دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی - استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین : انار درختی است که ارتفاع آن تا 8 متر می‌رسد. ساقه‌ها ناهموار با پوستی محکم و تقریباً سبزرنگ و شاخه‌ها نامنظم، به رنگ قرمز خاص و در انتها دارای خار هستند. برگ‌های انار براق و باریک، به طول حداکثر 7 و عرض 2 سانتی‌متر می‌باشند که به صورت متقابل بر روی شاخه قرار می‌گیرند.
گل‌ها به رنگ قرمز روشن و به قطر حدود 3 سانتی‌متر با چهار یا پنج گلبرگ هستند (در انواع کاشته‌شده گاه بیشتر است). میوه انار به شکل کروی (گاه به صورت کروی هشت‌وجهی) و به اندازه بین لیمو تا گریپ‌فروت است که حدود 5 تا 12 سانتی‌متر قطر دارد. داخل میوه حدود 600 عدد دانه به رنگ سفید تا قرمز پررنگ و وسط آن دانه‌ای سخت و چوبی است. این دانه‌ها آبدار، شیرین، ترش و یا میخوش (ترش و شیرین) هستند. پوست میوه ضخیم و قرمزرنگ و گاه متمایل به زرد است.
درخت انار بومی ایران است که انتشار آن تا هیمالیا در شمال هندوستان ادامه می‌یابد. این گیاه در زمان باستان در نواحی مدیترانه و قفقاز انتشار یافت و به طور وسیع در الجزیره، ارمنستان، هند، پاکستان، ایران، سوریه، ترکیه، نواحی خشک جنوب آسیا، مالزی و نواحی حاره آفریقا کشت داده شد. در سال 1769 میلادی، مهاجران اسپانیایی انار را در آمریکای لاتین و کالیفرنیا پرورش دادند و امروزه این گیاه در کالیفرنیا و آریزونا به طور وسیع کشت و هرساله مقدار زیادی آب انار به صورت صنعتی تولید می‌شود. در صنایع غذایی، انار یک میوه ایده‌آل و ارزشمند محسوب می‌شود و به نام «میوه نمونه» معروف است. انار در نیمکره شمالی طی ماه‌های شهریور تا دی و در نیمکره جنوبی در ماه‌های اسفند تا اردیبهشت در دسترس می‌باشد. درخت انار در اکثر نقاط ایران رویش دارد که در نواحی شمالی بیشتر به صورت خودرو و وحشی و به شکل درختچه‌های کوچک با میوه‌های کوچک است؛ ولی در نواحی مرکزی و جنوبی، مانند ساوه و یزد، انارستان‌های وسیعی وجود دارد که محصول آنها از بهترین انارهای ایران می‌باشد. ناگفته نماند که نژادهای خوب انار ایران بیشتر در نواحی خشک و کویری انتشار دارند.
بیشتربخوانید:
نام‌فارسی: انار
نام علمی: Punica granatum
نام عمومی:Pomegranate
نام انگلیسی: Pomegranate
نام عربی: رُمان (Roman)
نام فرانسوی: Grenadier
نام آلمانی: Granatbaum
نام خانواده: Punicaceae (انار)
تاریخچه:
نام عمومی انار «Pomegranate» از دو کلمه لاتین «Pomum» به معنی سیب و «Granatus» به معنی دانه‌دار درست شده است که در بسیاری زبان‌ها از آن استفاده می‌شود. سرزمین اصلی انار را ایران می‌دانند و از صدها سال پیش در نواحی گرجستان، ارمنستان و مدیترانه کشت می‌شده است. از قزاقستان و ارمنستان تا شرق دریای سیاه، کشتزارهای طبیعی از انار خودرو وجود دارد. کشت انار در ارمنستان از حداقل هزار سال قبل از میلاد مسیح شروع شده است. همچنین، مطالعات کربن رادیو‌اکتیو بر روی میوه انبارهای پیداشده نشان می‌دهد که آنها مربوط به قبل از دوران برتر بوده‌اند. پژوهش‌های دیگری نشان داده که از زمان قدیم در جنوب چین و جنوب شرقی آسیا و به موازات جاده ابریشم، درخت انار کشت می‌شده و رفته‌رفته در بسیاری نقاط دنیا، از جمله آمریکا، اسپانیا و انگلستان نیز پرورش داده شده است. انار در دین کلیمی یکی از میوه‌های مقدس است و در تورات از آن نام برده شده است. پیروان این دین انار را نشانه عدالت و نیکوکاری می‌دانند و اعتقاد دارند 613 دانه دارد که در تورات نشان از 613 امر خداوند است؛ به همین دلیل، بسیاری از کلیمی‌ها انار را در روزه حسنه میل می‌کنند. همچنین، انار را از درختان بهشتی می‌دانند. در دین مسیح نیز انار مقدس است و در بسیاری از دکوراسیون‌های آنها طرح انار به کار می‌رود.
