الهام کریمی - کارشناس ارشد تغذیه
تحریریه زندگی آنلاین : در این مقاله کوشش کردم که اندکی درباره سندروم متابولیک و نقش فاکتورهای غذایی در آن برای شما توضیح دهم. ابتدا به شرح اندکی درباره سندروم متابولیک می‌پردازم.
سندروم متابولیک
نشانگان متابولیک (Metabolic syndrome) به مجموعه‌ای از شرایط گفته می‌شود که عبارت هستند از: فشار خون بالا، سطوح افزایش یافته انسولین در خون، چربی انباشته اضافی در اطراف شکم و سطوح افزایش یافته چربی خون.
بنا به گفته محققان، سندروم متابولیک گروهی از عوامل خطر شامل چربی دور کمر، چاقی شکمی، فشارخون بالا، دیابت، تری‌گلیسیرید بالا و HDL (کلسترول خوب) پایین است که حداقل چند تا از این عوامل خطر با هم در یک فرد ظاهر شده و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی، سکته و دیابت را افزایش می‌دهند. در بسیاری از موارد سندروم متابولیک، اکثریت این شرایط، همزمان با هم وجود دارند و ریسک ابتلا به بیماری قلبی، سکته و دیابت را افزایش می‌دهند.
داشتن تنها یکی از شرایط ذکر شده، دال بر ابتلا به سندروم متابولیک نیست، ولی می‌تواند منجر به ابتلا به بیماری‌های جدی دیگری شود.
همه صاحب‌نظران بر سر تعریف سندروم متابولیک توافق ندارند. برخی از پزشکان این دسته از عوامل خطر را به اسامی مختلف، از جمله سندروم X و سندروم مقاومت به انسولین نامیده‌اند.
اگر فردی مبتلا به سندروم متابولیک یا یکی از اجزای آن باشد، تغییرات قابل توجه در شیوه زندگی می‌تواند از ابتلا به بیماری‌های مرتبط پیشگیری به عمل آورده یا دست کم ابتلا به آن‌ها را به تأخیر بیندازد.
بیشتربخوانید:
علائم
ابتلا به نشانگان متابولیک بدین معنا است که بیمار همزمان مبتلا به بیش از 3 نارسایی مرتبط با متابولیسم است (حداقل سه تا از چهارتا)؛ این نارسایی‌ها عبارت هستند از:
چاقی به ویژه چاقی شکمی (چاقی سیبی شکل)
افزایش فشار خون سیستولیک (عدد بزرگ‌تر) بالاتر از 140 میلی‌متر جیوه یا فشار دیاستولیک (عدد کوچک‌تر) بالاتر از 90 میلی‌متر جیوه.
سطوح افزایش یافته تری‌گلیسیرید و سطوح پایین کلسترول خوب یا HDL-C (کلسترول متصل به لیپوپروتئین با چگالی بالا) در خون.
مقاومت به انسولین. انسولین هورمونی است که به تنظیم مقادیر قند خون کمک می‌کند؛ به این ترتیب که موجب می‌شود گلوکز موجود در خون بتواند از غشای سلول عبور کرده و وارد آن شود تا بتواند در آنجا متابولیزه گردد. اگر سلول‌ها در مقابل این عمل انسولین مقاومت کنند و پاسخ مناسبی ندهند، گلوکز نمی‌تواند وارد سلول شود و ضمن افزایش قند خون، سلول‌های بدن از کمبود انرژی رنج می‌برند. به این حالت، مقاومت به انسولین گفته می‌شود. ابتلا به یکی از اجزای سندروم متابولیک بدین معنا است که احتمال ابتلا به دیگر اجزای سندروم نیز وجود دارد. هرچه به اجزای بیشتری از سندروم متابولیک مبتلا باشید، به میزان بیشتری سلامتی شما در معرض خطر است. برخی از بیماری‌های همراه عبارتند از کبد چرب، هایپراوریسمی، سندروم تخمدان پلی‌کیستیک، آکانتوز نیگریکانس (نوعی بیماری پوستی) و اختلال نعوظ در مردان. در اثر پرفشاری‌خون، دیابت و افزایش چربی خون همانگونه که عروق کرونر دچار انسداد می‌شوند، سایر عروق بدن از جمله گردن و اندام‌ها نیز مسدود می‌شوند. این انسداد عروق موجب سیاه شدن دست و پا، ایجاد درد در اندام‌ها و سکته‌های مغزی می‌شود.
بیشتر بخوانید:
تغذیه‌درمانی در سندروم متابولیک
درمان سندروم متابولیک در واقع درمان اجزای آن یعنی پرفشاری خون و اختلال چربی خون، دیابت و ... می‌باشد، ولی خط مقدم درمان سندروم متابولیک اصلاح شیوه زندگی یعنی داشتن برنامه غذایی سالم و فعالیت بدنی در جهت کاهش وزن است و در این میان رژیم غذایی و ورزش کلید اصلی درمان هستند.
افراد مبتلا علاوه بر رعایت رژیم غذایی باید فعالیت بدنی خود را افزایش دهند و نیم تا یک ساعت ورزش هوازی مانند پیاده‌روی سریع در اغلب یا تمام روز‌های هفته داشته باشند.
