تبیین ضرورت اجتماعی فرهنگی نهاد مسجد؛ بازخوانی کارکردها و کارویژه ها

مقدمه

یکی از آموزه ها و برنامه های مهم ادیان توحیدی و ازجمله اسلام، برای زمینه سازی تربیت اخلاقی و معنوی فرد و جامعه، توصیه و تشویق به ساختن و آبادکردن معابد و مساجد به عنوان مهم ترین پایگاه های دین است. امروزه به سبب تحولات عمیق و گسترده فرهنگی و اجتماعی و غیره، مساجد تا حد زیادی از کارکردها و منافعی که دین برای آن در نظر داشته و در دوران زندگی پیامبر دارا بوده، فاصله گرفته و همین امر موجب پیدایش نگرش های منفی دربارۀ نهاد مسجد شده است؛ نگرشی که وجود مسجد و عبادتگاه را برای جامعه ضروری نمی داند! صاحبان چنین نگرشی می پندارند که «با وجود مردمان فقیر و بی خانمان در هر شهر و روستا و وجود نیازهای مهم فردی و اجتماعی، نیازی به ساختن مسجد نیست؛ خصوصاً مساجد و عبادتگاه هایی که با معماری های خیره کننده و انواع سازه ها و فرم های زیباشناختی، زینت شده و شکل ساختمان را از حالت ساده و بی پیرایه به ساختمان های مجلل، قصرها و کاخ ها شبیه تر کرده و مایۀ فخرفروشی سازندگان آن بر دیگر مؤمنان شده است! مضاف بر اینکه ارتباط باخداوند متعال که از رگ گردن به ما نزدیک تر است، نیازی به مکان خاص ندارد و هر انسانی در هرکجا، هر زمان و هر حالی می تواند باخداوند ارتباط برقرار کرده و با او به رازونیاز بپردازد؛ ازاین رو ساختن و پرداختن به مساجد و مراکز عبادی نه تنها منافعی ندارد که می تواند به فرهنگ و اخلاق جامعه آسیب برساند و لازم است چنین هزینه هایی در جاهای مهم تری مثل رسیدگی به محرومان مصرف شود!»