نقاشی‌های انار نیز در بسیاری از ادیان وجود دارد؛ از جمله تابلوهای نقاشی لئوناردوداوینچی و ساندروبوتی‌سلی که انار شکسته‌ای را در دست حضرت عیسی(ع) که در آغوش حضرت مریم (ع) نشسته، ترسیم کرده است. این تابلو مصائبی را که به حضرت عیسی(ع) وارد شده است، نشان می‌دهد.
در قرآن کریم نیز دو بار از انار یاد شده و آن را میوه بهشتی توصیف نموده است.
ترکیبات مهم:
هر 100 گرم دانه انار حاوی ترکیبات زیر می‌باشد:
انرژی: 70 کیلوکالری
کربوهیدرات‌ها: 7/17 گرم
قندها: 57/16 گرم
پروتئین: 95/0 گرم
فیبر: 6/0 گرم
چربی: 3/0 گرم
ویتامین B1 (تیامین): 03/0 میلی‌گرم
ویتامین B2 (ریبوفلاوین): 063/0 میلی‌گرم
ویتامین B3 (نیاسین): 3/0 میلی‌گرم
ویتامین B5 (پانتوتنیک اسید): 596/0 میلی‌گرم
ویتامین B6 (پیریدوکسین): 105 میلی‌گرم
ویتامین B9 (فولات): 6 میکروگرم
ویتامین C: 611 میلی‌گرم
پتاسیم: 259 میلی‌گرم
فسفر: 8 میلی‌گرم
کلسیم: 3 میلی‌گرم
منیزیم: 3 میلی‌گرم
روی: 12/0 میلی‌گرم
آهن: 3/0 میلی‌گرم
بیشتربخوانید:
ترکیبات مهم دیگر انار به قرار زیر است:
پوست میوه شامل ترکیبات تاننی و آلکالوئیدهایی است که مهم‌ترین آنها پله‌تیرین، متیل پله‌تیرین و پزدوپله‌تیرین می‌باشند. جسم اول دارای خاصیت ضد کرم می‌باشد. آب انار ترکیبات پلی‌فنلی زیادی دارد که از میان آنها می‌توان پونیکالاجینها، الاژی‌تانن‌ها و پونیکالین را نام برد. یکی دیگر از این مواد، اسید الاژیک است که از هیدرولیز پونیکالاژین‌ها به دست می‌آید.
دانه انار حاوی روغنی است که عمدتاً از اسیدهای چرب غیراشباع تشکیل شده است. نکته جالب در مورد روغن دانه انار، وجود اسیدهای چرب با سه پیوند غیراشباع (تری‌انوئیک) می‌باشد که از اسیدهای چرب با دو پیوند غیراشباع (مانند اسیدلینولنیک) در عملکردها و سلامت بدن مهم‌تر است.