فعالیت‌های بدنی مانند یوگا، تمرینات تنفسی، مدیریت استرس نیز از طریق کاهش فعالیت سمپاتیک بر برخی از اجزای سندروم متابولیک به‌ویژه فشارخون، سطح گلوکز و سطح کلسترول خون اثر مطلوب می‌گذارند.
مصرف پروتئین کافی
پروتئین جهت مبارزه با عفونت و بهبود سلول‌های کبدی آسیب‌دیده موردنیاز می‌باشد. پروتئین برای ترمیم و بازسازی بافت‌های بدن و نیز حفظ توده عضلانی مورد نیاز است.
منابع خوب پروتئین عبارتند از گروه لبنیات که علاوه بر پروتئین، سرشار از کلسیم و به مقدار کمتر ویتامین D نیز هستند. ضمناً گوشت قرمز و ماکیان و ماهی، لوبیا و حبوبات، سویا، مغز‌ها و تخم‌مرغ نیز منابع خوب پروتئین محسوب می‌شوند. توجه داشته باشید که انواع کم‌چرب یا بدون چربی محصولات لبنی را انتخاب کنید. از مصرف خامه، پنیر خامه‌ای و کره اجتناب نمایید. همچنین گوشت لخم و بدون چربی را انتخاب و به جای انواع سرخ‌کرده از انواع بخارپز یا آب‌پز استفاده کنید.
بیشتربخوانید:
غلات کامل
این گروه از ترکیبات غذایی سرشار از ویتامین‌های گروه B و مواد معدنی هستند.
سعی کنید حداقل نیمی از غلاتی که استفاده می‌کنید غلات کامل باشد؛ مثلاً نان از آرد سبوس‌دار تهیه شده باشد.
غلات مقادیر زیادی از فیبر، روی، ویتامین 6B و منیزیوم مورد نیاز بدن را تأمین می‌کنند.
میوه‌ها و سبزیجات
میوه‌ها و سبزیجات علاوه بر آنکه مقادیر کافی ویتامین‌هایی نظیر ویتامین C را تأمین می‌کنند، در تأمین آب و فیبر نیز نقش عمده‌ای دارند. همچنین برخی آنتی‌اکسیدان‌های آن‌ها سلول‌ها را در برابر آسیب‌ها محافظت می‌کنند.
مصرف مایعات کافی
توصیه بر مصرف 12-8 لیوان آب در روز می‌باشد. شیر، آب‌میوه، چای خصوصاً چای سبز، سوپ و ... نیز از تامین‌کنندگان مایعات محسوب می‌شوند.
در موارد تب و تهوع/ استفراغ یا اسهال مایعات بیشتری مورد نیاز است.
فعالیت فیزیکی
ورزش علاوه بر اینکه به حفظ وزن ایده‌آل کمک می‌کند، ضمناً باعث بهبود و تنظیم اشتها و کاهش اثرات جانبی دارو‌های مورد استفاده نیز می‌شود.
سعی کنید حداقل 10 دقیقه ورزش در روز داشته باشید و به‌تدریج به 30 الی 60 دقیقه در روز برسانید. پیاده‌روی و شنا توصیه می‌شوند.
زمان برخورداری از حمایت‌های بالینی
چنانچه شما از ابتلا به یکی از اجزای نشانگان متابولیک آگاه باشید (اجزایی مانند فشار خون بالا، کلسترول بالا یا چاقی سیبی شکل)، احتمالاً به دیگر اجزا نیز دچار هستید و خودتان مطلع نیستید. بهتر است در این شرایط پزشک خود را ملاقات کنید. از وی بپرسید آیا نیازی به تست کردن دیگر اجزای سندروم متابولیک وجود دارد و برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های جدی و خطرناک چه می‌توان کرد؟
سندروم متابولیک به مجموعه‌ای از اختلالات متابولیک از جمله فشار خون بالا، چاقی خصوصاً چربی دور شکمی، تری‌گلیسیرید بالا، کاهش کلسترول خوب خون (HDL) و افزایش مقاومت به انسولین گفته می‌شود.
شیوع این سندروم در زنان و افراد مسن بیشتر است. در سندروم متابولیک به دلیل اختلالات عروقی خطر ابتلا به دیابت، حملات قلبی، سکته مغزی، دمانس (از دست دادن مشاعر)، بیماری‌های کلیوی، کبد چرب، اختلال در بینایی و سایر بیماری‌های دیگر به‌واسطه این سندروم افزایش خواهد یافت و تغذیه در این بیماری بسیار نقش حیاتی بازی می‌کند.