نهاد مسجد در اسلام مهم ترین نهاد و نماد دینی به شمار می رود. فلسفه نخستین و اساسی مسجد، اختصاص مکانی برای عبادت جمعی مسلمانان است. اسلام دینی جمع گرا و جامعه محور است (بابانیا، 1378، ص6) و علاوه بر اهتمام به حقوق و نیازهای فردی، به نیازها و اهداف اجتماعی جامعه مؤمنان نیز اهمیت فراوان می دهد. پیامبر در همان روز نخست ورود به شهر مدینه فرمان داد تا مکانی برای عبادت مسلمانان ساخته شود. مسجد نبوی علاوه بر مکان عبادت، محلی برای انجام امور مهم دینی و اجتماعی بود. برنامه های اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و نظامی حکومت نوپای نبوی معمولاً در مسجد و از مسجد آغاز می شد. در دورۀ خلفای نخستین هم مسجد همواره جایگاه خود را به عنوان مهم ترین مرکز اجتماعی، سیاسی و عبادی حفظ کرد. مساجد در دوران پیامبر و خلفای نخستین، از قداست و سادگی خاصی برخوردار بود. از دوران خلیفه دوم که موضوع فتوحات مسلمانان آغاز شد، مسجد هم آرام آرام از کارکردهای اولیه خود فاصله گرفته و اموری که در روزگار پیامبر و خلیفه اول در مسجد انجام می گرفت به مراکز دیگری مانند پادگان، دارالاماره، محکمه و غیره منتقل شد؛ اما مساجد همچنان در کنار عبادت جمعی مکانی برای انجام برخی از امور فرهنگی و تبلیغی بود. با قاطعیت می توان گفت که تغییر شکل و شمایل ساده و بی پیرایه مساجد و برپاکردن ساختمان های مجلل و زینت کردن مساجد از دوران امویان، به ویژه عبدالملک مروان آغاز شده است (لب خندق و هاشمیان، 1392، ص155). در روایات اسلامی هم بر سادگی و پیراستگی مسجد از زیورها و زینت های مادی تأکید شده و سنت و سیرت پیامبر و یاران ایشان نیز از این امر حکایت می کند (نوبهار، 1373، ص232-261). در برخی از روایات مربوط به آخرزمان، تغییر ظاهر مساجد به ساختمان های مجلل و زیبا و خالی بودن از شور ایمانی و اخلاص به عنوان نکوهش چنان دورانی توصیف شده است (همان). بنابر بناکردن ساختمان های مجلل و تزیین مساجد که گاهی ممکن است مایۀ فخرفروشی بانیان و مدیران آن شود، از سنت و سیرت پیامبر اسلام و فرهنگ اسلامی فاصله دارد. بااین وجود نفی اصل وجود مسجد و بی اهمیت خواندن این نهاد و نماد اسلامی، به سبب برخی از کژاندیشی ها و انحرافاتی که در ساختن و اداره این نهاد وجود دارد، عاقلانه نیست. مسجد تراز اسلامی، نهاد بسیار مهمی است که با ارائه خدمات متنوع معنوی، اجتماعی و سیاسی به جامعه، در میان نهادها و سازمان های اجتماعی، جایگاه بی بدیلی را به خود اختصاص می دهد. به نظر می رسد بسیاری از مشکلات و آسیب های اجتماعی و فرهنگی با کمترین هزینه و بهترین شکل ممکن، در مسجد قابل رفع است. در ادامه مقاله با بررسی فلسفه وجودی و کارکردهای مساجد در اسلام و به روش توصیفی  تحلیلی، به برخی از آسیب های نهاد مسجد در دنیای مدرن که ناشی از تحولات اجتماعی است، می پردازیم و نشان می دهیم که نهاد مسجد با همان فلسفه وجودی و کارکردهایی که دین برای آن در نظر داشته، یکی از نهادهای بسیار مهم و حساس اجتماعی است و می تواند بسیاری از مشکلات فرهنگی، اجتماعی سیاسی و حتی اقتصادی جامعه را برطرف ساخته و پاسخگوی نیازهای گوناگون مؤمنان باشد!

