رشد و تورم ایران از نگاه بانک جهانی

بهبود در تقاضای جهانی نفت به همراه افزایش صادرات نفت، افزایش قابل ملاحظه 1/ 10درصدی تولید نفت در این دوره را به همراه داشته است. از سوی دیگر کاهش محدودیت‌‌های کرونایی و سرعت گرفتن واکسیناسیون، رشد 5/ 6درصدی بخش خدمات ایران را در این دوره به دنبال داشته است که محرک اصلی بخش غیرنفتی ایران در 2022-2021 بوده است. با این حال این نهاد معتقد است وقوع خشکسالی بی‌‌سابقه و کمبود انرژی سبب کوچک‌تر شدن بخش‌های اقتصادی کاربر از جمله کشاورزی و ساخت‌‌وساز شده است. به این ترتیب با وجود دو سال رشد اقتصادی، اشتغال کل ایران، به‌ویژه در میان زنان، هنوز به سطح پیش از همه‌‌گیری کرونا بازنگشته است.

براساس این گزارش، سیاست مالی سازگارتر در 2022-2021 و درآمدهای نفتی و مالیاتی بالاتر، نسبت کسری مالی به تولید ناخالص داخلی ایران را بهبود بخشیده است. در این دوره منابع عمومی بودجه دولت (هزینه‌ها به علاوه تملک دارایی‌‌های مالی) 78درصد در محدوده دو سناریوی پیش‌‌بینی‌شده در بودجه رشد کرده است. رشد مخارج به دنبال افزایش دستمزدهای بخش دولتی، افزایش پرداخت‌‌های بازنشستگی برای جبران کاهش قدرت خرید ناشی از تورم و افزایش هزینه‌های واردات، اتفاق افتاده است. در بخش درآمد، درآمدهای نفتی برنامه‌‌ریزی‌شده به‌دلیل افزایش قیمت نفت و حجم صادرات نفت در نیمه دوم سال به‌طور کامل در 2022-2021 محقق شده است. با وجود برخی چالش‌‌ها، تلاش‌‌ها برای بسیج درآمدهای داخلی و گسترش پایه مالیاتی به بهبود درآمدهای غیرنفتی ایران کمک کرده است. درآمدهای مالیاتی به اهداف بودجه‌‌ای دست یافته‌‌اند که بخشی از آن به کمک تاثیر تورم بر رشد اسمی پایه مالیاتی بوده است. در نتیجه برآورد شده است کسری مالی از 3/ 6درصد تولید ناخالص داخلی در 2021-2020 به 3/ 5درصد تولید ناخالص داخلی در 2022-2021 تعدیل شود.

دلایل رشد و پایداری تورم ایران

از سوی دیگر، براساس این گزارش تورم مصرف‌‌کننده به‌دلیل ترکیبی از عوامل فشار تقاضا و فشار هزینه شتاب گرفته است و بر رفاه خانوارهای کم‌درآمد افزوده است. در 2022-2021 ایران برای سومین سال متوالی تورم سالانه بیش از 35درصدی را تجربه کرده است که ناشی از رشد سریع در مجموع پول در گردش، انتظارات تورمی و افزایش قیمت‌‌های جهانی کالاهای پایه بوده است. تورم کل و تورم هسته (Core Inflation) در 20222-2021 به ترتیب 2/ 40 و 7/ 36درصد بوده‌‌اند؛ به‌طوری‌‌که تورم کل بالاترین نرخ خود در طول یک دهه گذشته را ثبت کرده است.