بیشتربخوانید:
تشخیص
در صورت داشتن حداقل سه ویژگی از 5 ویژگی امکان ابتلا به سندروم متابولیک وجود دارد:
1) دیابت: قند خون ناشتا (به مدت 12 ساعت) بیش از 126 میلی‌گرم دردسی لیتر با دو بار اندازه‌گیری
2) هیپرتانسیون (فشارخون بالا) (برحسب میلی‌متر جیوه)
وضعیت فشارخون فشار سیستول فشار دیاستول
طبیعی کمتر از 120 کمتر از 80
پیش فشار خون بالا 139 – 120 89 – 80
فشار خون بالا 140 به بالا به بالا
3) هیپرلیپیدمی (چربی خون بالا) (میلی‌گرم در دسی‌لیتر)
سطح طبیعی کلسترول کمتر از 200 می‌باشد و بهتر است زیر 180 باشد
سطح طبیعی تری‌گلیسیرید کمتر از 150 است
سطح مطلوب LDL در بیماران قلبی کمتر یا مساوی 70 است
سندروم متابولیک
قند خون ناشتا بیشتر از 100 میلی‌گرم در دسی‌لیتر
تری‌گلیسیرید بیشتر از 150 میلی‌گرم در دسی‌لیتر
HDL کمتر از 20 میلی‌گرم در دسی‌لیتر در آقایان و کمتر از 50 میلی‌گرم در دسی‌لیتر در خانم‌ها
فشار خون سیستولیک بیشتر از 130 میلی‌متر جیوه
یا فشار خون دیاستولیک بیشتر از 85 میلی‌متر جیوه
دور شکم مساوی یا بیش از 80 در خانم‌ها و بیش از 94 در آقایان
اجتناب از مصرف شکر، نمک و چربی
چربی‌هایی که بایستی از مصرف آن‌ها اجتناب کرد، عبارتند از: گوشت قرمز، لبنیات پرچرب و کره و یا چربی‌های ترانس که در غذا‌های سرخ‌کرده، فست‌فودها، و غذا‌های فرآوری شده سوسیس و کالباس و ... یافت می‌شوند.
نمک مصرفی خود را کاهش دهید
بیشتر نمک مصرفی در غذا‌هایی نظیر غذا‌های فرآوری شده، کراکرها، چیپس و کنسرو‌ها وجود دارند.
محدودیت دریافت شکر
غذا‌های حاوی شکر محتوی چربی بالایی نیز دارند، مانند شکلات‌ها و انواع کیک و کلوچه. سعی کنید مصرف آن‌ها را به حداقل برسانید.
اجتناب از مصرف الکل
خوردن مقادیر زیاد و طولانی‌مدت می‌تواند منجر به سیروز کبدی، بیماری‌های پیشرفته کبدی و سرطان کبد شود. خطر این بیماری‌ها در افراد مبتلابه سندروم متابولیک بیشتر می‌باشد.
عدم استعمال دخانیات
استعمال دخانیات مقاومت به انسولین را افزایش می‌دهد و با ایجاد رادیکال‌های آزاد و ترکیبات شیمیایی مضر در پیشرفت بیماری و افزایش فشارخون نقش دارد.
اقدامات درمانی سندروم متابولیک
کاهش وزن در صورت داشتن اضافه‌وزن
شاید بتوان کاهش وزن را در زمره درمان‌های اصلی این سندروم قرار داد، خصوصاً چربی دور شکمی که با ترشح انواعی از عوامل التهابی در ایجاد و پیشرفت بیماری نقش دارد. کاهش وزن به کاهش سطح انسولین و فشارخون کمک کرده و خطر ابتلا به بیماری دیابت را نیز کاهش می‌دهد. شما می‌توانید با رعایت یک رژیم سالم و یا مراجعه به متخصص تغذیه به وزن ایده‌آل خود برسید.
الگوی غذایی متعادل و مصرف غذا‌های متنوع
خوردن منظم وعده‌های غذایی حداقل 3 وعده در روز و 3 میان وعده یکی از راه‌هایی است که می‌تواند به حفظ سطح ثابت انرژی کمک کند. منظور از مصرف غذا‌های متنوع مصرف تمامی گروه‌های غذایی یعنی نان و غلات کامل، میوه‌ها و سبزیجات، لبنیات و گوشت‌ها نظیر ماهی، سویا، مغز‌ها و تخم‌مرغ می‌باشد. به یاد داشته باشیم سندروم متابولیک غیر از دو پیامد اصلی، دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی با عوارض دیگری ازجمله کبد چرب، سیروز کبدی، نارسایی مزمن کلیوی، نقرس، سندروم تخمدان پلی‌کیستیک، سندروم آپنه حین خواب و اختلال شناختی و دمانس نیز ممکن است همراه باشد. از آنجایی‌که سندروم متابولیک خطر بروز دیابت و بیماری قلبی را در فرد مبتلا افزایش می‌دهد، اقدام درمانی نیز باید در راستای کاهش خطر این دو پیامد باشد.
نکات کلی
به‌طورکلی نکات زیر را در این بیماری همواره باید در نظر داشت:
کاهش وزن
رژیم غذایی سالم (مصرف گوشت سفید و ماهی به‌جای گوشت قرمز)، اجتناب از مصرف غذا‌های سرخ‌شده، محدودیت مصرف نمک، محدودیت مصرف چربی، مصرف میوه‌ها و سبزیجات، مصرف غلات کامل و سبوس‌دار و مصرف غذا‌های پر فیبر
عدم استعمال مشروبات الکلی و دخانیات فعالیت فیزیکی منظم