بررسی و نقد شبهه

الف) تأثیرات متقابل فرهنگ و جامعه

یکی از واقعیت های زندگی بشر تأثیر متقابل فرهنگ و جامعه است. همان گونه که فرهنگ زندگی بشر را می سازد، مسائل و نیازها، تحولات و ساختارهای جدید اجتماعی هم می تواند بر فرهنگ اثر گذاشته و آن را به صورت مثبت یا منفی دگرگون کند. ادیان و مذاهب الهی هم به عنوان مهم ترین نهاد اجتماعی و جریان فرهنگی از این قاعده مستثنا نیستند. شکی نیست که ادیان توحیدی از منبع علم و حکمت خداوند متعال و برای تنظیم امور مادی و معنوی انسان ها نازل شده است (طباطبایی، 1392، ص12). آموزه ها و معارف ادیان الهی در هنگام نزول بر قلوب پیامبران و ابلاغ به مردم، از هر پیرایه انسانی پیراسته بوده است (جوادی آملی، 1379، ص291)؛ اما تلقی وحی از سوی مردم و اجرای آن در زندگی فردی و اجتماعی، به خصوص زمانی که جامعه از لحاظ زمانی و مکانی، از خاستگاه وحی فاصله می گیرد، ممکن است معارف و آموزه های دین را در ساحت زیست فردی و اجتماعی دستخوش تحولات و تغییراتی کند (خسروپناه، 1382، ص432-433). به همین سبب یکی از علل اهمیت وجود کارشناسان و متخصصان دین شناسی در هر زمان که در رأس آنان اوصیای پیامبران و امامان علیهم السّلام قرار دارند،[1] به همین مسئله بازمی گردد (مصباح یزدی، 1384، ص305-308). براین اساس ممکن است برخی از معارف، آموزه ها و مناسک دینی به مرورزمان، به صورت کلی یا جزئی، از فلسفه اصلی و اساسی و کارکردهای مورد انتظار فاصله گرفته و دست کم به رفتاری کلیشه ای و فاقد معنای اصلی خود تبدیل شود؛ همچنان که ممکن است برخی از باورها، نگرش ها، ارزش ها و آداب ورسوم محلی و منطقه ای رنگ و بوی دینی گرفته و به عنوان امور اصیل دینی مطرح شود. در چنین شرایطی یقیناً کارکردها و منافع اصلی و موردنظر دین دربارۀ آن آموزه ها یا مناسک تحقق پیدا نکرده و یا آن مناسک کارکردهایی پیدا می کند که از ابتدا منظور دین نبوده است (همان)؛ ازاین رو آنچه دربارۀ معارف و آموزه های ادیان باید موردتوجه قرار گیرد، پیراستن آن از پیرایه هایی است که احیاناً در اثر فاصله زمان و مکانی و آمیخته شدن آن با فرهنگ ها و سلایق فردی و گروهی رخ داده و بازگرداندن آن به اصالت نخستین و احیای کارکردها و منافع مورد انتظار و هدفمند دینی آن. این امر به عنوان قاعده ای کلی می بایست دربارۀ نهاد مسجد نیز مورد اهتمام قرار گرفته و پیرایه های فرهنگی جوامع از آن زدوده شده و کارکردها و وظایفی که دین برای آن در نظر داشته، احیا شود. پاک کردن صورت مسئله و انکار ضرورت وجود مساجد، نه تنها شدنی نیست؛ بلکه در صورت امکان، جامعه را از خیرات و منافع آن نهاد محروم ساخته و خطرات بسیاری را متوجه دین و دین داری می سازد. نهاد مسجد حتی اگر تنها به عنوان محل اختصاصی عبادت و خلوت باخدا هم در نظر گرفته شود، موجودیتی قابل دفاع و مشروع دارد؛ اما بی توجهی به کارکردهای گوناگون آن، جامعه اسلامی را از منافع بی شماری محروم می کند. ازآنجاکه مسجد نماد معنویت و روحانیت الهی است، هرچه ساده تر و از زرق وبرق ها پیراسته تر باشد، شرایط مناسب تری برای ارائه خدمات معنوی خواهد داشت؛ اما وجود امکاناتی که به آسایش و آرامش مؤمنان کمک می کند و محیط بهداشتی و دلنشینی را فراهم می نماید، لازم است. پرداختن بیش ازحد لازم به شکوه بنا و زیباسازی ساختمان و لوازم مسجد، خود یکی از آسیب های مسجدسازی است. این فرهنگ غیراسلامی به دوران حکومت امویان، خصوصاً عبدالملک مروان، بازمی گردد. در روایات مربوط به دوران حکومت مهدوی آمده است که امام زمان(عج) پس از ظهور و تشکیل حکومت، مساجد (خصوصاً مسجد کوفه و مسجدالحرام) را به موقعیت و سادگی نخستین خود بازمی گرداند و این امر از اهمیت سادگی و پرهیز از شکوه ظاهری مسجد در فرهنگ اسلامی حکایت می کند.

