نسخه تغذیه در بزرگی خوش خیم پروستات ( قسمت اول )

سعید قنادی محمدی : کارشناس ارشد تغذیه

 

تحریریه زندگی آنلاین : بزرگی خوش‌خیم پروستات (BPH)، شایع‌ترین بیماری در مردان مسن می‌باشد. شیوع این بیماری در دهه چهارم زندگی 40-30 درصد است که بررسی‌های جدید نشان‌دهنده پیشروی شیوع این بیماری با افزایش سن می‌باشد، به طوری که نزدیک به 80-70 درصد مردان پس از 80 سالگی از این بیماری رنج می‌برند و علائم این بیماری می‌تواند منجر به افت کیفیت زندگی افراد شود.

 در این مقاله قصد دارم رابطه میان تغذیه و BPH را دقیق‌تر و علمی‌تر روشن کنم.

 بیشتربخوانید:

سرطان پروستات از اولین نشانه تا آخرین درمان

در این مقاله خواهید خواند

1- غده پروستات چیست و چه عملکردی در بدن مردان دارد؟

2- آشنایی با آزمایشی روتین در مردان با نام PSA

3- بزرگی خوش‌خیم پروستات (BPH) چیست؟

4- مسیر بیماری‌زایی و پاتوفیزیولوژی BPH

5- چه عواملی خطر بروز BPH را افزایش می‌دهند؟

6- سندرم متابولیک چه تعریفی دارد و ارتباط آن با BPH چیست؟

7- آیا BPH خطر بروز سرطان پروستات را افزایش می‌دهد؟

8- علائم بالینی BPH

9- نقش تغذیه در سلامت پروستات و کاهش خطر BPH و سرطان پروستات

 بیشتربخوانید:

مراقبت های بعد از جراحی پروستات

توصیه های مهم غذایی برای حفاظت از پروستات

پروستات چیست و چه عملکردی دارد؟

پروستات غده‌ای است با وزن تقریبی 30 گرم که دقیقاً در زیر مثانه قرار گرفته است و بخش فوقانی مجاری انتقال‌دهنده ادرار از مثانه به بیرون از بدن (میزراه) را پوشانده است، بنابراین هرگونه تورم و بزرگی در پروستات، می‌تواند خود را با ایجاد علائمی در نحوه دفع ادرار نمایان کند. پروستات نقش مهمی را در عملکرد سیستم تولید مثلی مردان بر عهده دارد، به طوری که از طریق  تولید ترشحاتی، هم به تغذیه اسپرم‌ها کمک می‌کند و هم اینکه سهولت و شتابی به حرکت اسپرم‌ها می‌بخشد. در مجموع 30-20 درصد از حجم کل منی را ترشحات پروستات به خود اختصاص می‌دهد. اسید سیتریک، زینک و آنزیمی به نام PSA (Prostate specific antigen) از اجزاء مهم تشکیل‌دهنده ترشحات پروستات می‌باشند. PSA به عنوان یک شاخص خونی جهت ارزیابی عملکرد پروستات بوده و در تشخیص بیماری‌های آن استفاده می‌شود. PSA به آبکی و رقیق‌تر شدن ترشحات پروستات کمک می‌کند. عملکرد دیگر پروستات به هنگام انزال، مسدودسازی مسیر تخلیه ادرار از مثانه به میزراه می‌باشد. به همین علت است که در شرایط آناتومیک و ساختاری عادی و سالم، دفع هم زمان ادرار و انزال امری نشدنی است. وظیفه دیگر پروستات، تبدیل هورمون مردانه تِستوستِرون به دی هیدرو تستوسترون (DHT) است که این تبدیل را توسط آنزیمی به نام 5 آلفا ردوکتاز انجام می‌دهد. DHT، فرم بسیار فعال هورمون تستوسترون بوده و برای عملکرد پروستات و همچنین ظهور صفات ثانویه جنسی مردان مانند رشد موی صورت و بم شدن صدا ضروری است.