مهم‌ترین اسید چرب روغن دانه انار، پونی سیک اسید است که حدود 72 درصد آن را تشکیل می‌دهد. روغن دانه انار حاوی فیتواستروژن‌هاست که مانع سرطان پستان می‌شوند. این روغن به علت داشتن اسیدهای چرب غیراشباع خاص می‌تواند از سرطان‌های دیگر نیز جلوگیری کند. قسمت‌های مختلف انار دارای ترکیبات آنتوسیانین‌ها هستند که به نوبه خود خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضد سرطان دارند. پوست میوه انار و پوست ریشه منبعی بسیار غنی از ترکیبات تانن است. پوست خشک میوه انار 26 درصد و پوست خشک ریشه حاوی 22 درصد ترکیبات تاننی است.
داروشناختی و اثرات مهم:
ضد سرطان: الاژیک اسید موجود در آب انار یکی از قوی‌ترین مواد ضد سرطان و ضد اکسیدان (آنتی‌اکسیدان)می‌باشد. پژوهش‌های اخیر نشان داده است که ترکیبات دیگری در آب انار با الاژیک اسید به طور سینرژیستی باعث افزایش این خواص و به طور اخص ضد سرطان پروستات می‌شود. بعضی کارخانجات، آب انار را با غلظت 40 درصد اسید الاژیک به عنوان یک ماده غذایی - دارویی ارائه کرده‌اند. بر اساس مطالعات، اثرات ضد سرطان آب انار که عمدتاً مربوط به خواص آنتی‌اکسیدانی آن است، دو تا سه بار قوی‌تر از شراب قرمز و چای سبز می‌باشد. آب انار از رشد سلول‌های سرطانی پروستات جلوگیری می‌کند و خوردن آن به‌خصوص برای کسانی که عمل پروستات (سرطانی) د‌اشته‌اند، توصیه می‌شود. آب انار در جلوگیری از سرطان‌های دیگر، از جمله سرطان کولون (روده بزرگ)، پستان، ریه و پوست نیز مؤثر است.
جلوگیری از تصلب شرائین: تمام قسمت‌های انار، از جمله گل‌ها، حاوی موادی هستند (فلاونوئیدها و آنتوسیانین‌ها) که با درصدهای مختلف از تصلب شرائین جلوگیری می‌کنند.
کاهش‌دهنده چربی خون: آب انار کاهش‌دهنده چربی خون است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که آب انار موجب جذب کلسترول می‌شود و بر روی آنزیم‌های مؤثر بر متابولیسم کلسترول تأثیر دارد. همچنین، مصرف آب انار فشار خون سیستولیک را کاهش می‌دهد.
دیابت (قند خون): گل انار در طب یونان و آیورودا (طب سنتی هندوستان) برای دیابتی‌ها استفاده می‌شود. عصاره گل انار حساسیت به انسولین را بهبود داده و گلوکز را در موش‌ها کاهش می‌دهد.
امراض دهان و دندان: آب انار ضد التهاب، ضد میکروب و ضد قارچ (به‌خصوص کاندیدا) می‌باشد؛ به همین دلیل به بهبود امراض دهان و دندان کمک می‌کند. همچنین، عصاره هیدروالکلی میوه انار بر روی میکروارگانیسم‌های دهانی مؤثر است و پلاک دندان‌ها و مشکلات لثه را کاهش می‌دهد.
داروشناختی و اثرات مهم:
اثرات ضد میکروبی
قبلاً اثر انار بر روی میکروب‌های معمولی ثابت شده بود، ولی در پژوهش‌های جدید، تأثیر عصاره آب انار بر روی میکروب‌های مهم بیماری‌زا و مقاوم به آنتی‌بیوتیک‌ها مورد مطالعه و تأیید قرار گرفته است.
دانشمندان برزیلی تأثیر عصاره انار را بر روی استافیلوکوک اورئوس و اشرشیاکلی گزارش کرده‌اند. این میکروب‌ها مشکلات زیادی برای انسان به وجود می‌آورند.
آلزایمر: مطالعه بر روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده است که انار خاصیت ضد آلزایمر دارد.
اشعه ماوراءبنفش: مصرف انار می‌تواند خطرات اشعه ماوراء بنفش را بر روی پوست کاهش دهد. این خاصیت با روش مطالعه دوسوکور به طور کلینیکی تأیید شده است.
