، زمینه سازی می نمودند.وازاین طریق انگیزه تولید وکسب درآمد در آنان را تقویت می کردند. از نمونه های بارز دارای چنین اندیشه ای می توان امام علی (ع) را نام برد که با دست خویش زمین را شخم می زد ونهال خرما می کاشت، بعد آن رابه افراد دیگری واگذار می نمود.[25]

3. سرمایه گذاری برای تولید

برای انجام فعالیت اقتصادی وکار تولیدی به منابع سرمایه گذاری نیاز هست که سرمایه های امام علی(ع) عمدتآٌ از زمین ها، نخلستان ها و چاه هایی به دست می آمد که با کار و زحمت ایشان، احیا و احداث شده بود. از این رو می توانیم بگوییم بخش قابل توجهی از منابع مهم سرمایه گذاری امام، درآمد های ناشی از کار، سرانه ی ایشان از بیت المال وهم چنین سهم سرانه ی امام از تقسیم اسیران جنگی بود که به عنوان کارگربرای تولید محصولات کشاورزی به بهترین وجه از آنها استفاده می کرد؛پس انگیزه ی امام از پس انداز، انباشت ثروت نبود زیرا امام هیچ ثروتی از خود برجا نگذاشت وتمامی آنچه را که اندوخته بود، وقف نیازمندان کرد.ایشان راکد گذاشتن پس اندازها و عدم استفاده از آن را به هیچ وجه جایزنمی دانست. به اعتقاد ایشان فلسفه ی مال، فایده دادن به انسان است و راکد گذاشتن آن ، ظلم به انسان ها و محروم ساختن آنان از نعمت الهی است.[26]

مصرف در سیره امام علی (ع)

در حکومت امام علی(ع) در بهره گیری از بیت المال، تفاوتی میان نزدیکان امام و دیگران وجود نداشت و یکی از نکات بسیار آموزنده در سیره علوی این است که یک روز پیش از شهادت آن امام بزرگ، مردم بر او وارد شدند و گواهی دادند که حقوق آنان از بیت المال را به طور یکسان رعایت کرده، استفاده شخصی وبذل وبخشش از بیت المال نداشته و با دورترین مردم در حکومت همانند نزدیکترین آنان به او، رفتار شده است.[27]

صرفه جویی آن حضرت در بیت المال مسلمانان به حدی است که حاضر نشد برای پاسخ گویی به کسانی که شب هنگام برای کار خصوصی به او مراجعه کرده بودند، از نور چراغ بیت المال استفاده کند وچراغ بیت المال را خاموش فرمود واز چراغ شخصی خود استفاده نمودند وبه کارگزاران خویش نیز سفارش می کردند در مصرف بیت المال نهایت دقت وصرفه جویی را مراعات کرده واز اسراف وریخت وپاش های به شدت، بپرهیزند.

1. پرهیز از هزینه ها و تشریفات غیر ضروری

از آنجا که حاکمان و کارگزاران دولتی با اموال عمومی سر و کار دارند، چنانچه در هزینه کردن این اموال، با اقدامات نسنجیده و تشریفات غیرضروری، موجبات تضییع و هدر رفت آن را فراهم آورند، کار آنان نه تنها از مصادیق اسراف، بلکه خیانتکاری است. درهمین راستا امام به زیاد ابن ابیه قائم مقام حکومت بصره نامه نوشت:

اگر به من برسد در اموال عمومی مسلمانان، به مقداری اندک یا بزرگ خیانت کرده و برخلاف دستورعمل نموده ای، بر تو سخت خواهم گرفت، چنان سخت گیری که تو را کم مایه و ذلیل و خوار گرداند.[28]

2. رعایت توازن در مصرف

امام علی (ع) می فر مایند: مسلمان با سه چیز به کمال می رسد، خوب فهمیدن دین، تقدیر معیشت، شکیبایی برمصیبت[29]

3. پرهیزازاسراف

از امام علی(ع) چنین نقل شده است:اسرافکاری سه نشانه دارد، چیزی را که مال او نیست می خورد و چیزی را که مال او نیست می پوشد، چیزی را که مال او نیست می خرد.