 

PSA بالا، خبر از یک بدخیمی می‌دهد؟

هر PSA افزایش یافته‌ای نشان‌دهنده سرطان پروستات نیست. در صورتی که میزان PSA سرمی افزایش یافته باشد، باید در وهله بعدی نگاهی به درصد PSA آزاد انداخته شود. هر چه این درصد بالاتر باشد (بالای 20 درصد)، تشخیص به نفع بزرگی خوش‌خیم پروستات یا همان BPH است و هرچه مقدار این درصد کم‌تر باشد (کم‌تر از 10 درصد)، احتمال سرطانی شدن پروستات بالا می‌رود.

 بیشتربخوانید:

سرطان پروستات از اولین نشانه تا آخرین درمان

افزایش سطح PSA با بالا رفتن سن، امری طبیعی است؟

با افزایش سن، شاخص نرمال PSA در مرز بیشینه آن نیز کمی تغییر کرده و زیاد می‌شود. به طوری که بیشینه مقدار PSA در بازه سنی 49-40 سالگی 5/2 نانوگرم بر میلی‌لیتر و در سنین بالای 70 سال، 6/5 نانوگرم بر میلی‌لیتر می‌باشد.

 

به 5 نکته پیش از دادن آزمایش PSA توجه کنید:

1- در 48 ساعت گذشته انزال نداشته باشید.

2- در 48 ساعت گذشته ورزش و فعالیت بدنی سنگینی نداشته باشید.

3- عدم ابتلا به عفونت ادراری

4- عدم بیوپسی و نمونه‌برداری بافتی از پروستات در 6 هفته پیش از آزمایش

5- داروهای فیناستراید و دوتاستراید می‌توانند به طور کاذب و دروغین منجر به کاهش سطح PSA سرمی شده و تشخیص را با مشکل مواجه کنند. این داروها، مهارکننده‌های آنزیم 5-آلفا ردوکتاز می‌باشند.

 

پروستات مانند پیاز است و از 3 لایه اصلی تشکیل شده است

بافت تشکیل‌دهنده پروستات را از منظر بافت‌شناسی می‌توان به سه بخش تقسیم کرد (به ترتیب از داخلی‌ترین به خارجی‌ترین لایه تشکیل‌دهنده بافت پروستات):

1- بخش transition: داخلی‌ترین بافت تشکیل‌دهنده پروستات است که تنها 10 درصد از آن را به خود اختصاص می‌دهد. این بخش از بافت پروستات، میزراه را در محل اتصال به مثانه پوشانده است.

2- بخش مرکزی (central): تشکیل‌دهنده یک‌چهارم بافت کلی پروستات است و منطقه transition را می‌پوشاند.

3- بخش محیطی (Peripheral): بخش غالب پروستات را منطقه محیطی به خود اختصاص می‌دهد، به طوری که 70 درصد از بافت پروستات از این بافت شکل گرفته است.

 

نکته: در BPH یا همان بزرگی خوش‌خیم پروستات، بخش transition دچار تکثیر خارج از برنامه می‌شود. بخش Transition تنها قسمتی از پروستات می‌باشد که در طول گذر عمر و افزایش سن، می‌تواند به صورت فیزیولوژیک و نرمال رشد کند. در حالی که، بیماری سرطان پروستات، اغلب اوقات، بخش محیطی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

 بیشتربخوانید:

دومین سرطان شایع دستگاه گوارش را بشناسید

قصه پر غصه تغذیه در ایران

چرا کرونا سبب افزایش بیماران با سرطان‌های پیشرفته شد؟

 

بزرگی خوش‌خیم پروستات (BPH)

طبق تعریف انجمن اورولوژی آمریکا، BPH عبارت است از تکثیر خارج از برنامه سلول‌های عضلات صاف و اپی‌تلیال بخش transition پروستات که شیوع آن با افزایش سن، زیاد می‌شود. BPH گاها بدون علامت است، اما در بیشتر مواقع علائم این بیماری خود را به صورت اختلال در سیستم مجاری ادراری و دفع ادرار نمایان می‌کند.

 

BPH چگونه شکل می‌گیرد؟

هنوز مسیر ابتلا به بیماری BPH به طور کامل  و روشن مشخص نیست، اما فرضیه‌هایی وجود دارد:

 با افزایش سن، سطح تستوسترون سرمی کاهش می‌یابد، اما سطح هورمون‌های استرادیول 17 بتا (هورمونی از خانواده استروژن می‌باشد که توسط آنزیم آروماتاز از تستوسترون ساخته می‌شود)، پرولاکتین، LH و FSH افزایش می‌یابد (به نوعی نسبت استرادیول به تستوسترون به طور غیرطبیعی با افزیش سن، زیاد می‌شود). استرادیول می‌تواند باعث افزایش تعداد گیرنده‌های آندروژن‌ها در پروستات شده و متابولیسم آندروژن‌ها را از طریق ایجاد اختلال در هیدروکسیلاسیون آن‌ها مهار کند. از طرف دیگر افزایش ترشح پرولاکتین، موجب رشد پروستات می‌شود. همین قضیه منجر به فرایند بازسازی غده پروستات، به خصوص در بخش transition می‌شود. در نهایت، تعادل میان تکثیر و مرگ سلولی در پروستات به هم ریخته و تکثیر پیشی می‌گیرد و منجر به افزایش حجم پروستات می‌شود.

التهاب مزمن در بروز BPH مطرح است و با نفوذ سلول‌های ایمنی به درون بافت پروستات، رگ‌زایی و تکثیر سلولی تسریع می‌شود. پروستاگلاندین‌ها و لِکوترین‌ها در فرایند التهابی نقش مهمی ایفا کرده و زمینه را برای بروز BPH مهیا می‌کنند.

مطالعه‌ای مداخله‌ای در سال 2020 نشان داد که 2 هفته مکمل‌یاری با رِزوِراترول (ماده مؤثره و با خاصیت آنتی‌اکسیدانی موجود در انگور قرمز، بعضی از توت‌ها و بادام‌زمینی) در بیماران مبتلا به BPH توانست موجب کاهش شاخص‌های اکسیداتیوی در خون شده (یعنی موجب کاهش سطح التهاب شود) و از عوارض دفع ادراری بکاهد (نشریه International Journal of Medical Sciences).

 

افزایش تعداد سلول‌ها در مرحله نخست شاید آن قدرها زیاد نباشد، اما همین مقدار نیز می‌تواند باعث شود که پروستات دچار کم اکسیژنی شود. کم اکسیژنی منجر به عروق‌زایی و تبدیل فیبروبلاست به میوفیبروبلاست شده و رشد بافت پروستات را تحریک می‌کند.

 

سطح بالای انسولین در خون موجب مقاومت به انسولین می‌شود و به دنبال آن ترشح انسولین بیش از پیش افزایش می‌یابد. انسولین به گیرنده‌های IGF (فاکتور رشد مشابه به انسولین) متصل شده و رشد سلولی پروستات را تحریک می‌کند.

همچنین سطح بالای انسولین سرمی،  تولید کبدی SHBG (گلوبولین متصل شونده به هورمون جنسی) را مهار کرده و به دنبال آن سطح تستوسترون آزاد خون افزایش می‌یابد.

تحریک مداوم سیستم عصبی سمپاتیک نیز منجر به انقباض بیش از پیش عضلات صاف پروستات شده و علائم اختلال در دفع ادراری را تشدید می‌کند.

 بیشتربخوانید:

مراقبت های بعد از جراحی پروستات

توصیه های مهم غذایی برای حفاظت از پروستات

عوامل خطر BPH

افزایش سن: مهم‌ترین و قوی‌ترین عامل خطر در بروز BPH، افزایش سن می‌باشد. علت این است که با افزایش سن (به خصوص بعد از 40 سالگی)، تجمع هورمون دی‌هیدرو تستوسترون در پروستات قوت گرفته و به علت همکاری و تعاملی که با سایر هورمون‌های رشد دارد، موجب پیش‌برد رشد بخش transition پروستات شده و تعادل میان تکثیر و مرگ سلول پروستات را به نفع تکثیر آن تغییر می‌دهد. حقیقت این است که آندروژن‌ها موجب BPH نمی‌شوند، اما حضور آن‌ها برای شکل‌گیری این بیماری ضروری است.

 

 سندرم متابولیک (در ادامه توضیح خواهم داد).

 چاقی: استرس اکسیداتیو و التهاب بالای ناشی از تجمع توده بافت چربی در بدن، می‌تواند نشان‌دهنده ارتباط میان چاقی و BPH باشد.

 رژیم غذایی: در مطالعاتی نشان داده شده است که مصرف سبزیجات پخته شده، مرکبات و حبوبات می‌تواند با کاهش خطر بروز BPH در ارتباط باشد، در حالی که هر چه چربی رژیم غذایی افزایش یابد و فیبر رژیم غذایی محدود باشد، خطر BPH نیز افزایش می‌یابد. در مطالعه‌ای فراآنالیز در سال 2022 نشان داده شد که مصرف بالای گوشت و گوشت‌های فرآوری شده می‌تواند با سرطان پروستات در ارتباط باشد (نشریه frontiers in Nutrition).

 پیروی از رژیم غذایی که منجر به ترشح مدام و بالای هورمون انسولین شود (مانند رژیم غذایی با کربوهیدرات بالا)، سبب حفظ سطح بالای انسولین خون و در نهایت مقاومت به انسولین می‌شود. مطالعه در سال 2018 نشان داده است سطح بالای انسولین در خون و مقاومت به انسولین نیز می‌تواند خطر BPH را زیاد کند (نشریه Nutrition and Metabolic Insights).

 

 دیابت و بیماری‌های قلبی - عروقی

ژنتیک: در صورتی که یک یا دو نفر از اعضای درجه یک خانواده به BPH مبتلا باشد، احتمال بروز بیماری در سایر افراد افزایش می‌یابد.

 

نقش سندرم متابولیک در بروز BPH

سندرم متابولیک، مجموعه‌ای از 5 اختلال زیر می‌باشد که اگر فرد حداقل سه مورد از آن‌ها را داشته باشد، در حقیقت به سندرم متابولیک مبتلا است:

1- فشار خون ≥ 85/130 میلی‌متر جیوه

2- قند خون ناشتا ≥ 100 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر

3- تری‌گلیسیرید ≥ 150 میلی‌گرم بر دسی‌لیتر

4- لیپوپروتئین با چگالی بالا یا همان چربی خوب (HDL) ≤ 40 در مردان و 50 در زنان

5- دور کمر ≥ 102 سانتی‌متر در مردان و 88 سانتی‌متر در زنان

بر اساس یافته‌های مطالعه‌ای فراآنالیز در سال 2021، ابتلا به سندرم متابولیک (به خصوص وقتی همراه با چاقی باشد)، رابطه قابل توجهی با بروز BPH دارد (نشریهTherapeutic Advances in Endocrinology and Metabolism). مطالعه‌ای فراآنالیز که پیش‌تر و در سال 2019 انجام گرفته بود هم بیان کرد که سندرم متابولیک حتی در مردان زیر 60 سال نیز می‌تواند ارتباط نزدیکی با بروز BPH داشته باشد، هرچند هنوز هیچ علائمی را نمایان نکند. این نکته می‌تواند نشانگر اهمیت نقش چراغ خاموش سندرم متابولیک در زمینه‌سازی بروز BPH داشته باشد، بدون اینکه خود را به خوبی نشان دهد. نتایج این مطالعه نیز در نشریه Journal of International Medical Research منتشر شد. چنین به نظر می‌رسد در مردان مبتلا به سندرم متابولیک، سطح آندروژن‌ها (هورمون‌های جنسی مردانه) کاهش یافته و در عوض سطح استروژن افزایش می‌یابد. افزایش سطح استروژن در مردان از طریق مهار مرگ برنامه‌ریزی شده سلول‌های پروستات، منجر به افزایش بی‌رویه رشد آن می‌شود.

 

تأثیر ابتلا به COVID-19 بر BPH

هیچ شواهدی دال بر اینکه ابتلا به COVID-19 بتواند خطر بروز BPH را افزایش دهد یا نه موجود نیست، اما بنا بر یافته‌های مطالعه مروری نظام‌مندی که در سال 2021 منتشر شد، مشخص گردید ابتلا به ویروس کرونا می‌تواند باعث وارد آمدن آسیب به پروستات شده و همچنین BPH و علائم بالینی مرتبط با دفع ادرار را تشدید کند.

 به نظر می‌رسد پیام‌رسانی آنزیم مبدل آنژیوتانسین 2، مکانیسم‌های مرتبط با گیرنده آندروژن‌ها (هورمون‌های مردانه)، التهاب و به هم ریختن فاکتورهای متابولیک (مانند قند و چربی خون)، می‌تواند ربط‌دهنده ابتلا به COVID-19 و تشدید BPH باشد (نشریه prostate cancer and prostatic diseases).

 

آیا BPH خطر سرطان پروستات را افزایش می‌دهد؟

به نظر می‌رسد که چنین باشد. یک مطالعه مروری نظام‌مند در ساال 2016 احتمال ارتباط میان BPH و افزایش سه برابری خطر بروز سرطان پروستات را آشکار کرد (به خصوص در مردم آسیایی). به نظر می‌رسد التهاب می‌تواند این ارتباط را پیوند دهد. زمانی که رشد BPH بسیار سریع باشد، ارتباط میان BPH و سرطان پروستات نیز قوت می‌یابد. دیگر یافته این مطالعه، افزایش 7/1 برابری خطر بروز سرطان مثانه به علت ابتلا به BPH بود. به احتمال زیاد نیز علت این ارتباط، تماس بیش از حد ترکیبات موجود در ادرار با بافت مثانه ناشی از اختلال در دفع کامل ادرار است. این احتمال از آنجایی بیان شد که دیده شد نوشیدن مقادیر فراوانی آب و مایعات به علت رقیق کردن ادرار، موجب کاهش خطر بروز سرطان مثانه شد (نشریه Medicine). یک مطالعه پیمایشی 9 ساله که بر روی 5/5 میلیون مرد کره‌ای انجام گرفت نیز نشان داد که BPH و همچنین التهاب پروستات هر دو می‌توانند با افزایش خطر بروز سرطان پروستات در ارتباط باشند. نتایج این مطالعه در سال 2021 در نشریه The World Journal of Men Health منتشر شد.

با این حال مطالعه مروری نظام‌مندی در سال 2021 عنوان کرد که حجم بالای پروستات و BPH می‌تواند یک عامل محافظتی در برابر بروز سرطان پروستات باشد و خطر این بیماری را کاهش دهد (نشریهResearch and Reports in Urology).

 مطالعه‌ای آینده‌نگر که بر روی 5242 مرد چینی انجام گرفت، روشن ساخت که BPH با افزایش خطر بروز بیماری‌های قلبی - عروقی مانند سکته به خصوص در مردان با سن کمتر از 60 سال در ارتباط است (نشریه World Journal of Urology. سال 2022).

 

علائم بالینی بزرگی پروستات، در دفع ادرار نمایان می‌شود

از آنجایی که غده پروستات، اطراف یک سوم فوقانی میزراه را می‌پوشاند و به نوعی آن را در آغوش می‌کشد، هر گونه اختلال در سایز پروستات می‌تواند بر این مجرا تأثیر گذاشته و در نهایت تخلیه ادرار از مثانه به میزراه را دچار مشکل کند. این علائم می‌تواند متنوع باشد:

1- تکرر ادرار

2- احساس نیاز فوری به دفع ادرار (در حالی که ممکن است فرد حجم کم ادرار پس از اقدام به دفع را گزارش کند).

3- دشواری در آغاز ادرار کردن (به گونه‌ای که چیزی مانع دفع می‌شود) و یا قطع و وصل شدن دفع ادرار

4- جریان ضعیف ادرار و زور زدن به هنگام دفع ادرار

5- تخلیه ناکامل مثانه و به دنبال آن شب‌ادراری

اختلالات پروستات می‌تواند منجر به بروز مشکلات دیگری نیز شود؛ مانند: عفونت مجاری ادراری، سنگ مثانه و در موارد حاد نارسایی در کلیه.