بیشتربخوانید:
کاهش فشار خون حاملگی: فشار خون بالا در زنان حامله نسبتاً شایع بوده و ممکن است بر سلامتی جنین تأثیر منفی داشته باشد. در این حالت، جنین به مقدار کافی رشد نمی‌کند.
پژوهش‌ها نشان داده است که انار به عنوان یک آنتی‌اکسیدان قوی می‌تواند از این عارضه جلوگیری کند.
ناباروری مردان: مطالعه بر روی موش‌ها نشان داده است که مصرف انار باعث افزایش غلظت اسپرم، غلظت سلول‌های اسپرماتوژنیک، افزایش حرکت (تحرک) اسپرم‌ها و کاهش تعداد اسپرم‌های غیرطبیعی می‌شود. عصاره انار همچنین فعالیت آنزیم آنتی‌اکسیدان را در سرم و اسپرم این حیوانات افزایش داده است. این مسأله نشان می‌دهد که به احتمال قوی همین خاصیت می‌تواند در انسان ایجاد شود.
کاهش چاقی: مطالعه بر روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده است که عصاره انار در کاهش چاقی مؤثر است.
طریقه و میزان مصرف
برای مصرف میوه انار و یا آب انار مقدار خاصی توصیه نشده است؛ ولی محصولات دیگر آن، از جمله: پودر دانه انار را تا 8 گرم در روز، پوست انار 5 تا 20 گرم در روز و پودر ریشه را 5 تا 12 گرم در روز، به عنوان ضد کرم می‌توان استفاده کرد. برای این منظور، 5 تا 12 گرم پودر ریشه را در 240 میلی‌لیتر آب بجوشانید تا یک‌سوم آن بخار شود، سپس باقیمانده را سه قسمت کرده و هر سه ساعت، یک قسمت از آن را با معده خالی میل کنید و دو ساعت بعد، 40 میلی‌لیتر روغن کرچک بخورید تا کرم دفع شود.
برای درمان التهاب دهان، لثه و گلو، 4 تا 7 گرم پودر گل انار را در 300 میلی‌لیتر آب ریخته و به دفعات در دهان غرغره کنید.
عوارض جانبی:
تاکنون عارضه جانبی خاصی از انار گزارش نشده است.
ابن‌سینا در کتاب قانون درباره انار چنین گفته است:
انار شیرین سرد و تر و انار ترش سرد و خشک است. انار ترش صفراآور است. انار ترش و شیرین زداینده و گیرنده است. دانه انار و عسل را بر زخم بزرگ و زبر مالند، خوب است. انار شیرین ملین است.
هسته اناردانه را بسایند و با عسل مخلوط کنند، علاج زخم دهان است. شربت انار و رب انار و به ویژه رب انار ترش، دفع خمار کند. افشره انار ترش با عسل داروی ناخنه است. انار ترش سینه و گلو را زبر سازد و انار شیرین سینه و گلو را نرمش دهد و سینه را توان بخشد. هر اناری در علاج تپش قلب مفید است و دل را جلا دهد. انار میخوش برای معده از همه بهتر است و التهاب معده را فرو نشاند.
انار شیرین با معده سازگار است؛ [اما] انار ترش برای معده خوب نیست. رب انار و به‌ویژه رب انار ترش برای ویار زنان مفید است. کسی که تب دارد، بعد از غذا اناردانه بمکد، مانع بالا رفتن بخار شود. انار ترش و شیرین هر دو بول (ادرار) را ریزش دهند؛ لیکن انار شیرین ادراری‌تر است.
انار میخوش در تب‌ها و التهابات مفید است. انار شیرین اکثراً تب‌داران گرم را زیان می‌رساند. بررسی و مقایسه اثراتی که برای انار در کتاب قانون آمده، با اثراتی که در پژوهش‌های جدید تأیید شده است، تقریباً یکسان می‌باشد و مشاهده می‌شود که ابن‌سینا خواص اصلی و مهم انار در موارد مختلف را به طرق مختلف شرح داده است.