ظاهر معنای حدیث از «مال او نیست»یعنی متناسب با شأن او نمی باشد.از جمله مصادیق اسراف، مصرف بدون نیاز است.[30]

4. اعتدال ومیانه روی

دین مبین اسلام با مقوله افراط وتفریط مقابله نموده وتمامی آحاد جامعه را به اعتدال ومیانه روی در رفتار وکردار دعوت نموده است. در همین راستا امام می فرماید: اگر خداوند بخواهد به فردی خیر ونیکی برساند، میانه روی واقتصاد وتدبیر در کارها را به او ارزانی داشته و وی را از اسراف و بی تدبیر ی باز می دارد زیرا با میانه روی در هر اقدامی، می توان به سلامتی روحی وجسمی، دوری از افراط وتفریط، رونق ثروت ودارایی وآمادگی رویایی با مشکلات دست یافت.[31]

5. قناعت

امام علی (ع) فرمودند: قناعت ثروتی است که پایان نمی پذیرد وهر کسی در زندگی قانع باشد، می تواند خود را با موقعیت های گوناگون سازگار کند وبه چنان قدرتی برسد که هرگز احساس ناتوانی وناداری نکند وهمواره از داده ها ونعمت های خداوند راضی باشد.[32]

6. انفاق مال در راه خدا

از امام علی(ع) روایت شده که مال را به اندازه ی نیاز های ضروری خود نگه دار ومازاد آن را برای روزی که به آن نیاز داری (آخرت) جلوتر بفرست که انفاق مال درراه خداوند، بزرگترین نعمت است. لذا صرف مال در اموری چون صدقه، قرض، وقف ومانند این ها، یکی از مصادیق روشن اطاعت از خداوند و یکی از راه های ذخیره کردن آن برای روز آخرت است.[33]

ایشان حتی در سخت ترین شرایط اقتصادی، تنها غذای موجود در خانه را به نیازمندان انفاق می کند، از این رو پیوسته شرایط را می سنجد وبخشی از در آمد وامکانات فعلی را برای آینده سرمایه گذاری می کند واصل سرمایه ها را به صورت وقف برای نیازمندان ومنافع آن را برای کمک آنها انفاق می کند.

محدودیت های مصرف

اسلام به مصرف کننده مسلمان سفارش می کند که متناسب با درآمد خویش مصرف کند و چنان زندگی کند که با انباشت قرض و بدهی مواجه نشود.در روایتی از امام علی(ع) می خوانیم که فرمود: از اینکه خود را مقروض کنید، بپرهیزید که غرض، غم و غصه ی شب و ذلت و حقارت روز است، البته این در صورتی است که درآمد فرد برای تأمین نیازهای زندگی کافی باشد وگرنه می تواند به امید گشایش در آینده قرض و مصرف کند و مطابق تعالیم اسلام چنانچه توان پرداخت بدهی را نداشته باشد، حاکم اسلامی موظف است از ناحیه زکات و بیت المال مسلمانان بدهی او را بپردازد.[34]

نتیجه گیری

امام علی(ع) در زمانی حکومت را به دست گرفت که جامعه به علت تبعیض و نادیده گرفتن ارزش های انسانی دچار شکاف عمیقی شده بود.از این رو امام با تدابیر اقتصادی تلاش کرد تا چهره ی جامعه اسلامی را ازفقرو بی عدالتی برهاند و درآمدهای عمومی را به نحو یکسان در میان مردم بدون توجه به طبقه ای که از آن بر خاسته اند، تقسیم کند.پس اگر سیره اقتصادی امام علی (ع) به عنوان معیار و میزان رفتار و برنامه های اقتصادی به درستی شناخته شود و با وضعیت و شرایط کنونی جامعه تطبیق یابد، می تواند بهترین برنامه برای رشد و توسعه اقتصادی باشد.