 براساس این گزارش، تورم قیمت مواد غذایی پس از شروع تنش میان روسیه و اوکراین بر فشارهای تورمی افزوده و بار مالی واردات یارانه‌‌ای مواد غذایی را افزایش داده است. مسوولان ایران در پاسخ به افزایش هزینه واردات مواد غذایی، یارانه واردات برخی از کالاهای اساسی را حذف کردند، قیمت خرید تضمینی گندم تولید داخلی افزایش یافت و قیمت مصوب برخی اقلام غذایی با هدف کاهش قاچاق بالا رفت. دولت ایران برای کاهش تاثیر این اقدامات بر مصرف‌‌کنندگان پرداخت‌‌های نقدی را افزایش داده و برنامه‌هایی برای صدور کوپن‌‌های الکترونیکی برای خرید مواد غذایی ضروری اعلام کرده است. براساس گزارش بانک جهانی، این اقدامات منجر به افزایش تورم ماهانه به 2/ 12درصد در ژوئن2022 شد که رکوردی بالا برای تورم ماهانه محسوب می‌‌شود. قیمت مواد غذایی افزایش ماهانه 25درصدی را تجربه کرد که بیشتر در دهک‌‌های پایین درآمدی و مناطق روستایی احساس شد. بانک جهانی تورم ایران برای دوره‌های 2023-2022، 2024-2023 و 2025-2024 را به ترتیب 2/ 51درصد، 6/ 43درصد و 5/ 36درصد پیش‌‌بینی کرده است.

براساس پیش‌‌بینی بانک جهانی رشد تولید ناخالص داخلی ایران در میان مدت متوسط باقی خواهد ماند؛ چراکه تنگناهای رشد جهانی و داخلی همچنان بر اقتصاد وارد می‌‌شوند. افزایش تورم بر مصرف ایران تاثیر خواهد گذاشت و تقاضا را پس از بازگشت اولیه پس از همه‌‌گیری کرونا، کاهش خواهد داد. پیش‌‌بینی رشد اقتصاد ایران در دوره 2024-2022 با افزایش پیش‌‌بینی‌شده قیمت نفت و شکاف‌‌های عرضه بازار نفت بهبود خواهد یافت. بانک جهانی همچنین انتظار دارد بخش غیرنفتی از افزایش درآمدهای نفتی بهره‌‌مند شود. با این حال عواملی چون ادامه تحریم‌‌ها، کاهش تشکیل سرمایه خالص به‌ویژه در بخش نفت و اثرات مخرب همه‌گیری کرونا بر بازار کار، چشم‌انداز رشد را محدود می‌‌کند. این نهاد تولید ناخالص داخلی ایران برای 2023-2022 را 3/ 3درصد، 2024-2023 را 5/ 2درصد و 2025-2024 را 1/ 2درصد پیش‌‌بینی کرده است.

انتظار بهبود ترازهای مالی و خارجی ایران

براساس این گزارش، انتظار می‌‌رود چشم‌‌انداز مطلوب‌‌تر بازار جهانی نفت ترازهای مالی و خارجی ایران را بهبود بخشد. با این حال بانک جهانی پیش‌‌بینی می‌‌کند عواملی از جمله رشد بالای مخارج به‌دلیل افزایش دستمزدها و هزینه‌های بازنشستگی و همچنین افزایش هزینه واردات مواد غذایی و حواله‌های نقدی بیشتر، تراز مالی در دوره 2024-2022 همچنان کسری 4/ 4درصد تولید ناخالص داخلی را حفظ کند. همچنین پیش‌‌بینی می‌‌شود تراز حساب جاری ایران در میان‌مدت به علت بهبود شرایط بازار نفت به صورت مازاد باقی بماند. با این وجود، براساس این گزارش چشم‌انداز اقتصادی ایران در معرض ریسک‌‌های قابل توجهی قرار دارد.