در مخزن‌الادویه راجع به انار چنین نوشته شده است:
انار شیرین لطیف‌تر از سایر انواع و رسیده بزرگ‌دانه شاداب آن است. خاصیت قابض انار شیرین
زیاد نیست. طبیعت آن نسبتاً سرد و مرطوب
می‌باشد. افزایش‌دهنده قوای جنسی، نفخ‌زا،
ادرارآور، مقوی کبد، صفراآور و نیکوگرداننده رنگ رخسار است.
رب انار شیرین در افعال قوی‌تر از آب آن است. انار میخوش (ترش و شیرین) در طبیعت همانند انار شیرین است و در اکثر موارد، خواصی مشابه آن دارد.
انار ترش از نظر طبیعت سرد و خشک و قابض است. مقوی معده، ادرارآور و در بسیاری از خواص شبیه انار شیرین می‌باشد.
در مخزن‌الادویه، نسخ و دستورالعمل‌های زیادی برای تهیه فرمولاسیون‌های متعددی از انار و گیاهان دیگر و خواص آنها ذکر شده است؛ از جمله اثرات ضد درد، ضد کرم، ضد التهاب، مسکن زخم‌های دهان و لثه، آثار کبدی، صفراوی، ضد اسهال، ضد تهوع و استفراغ، اشتهاآور، درمان جرب و غیره که بیشتر آنها با نتایج تحقیقات امروزی مطابقت دارد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
آمیب‌کش، ضد درد، ضد باکتری، ضد ناباروری، ضد ویروس تبخال، آنتی‌اکسیدان، ضد تب، ضدعفونی‌کننده، ضد ویروس، ضد سل، افزایش‌دهنده قوای جنسی، قابض، مقوی قلب، قاعده‌آور، قارچ‌کش، کاهش‌دهنده کلسترول، کاهش‌دهنده قندخون، کاهش‌دهنده چربی خون، کرم‌کش، محرک، تقویت‌کننده معده و رحم.
نکات قابل توجه
پوست میوه، گل، ریشه و پوست ساقه انار بیشتر از آب انار خاصیت قابض دارند و ضد اسهال و کرم‌کش قوی هستند.
انار دارای واریته‌های زیادی است که از نظر شکل، طعم و اندازه با هم متفاوتند. گرچه ممکن است شرایط آب و هوایی مناطق مختلف در کمیت و کیفیت آنها تأثیر بگذارد، ولی با توجه به گزارش نقاط مختلف جهان، خواص و اثرات آنها تا حد زیادی به هم شباهت دارد و این شباهت، بسیار بیشتر از اختلاف واریته‌های گوناگون و یا انار نواحی مختلف است. آنچه مسلم است، انارهای کاملاً رسیده و درشت، کیفیت بهتری دارند.
با اینکه حرارت زیاد باعث کاهش بعضی مواد و خواص سبزی و میوه‌جات می‌شود، ولی خواص رب انار تا حد زیادی شبیه آب انار و به مراتب قوی‌تر از آن است.
قبل از ورود گوجه‌فرنگی به خاورمیانه، در بیشتر موارد به جای آن از رب انار استفاده می‌شد. رب انار به مقدار زیاد و بسیار گسترده در غذاهای ایرانی (به جای گوجه‌فرنگی امروز) مورد استفاده بوده و هنوز در بعضی غذاهای سنتی مانند فسنجان و آش انار (سوپ انار) به کار می‌رود. یکی دیگر از محصولات انار که به عنوان ادویه و یا افزودنی به غذاها در ایران استفاده می‌شد، اناردانه است که در هندوستان و پاکستان نیز رواج دارد. این دانه‌ها گاه برای اسیدی کردن محیط غذاها استفاده می‌شوند. مزه انارها در تمام نقاط دنیا شیرین، ترش و یا میخوش (ترش و شیرین) است؛ ولی بیشتر آنها میخوش هستند.