منابع

1. نهج البلاغه

2. اسحاقی، حسین، نقشه راه در جهاد اقتصادی، قم: خادم الرضا ، چاپ چهارم، 1390

3. __________، علی اسوه مهر، (ویراستار: سعیده مهاجر آیرملو) ، قم: خادم الرضا، جلد8، چاپ اول، 1390

4. __________، سازوکارهای تولید ملی، قم: هاجر، چاپ اول، 1391

5. حائری، محسن، اندیشه های اقتصادی در نهج البلاغه، (مترجم: عبدالعلی آل بویه لنگرودی) ، تهران:بنیاد نهج البلاغه، چاپ دوم، 1386

6. حسینی، رضا، سیره اقتصادی امام علی(ع) ، تهران:کانون اندیشه جوان، چاپ ششم، 1393

7. حبیب الهی، عباس ، قطره ای از فضایل امیرالمؤمنین (ع) ، قم: هاجر، چاپ اول، 1386

8. رضازاده جویباری، محمد، راه روشن (آشنایی باترجمه ومفاهیم حکمتهای نهج البلاغه) ، ( ویراستار: ابوالقاسم آرزومندی) ، قم : نسیم فردوس، چاپ ششم ، 1390

9. رشاد، علی اکبر، دانشنامه اقتصاد امام علی (ع) ، تهران: پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، جلد هفتم، چاپ دوم، 1382

10. صدری افشار، غلامحسین، حکمی نسرین وحکمی نسترن، فرهنگ معاصر فارسی کوچک، تهران : فرهنگ معاصر، چاپ پنجم، 1390

11. عطاران طوسی، علی اصغر، نقش وحقوق کارکنان در سازمانها ازدیدگاه امام علی (ع) ، قم:بوستان کتاب، چاپ اول، 1384

12. کلانتری، علی اکبر، الگوی مصرف(برگزیده اسلام والگوی مصرف) ، قم:مؤسسه بوستان کتاب، چاپ سوم، 1388

13. موسویان، عباس، کلیات نظام اقتصادی اسلام، قم: نصایح، چاپ اول، 1380

14. مشایخی، قدرت الله، کارگزاران حکومت اسلامی از دیدگاه امام علی (ع) ، قم: انصاریان، چاپ اول، 1386

15. معلوف، لویس، فرهنگ المنجد عربی به فارسی، (مترجم: محمدبندر بیگی) ، جلد اول ، تهران: ایران، چاپ ششم، 1386

16. منصوری لاریجانی، اسماعیل، در چشمه سار نهج البلاغه ، (ویراستار : محمد حسن استادی مقدم) ، قم: خادم الرضا (ع) ، چاپ دوم، 1384

17. محمدی ری شهری، محمد، کاظم طباطبا یی وسید محمود طبا طبایی نژاد، گزیده دانش نامه امیرالمؤمنین علیه السلام فارسی، (مترجم: مهریزی وهمکاران) ، قم:دارالحدیث، چاپ پنجم، 1391

18. _____________، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، (ویراستار: حسین پورشریف) ، قم: دارالحدیث، چاپ اول، 1388

19. معین، محمد، فرهنگ فارسی، جلداول، تهران: سپهر، چاپ هشتم، 1371

20. میر معزی، حسین، ساختار کلان نظام اقتصادی اسلام، (ویراستار: حسین دهنوی) ، تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، 1381

21. مکارم شیرازی وهمکاران، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین(ع) (شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه) ، تهران:دارالکتب اسلامیه، جلد پنجم، چاپ دوم، 1385

22. نیک یار، عزت، نظام توزیع ثروت در قرآن، قم: هاجر، چاپ اول، 1396

پی نوشت ها: