نقش سـلنیوم در سـلامتی

نازلی نمازی؛ دانشجوی دکترای تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی تبریز

سلنیوم یکی از عناصر معدنی مورد نیاز بدن است که با وجود نیاز کم بدن(در حد میکروگرم)  به آن، برای عملکرد طبیعی بدن انسان ضروری می باشد. در زمانهای بسیار قدیم تصور می‌شد که سلنیوم برای پستانداران سمی است. در سال 1930، سلنیوم را عامل برخی از بیماری‌ها می‌دانستند. اما از سال 1957 به بعد براساس شواهد علمی دیدگاه در مورد سلنیوم تغییر کرد و با گذشت زمان اثرات مثبت سلنیوم مشخص شد. مطالعات حاکی از  خواص آنتی اکسیدانی و ضد التهابی سلنیوم هستند. بعلت نقش کلیدی سلنیوم در عملکرد برخی از آنزیم‌ها، این عنصر می‌تواند از بدن در برابر آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد که سبب آسیب به بافت و بروز بیماری‌هایی از جمله بیماری‌های قلبی-عروقی، سرطان، آلزایمر، ام. اس، بیماری‌های سیستم ایمنی و... شود، محافظت کند. لذا سلنیوم می‌تواند نقش پیشگیری‌کننده و درمان‌ کننده شماری از بیماری‌ها را ایفا کند. آنزیم گلوتاتیون پر‌اکسیداز از جمله آنزیم‌ها با خاصیت آنتی‌اکسیدانی است که سلنیوم فعالیت آن را افزایش می‌دهد.  بدن میزان سلنیوم مورد نیاز خود را از مواد غذایی تامین می‌کند. بخش عمده سلنیوم به شکل سلنو‌متیونین و سلنو‌سیستئین در بسیاری از پروتئین‌های بدن وجود دارد که به هنگام نیاز بدن، برداشت می‌شوند. سلنیوم در ساختار یکی از آنزیم‌های شرکت کننده در تولید هورمون‌های تیروئیدی (تیوردوکسین ردوکتاز، 5-دیدیناز) نیز نقش دارد، بنابراین مقادیر کافی از سلنیوم می‌تواند به حفظ عملکرد غده تیروئید کمک کند. از جمله عناصر مفید در کم‌کاری تیروئید نیز می‌توان به سلنیوم اشاره کرد.شایان ذکر است دریافت بالای سلنیوم می‌تواند اثر منفی بر عملکرد تیروئید داشته باشد. در ادامه به نقش سلنیوم در برخی از بیماری‌ها می‌پردازیم:

نقش سلنیوم در سلامت پوست و مو

سلنیوم سبب رشد مناسب مو شده و میزان شوره سر را کاهش می‌دهد. همچنین می‌تواند در درمان برخی از قارچ‌های پوست سر مورد استفاده قرار گیرد. با تنظیم عملکرد برخی از هورمون‌ها توسط سلنیوم و روی، برخی از مشکلات مو از جمله ریزش مو کاهش می‌یابد. بنابراین در ترکیبات برخی از شامپوها سلنیوم بکار گرفته می‌شود. از آنجایی که عوامل مختلف محیطی از جمله آلودگی هوا و سیگار سبب افزایش تولید رادیکال‌های آزاد و آسیب به کلاژن و الاستین پوست می‌شوند، سلنیوم می‌تواند در حفظ سلامتی پوست نیز مفید واقع شود.

نقش سلنیوم در به تعویق انداختن پیری

عدم تعادل بین رادیکال‌های آزاد تولید‌شده و آنزیم‌های آنتی اکسیدان بدن سبب آسیب به سلول‌ها شده و روند پیری را تسریع می‌کند. سلنیوم می‌تواند از آسیب سلول‌ها در نتیجه تولید رادیکال‌های آزاد پیشگیری کرده و بدین وسیله پیری را به تعویق اندازد.