آب انار حاوی مقدار زیادی ویتامین C است و هر 100 میلی‌لیتر آن می‌تواند 16 درصد ویتامین C مورد نیاز بدن را تامین کند. همچنین، حاوی مقدار قابل توجهی ویتامین B5 (اسیدپانتوتنیک)، پتاسیم و آنتی‌کسیدان‌های پلی‌فنلی می‌باشد.
مهم‌ترین ترکیب پلی‌فنلی آب آنار، تانن‌های هیدرولیزشونده به نام «پونیکالاجینها» هستند که در تحقیقات آزمایشگاهی خنثی‌کننده رادیکال‌های آزاد می‌باشند. این اجسام به خوبی جذب بدن انسان شده و به عنوان آنتی‌اکسیدانی قوی عمل می‌کنند.
در پژوهش‌های سال 2008 میلادی، تأثیر انار در کاهش تورم پروستات، بهبود لنفوما، تسکین سرماخوردگی، بهبود مشکلات رگ‌های قلب و اثر ضد ویروس‌های دستگاه تنفسی مشخص شده است.
از قدیم و در طب سنتی از کلیه قسمت‌های انار برای درمان بسیاری از بیماری‌ها به صورت زیر استفاده می‌شد:
گل انار به صورت دم‌کرده و یا جوشانده برای درمان اسهال ساده، خونریزی‌ها، ترشحات زنانگی و به صورت غرغره برای کاهش ورم لوزه استفاده می‌شد. از پوست انار نیز برای بهبود این مشکلات استفاده می‌شده است. برگ انار به صورت خشک و تازه در تهیه تیزان‌های مقوی معده، اشتهاآور، ضد تهوع، ضد کم‌خونی و ضد ضعف و خستگی عمومی مورد مصرف بوده است. برای آب انار اثر مفرح، صفراآور و ضد التهاب اعضای داخلی بدن قائل بودند و در بیماری‌های مجاری ادرار آن را مصرف می‌کردند. از پوست ریشه انار برای دفع کرم کدو و کرم‌های دیگر استفاده می‌شد که مصرف آن بهتر و عارضه جانبی آن کمتر از سولفات پله‌تیرین است.
اضافه می‌نماید تیزان‌ها عبارت از مایعاتی هستند که توسط انحلال ساده، انحلال‌های استخراجی، خیساندن، دم کردن و جوشاندن از مواد گیاهی بدست می‌آیند.
دانشمندی به نام «پله‌تیر» در پوست انار آلکالوئیدی کشف کرد که به نام خود او «پله‌تیرین» نامگذاری شد. این جسم اثر ضد کرم قوی دارد و بیشترین خاصیت ضد کرم پوست انار مربوط به آن است. پله‌تیرین به صورت سولفات پله‌تیرین، به عنوان داروی ضد کرم مصرف می‌شود.
مصرف پوست میوه انار که دارای اثر ضد کرم می‌باشد، ممکن است با عوارضی از جمله تهوع، سرگیجه، اسهال، دل‌پیچه و اختلالات بینایی همراه باشد که پس از مدتی برطرف می‌شود. ناگفته نماند که عوارض جانبی پوست ریشه انار کمتر از پوست انار است.
در کتاب مرحوم دکتر زرگری برای تهیه عصاره ضد کرم از پوست ریشه انار، روش زیر توصیه شده است:
حدود 80 گرم از پوست ریشه انار را در دو لیوان آب به مدت یک روز خیسانده، سپس به ملایمت حرارت دهید تا محلول به یک لیوان تقلیل یابد. بعد آن را صاف کرده و در سه نوبت به فاصله دو تا سه ساعت میل کنید. با مصرف این فرآورده ممکن است حالت تهوع پیش آید. پس از مصرف محلول و وقتی در روده ناراحتی احساس شد (بجزحالت تهوع)، باید مسهل استفاده نمود تا کرم دفع شود. یکی از بهترین مسهل‌ها روغن کرچک است که بهتر است حدود دو ساعت پس از خوردن کل محلول مصرف شود.