از طرفی، افزایش بیشتر و پایداری قیمت‌‌های بالای نفت می‌‌تواند منجر به افزایش درآمدهای نفتی ایران شود. اگر تحریم‌‌های اقتصادی به‌طور قابل توجهی کاهش یابند یا حذف شوند، چشم‌‌انداز اقتصادی ایران بهبود خواهد یافت و انتظارات تورمی مهار می‌‌شود. با این‌‌حال ریسک‌‌های کاهشی از جمله افزایش قیمت جهانی مواد غذایی، تجدید حیات سویه‌های جدید کووید- 19 و بدتر شدن تغییرات آب‌‌وهوایی نیز وجود دارند. افزایش بیشتر قیمت مواد غذایی بر هزینه‌های وارداتی ایران خواهد افزود و فشار بیشتری بر دولت و ذخایر ارزی محدود آن وارد خواهد کرد. در صورت عدم کاهش تورم، تداوم تورم بالا فشار بر دهک‌‌های کم‌‌درآمد را افزایش خواهد داد و می‌‌تواند بر نارضایتی‌‌های اجتماعی موجود دامن بزند.

ضرورت تهیه بسته جامع اصلاحات اقتصادی

براساس این گزارش پرداختن به چالش‌‌های بلندمدت ایران، از جمله شوک‌‌های تغییرات آب‌‌وهوایی، نیازمند بسته‌‌ای جامع از اصلاحات اقتصادی است که شامل حمایت‌‌های اجتماعی کافی نیز باشد. سیاست‌‌های اقتصادی ‌باید در جهت شغل‌‌هایی باشد که بیشتر مورد نیاز هستند و این امر می‌‌تواند از طریق سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌‌ها به‌ویژه در مناطق توسعه‌نیافته، تحریک فعالیت بخش خصوصی از طریق بهبود محیط کسب‌‌وکار و کاهش مداخلات قیمت‌‌گذاری به‌دست آید.کربن‌‌زدایی زیرساخت‌‌ها، گذار به سمت منابع پایدار انرژی و تسریع در به‌کارگیری راهکارهای اقلیم محور حوزه آب و کشاورزی، در مدیریت خطرات ناشی از تغییرات آب‌‌وهوایی کلیدی خواهند بود. بهینه‌‌سازی هزینه‌های جاری از جمله اصلاح قیمت‌‌ انرژی داخلی، افزایش درآمدهای مالیاتی از طریق حذف معافیت‌‌ها، رسیدگی به فرارهای مالیاتی و بهبود جمع‌‌آوری مالیات ارزش افزوده می‌‌تواند به ایجاد فضای مالی مورد نیاز کمک کند.

براساس این گزارش، ایران کشوری با تنش آبی است که مصرف آب آن از احیای طبیعی پیشی گرفته است. تغییرات آب‌‌وهوایی شکاف عرضه و تقاضای آب را افزایش خواهد داد و چالش‌‌های آبی را برای ایران و همسایگانش بدتر خواهد کرد. کشاورزی آبی بیشترین مصرف آب (حدود 92درصد) را دارد؛ ولی این آب به درستی مورد استفاده قرار نمی‌‌گیرد. بهره‌‌وری آب در بخش کشاورزی ایران یکی از پایین‌‌ترین‌‌ها در منطقه است. براساس این گزارش، تغییرات آب‌‌وهوایی بر تولید ناخالص داخلی، تقاضا برای نیروی کار و قیمت مواد غذایی تاثیر منفی خواهد گذاشت.

طبق گزارشی تحت عنوان «آب در تعادل» از بانک جهانی، در سناریویی که در آن دسترسی به آب 20درصد کاهش می‌‌یابد و افزایش دما بر محصول کشاورزی تاثیر منفی می‌‌گذارد، تولید ناخالص داخلی تا 7درصد نسبت به تولید ناخالص داخلی واقعی در 2016 (سال مبنا) کاهش خواهد یافت. تقاضا برای نیروی کار در بخش‌های کشاورزی و غیرکشاورزی نیز به ترتیب تا 8/ 4 و 10درصد نسبت به 2016 کاهش خواهد یافت. قیمت مواد غذایی مصرفی نیز می‌‌تواند تا 2/ 8درصد افزایش یابد. براساس گزارش بانک جهانی، این تحلیل بر تغییرات احتمالی کوتاه‌مدت تا میان‌مدت در بازده محصولات و دسترسی آب قبل از سال2050 استوار است.