 

جایگاه تغذیه در پیشگیری یا کنترل بیماری BPH چیست؟

تغذیه می‌تواند در بروز یا کاهش خطر بروز BPH نقش مهمی ایفا کند. در ادامه به این مهم خواهم پرداخت، البته به این نکته مهم نیز اشاره کنم از آنجایی که مطالعات صورت گرفته در مورد ارتباط میان تغذیه و BPH محدود است، به ناچار برای درک بهتر مفاهیم و داشتن نگرش جامع بر مساله، در صورت لزوم به ارتباط میان تغذیه و سرطان پروستات و در مجموع سلامت پروستات نگاهی خواهم انداخت.

میزان کالری دریافتی: بر اساس مطالعه مروری منتشر شده در سال 2019 در نشریه Clinical Nutrition ESPEN، ارتباط مثبتی میان مجموع کالری دریافتی با BPH بیان شده است. دریافت بیش از نیاز کالری منجر به تجمع چربی در بدن شده و همچنین با ایجاد مقاومت به انسولین و افزایش سطح انسولین خون، شرایطی مناسب برای تحریک رشد و تکثیر سلولی پروستات فراهم می‌آورد. مطالعه‌ای مروری در سال 2020 به نقش پررنگ چاقی و اضافه وزن در بیماری‌زایی BPH اشاره کرد. این مطالعه در نشریه Urologiia منتشر شد. مطالعه‌ای دیگر بیان کرد که شاخص توده بدنی بالا (اضافه وزن و چاقی) به طور خطی با افزایش خطر بروز BPH ارتباط دارد (نشریه BMC Urology. سال 2021).

پروتئین دریافتی: یک مطالعه 8 ساله که بر روی 3523 مرد مبتلا به BPH انجام گرفت، به ارتباط مثبت میان میزان پروتئین دریافتی با BPH اشاره کرد و این نکته را بیان کرد این ارتباط زمانی قوی‌تر می‌شود که افزایش پروتئین دریافتی از طریق مصرف بالای پروتئین حیوانی محقق گردد. در نتیجه برای کاهش خطر بروز BPH، توصیه به استفاده از منابع پروتئینی گیاهی و دریایی به جای پروتئین حیوانی (گوشت قرمز و ماکیان) کرد (نشریهThe American Journal of Clinical Nutrition. سال 2002). در سال 2018 مطالعه‌ای فراآنالیز این بار ارتباط میان پروتئین دریافتی و خطر سرطان پروستات را مورد بررسی قرار داد و نتایج خود را در نشریهWorld Journal of Surgical Oncology به چاپ رساند. محققین با انجام این مطالعه هر گونه ارتباط میان پروتئین غذایی و سرطان پروستات را رد کردند. 2 سال پس از آن، مطالعه‌ای 8 ساله با هدف بررسی ارتباط پروتئین دریافتی و سطح PSA سرمی انجام گرفت. نتیجه این مطالعه کشف یک ارتباط مثبت غیرخطی میان این دو متغیر بود، به طوری که زمانی که پروتئین دریافتی روزانه به بیش  از 180 گرم می‌رسید، ارتباط میان پروتئین و PSA سرمی مثبت می‌شد و به نوعی می‌توانست موجب افزایش سطح PSA سرمی شود (نشریهLipids in Health and Disease. سال 2020)، اما جدا از مقدار پروتئین دریافتی، منبع پروتئین نیز می‌تواند مهم باشد. مطالعه‌ای فراآنالیز در سال 2022 نشان داد که مصرف بالای مجموع گوشت قرمز و گوشت‌های فرآوری شده با خطر سرطان پروستات ارتباط مستقیمی دارد. این ارتباط در مورد گوشت‌های فرآوری شده و سرطان پروستات هم صادق بود، به طوری که به ازای افزایش مصرف روزانه 50 گرمی گوشت‌های فرآوری شده، خطر این بیماری نیز 4 درصد افزایش را نشان می‌داد (نشریه Frontiers in Nutrition). پیش‌تر و در سال 2018 نیز این ارتباط میان مصرف گوشت قرمز و سرطان پروستات تأیید شده بود (نشریهProceedings of the Nutrition Society).

در قسمت دوم مقاله به طور جامع‌تری ارتباط میان سایر عوامل تغذیه‌ای و BPH و سرطان پروستات را شرح خواهم داد. سلامت باشید.