نقش سلنیوم در دیابت

سلنیوم میزان انسولین ترشح‌شده در بیماران مبتلا به دیابت را می‌تواند بهبود بخشد و سبب تنظیم قند خون شود. با توجه به خاصیت آنتی‌اکسیدانی، سلنیوم می‌تواند از عوارض طولانی‌مدت دیابت از جمله کاتاراکت، رتینوپاتی و نوروپاتی پیشگیری کند.بر اساس پژوهش‌های انجام شده، بین سطوح پائین فعالیت گلوتاتیون پر‌اکسیداز و خطر ترومبوز و بیماری‌های قلبی-عروقی در بیماران مبتلا به دیابت 2 ارتباط وجود دارد. با این‌حال مطالعات حاکی از این است که مکمل‌یاری با سلنیوم در افرادی که دارای میزان کافی سلنیوم هستند، حتی ممکن است بروز دیابت نوع 2 را نیز تشدید کند.

نقش سلنیوم در پارکینسون

مطالعات نشان داده‌اند که سطح سلنیوم سرم در افراد مبتلا به پارکینسون پایین‌تر از افراد سالم است. با توجه به خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضد‌التهابی سلنیوم و اثر مثبت آن بر سطوح آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی و دوپامین، این ریز مغذی می‌تواند در پیشگیری و درمان پارکینسون مفید واقع شود.

نقش سلنیوم در پیشگیری از سرطان

سلنیوم می‌تواند بروز برخی از سرطان‌ها از جمله سرطان کولورکتال، پستان، پروستات، ریه و میزان مرگ ناشی از آنها را کاهش دهد.

مقادیر توصیه شده سلنیوم

مقدار توصیه شده روزانه برای مردان، زنان و نوجوانان 55 میکروگرم در روز و برای کودکان 30-20 میکروگرم در روز می‌باشد. این میزان در طول بارداری و شیردهی به ترتیب به 60 و 70 میکروگرم در روز افزایش می‌یابد. شایان ذکر است که میزان نیاز به سلنیوم با افزایش اسیدهای‌چرب اشباع مانند مصرف انواع روغن‌های جامد باید افزایش یابد. همچنین سلنیوم و ویتامین E در کنار هم می‌توانند اثرات آنتی‌اکسیدانی قویتری را نشان دهند.

نقش سلنیوم در ناباروری

اثرات سلنیوم بر باروری بیشتر در مردان بررسی شده است. کمبود سلنیوم در بدن می‌تواند منجر به کاهش باروری در مردان شود. سلنیوم در تولید هورمون تستوسترون شرکت کرده و با کاهش میزان سلنیوم در بدن، تحرک اسپرم‌ها به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد. سلنیوم با خاصیت آنتی‌اکسیدانی خود سبب محافظت در برابر آسیب به اسپرم‌ها شده و بر تحرک اسپرم موثر است. مطالعات محدودی نیز اثرات مثبت سلنیوم در زنان نابارور دچار کمبود سلنیوم را گزارش کرده‌اند.

منابع غذایی سلنیوم

میزان سلنیوم موجود در مواد‌غذایی به سلنیوم موجود در خاک آن منطقه بستگی دارد. لذا اطلاعات جامعی در خصوص محتوای سلنیوم مواد غذایی وجود ندارد. با این حال ماهی و سایر غذاهای دریایی، گوشت سفید و قرمز، قلوه، جگر، تخم‌مرغ، جوانه گندم و مخمر از جمله منابع غذایی عمده سلنیوم محسوب می‌شوند. به‌طور کلی گوشت‌ها منبع اصلی سلنیوم و میوه و سبزیجات منابع فقیری از سلنیوم هستند. 

سلنیوم شیر مادر تحت تاثیر رژیم‌ غذایی مادر و محیط جغرافیایی قرار می‌گیرد. لذا برای رشد و تکامل نوزاد باید مادر به میزان کافی از منابع حاوی سلنیوم استفاده کند.

استفاده از سلنیوم به صورت مکمل تنها در افرادی که در مناطق فقیر از نظر سلنیوم موجود در خاک زندگی می‌کنند، می تواند مفید باشد.

کمبود سلنیوم

کمبود سلنیوم بسیار نادر است و در مناطق با کمبود سلنیوم دیده می‌شود. بیماری کشان در نتیجه کمبود سلنیوم و بیشتر در کودکان و زنان می‌تواند بروز کند. در صورت استفاده از یک رژیم غذایی متنوع در مناطقی که سلنیوم کافی در خاک دارند، نیاز به مکمل سلنیوم و غذاهای غنی شده با سلنیوم وجود نخواهد داشت.