ب) زمینه ها و عوامل آسیب به کارکرد مسجد

قابل انکار نیست که امروزه نهاد مسجد تا حدود قابل توجهی از جایگاه و کارکردهای مورد انتظار خود دور شده است. آسیب شناسی مسجد نشان می دهد که متأسفانه اکثر مساجد، صرفاً به جایگاهی برای نماز جماعت، خواندن برخی دعاها و زیارات مشهور و مراسم های ترحیم و یادبود درگذشتگان تبدیل شده است. ازآن گذشته بسیاری از مساجد در شهر و روستا فاقد امام جماعت و فعالیت فرهنگی پیوسته و منظم است. مساجدی که باید قلب تپنده و پرقدرت در تزریق خون تازه معنویت و دین داری در محل استقرار خود باشد، فعالیت قابل دفاع و بارزی ندارد. این وضعیت معلول علت های گوناگونی است که به مرورزمان و در اثر زمینه ها و عوامل گوناگون فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به وجود آمده و ادامه یافته است. در این راستا می توان به اموری مانند عدم وجود سازمانی قوی، علمی و راهبردی که عهده دار تهیه و اجرای طرح ها و برنامه های راهبردی و عملیاتی باشد، پراکنده شدن نقش ها و کارکردهای گوناگون مسجد در میان نهادهای برساخته مذهبی و مدنی مدرن مثل حسینیه ها، تکایا، مراکز فرهنگی و فرهنگسراها، شمار ناکافی روحانیان و مبلغان دارای صلاحیت های لازم برای مدیریت مسجد، دخالت های غیرکارشناسی و مخرب بسیاری از هیئت های امنای مساجد در مدیریت مسجد، وجود نگرش های نادرست در میان برخی امامان جماعت و نمازگزاران، مبنی بر اینکه مسجد، تنها جای خواندن نماز و دعا است و امور دیگر فرهنگی باید در بیرون از مسجد دنبال شود، فقدان رشته علمی مدیریت مسجد در ساختار علمی  تخصصی حوزه های علمیه و رهاشدن این امر خطیر به سلایق و توانایی فردی امامان جماعت و دیگر زمینه ها و عوامل اجتماعی که در پیدایش وضعیت موجود دخالت دارد، اشاره کرد. براین اساس به نظر می رسد آسیب شناسی نهاد مسجد مهم ترین وظیفه کنونی اصلاح اجتماعی در جوامع مسلمان است.

ج) جایگاه راهبردی مسجد در فرهنگ اسلامی

ساختن، آبادکردن و اهتمام به امر مسجد یکی از توصیه ها و برنامه های دین اسلام است (توبه: 18). مسجد از مهم ترین نمادها و شعائر الهی است و از احترام و اهمیت خاصی در فرهنگ اسلامی برخوردار است (حج: 32). از منظر اسلامی، مسجد خانۀ خدا در زمین و محلی برای پاک شدن از گناهان و کسب نورانیت معنوی است (توبه: 108). هرکس در زمین مسجدی را بنا کند خداوند برای او در بهشت، خانه ای بنا سازد (شیخ طوسی، 1414ق، ص183). برای همسایگان مسجد جز در مسجد نماز کاملی نیست؛ مگر آنکه عذری در میان باشد (مجلسی، 1404ق، ص379). بسیاری از روایات اسلامی به ابعاد گوناگون ظرفیت های نهاد مسجد مربوط است و مسائل مختلفی در منابع دینی در این راستا بیان شده است؛ به گونه ای که می توان از شاخه دانش مدیریتی به نام «مدیریت مسجد» در کنار شاخه فقهی آن؛ یعنی «فقه مسجد» سخن گفت. این امر از اهتمام اسلام به نهاد مسجد حکایت کرده و جایگاه راهبردی آن در تحقق آموزه های معنوی، اخلاقی و اجتماعی اسلام را نشان می دهد. مرور تاریخچه پیدایش و استمرار نهاد مسجد، به خصوص در دروان حیات پیامبر اسلام، نشان می دهد که مسجد، مهم ترین مرکز و پایگاه دین در جامعه است و اهداف و منافع فراوان روان شناختی، جامعه شناختی و فرهنگی در مسجد و بر محور آن برای فرد و جامعه مسلمان قابل دستیابی است (میرزاپوری و اسماعیلی کریزی، 1393، ص71-72).

د) کارکردها و کارویژه های فردی و اجتماعی مسجد

نهاد مسجد در نگرش اصیل اسلامی که در سیرۀ پیامبرصلی الله علیه و اله و سلّم و اهل بیتعلیهم السّلام تبلوریافته، جایگاه مهمی برای تقویت دین داری و انسجام بخشی به هویت اجتماعی و دینی مؤمنان است. مسجد صرفاً برای خواندن نماز و نیایش باخدای متعال بنیان نهاده نشده؛ بلکه اهداف و اغراض متنوع و متکثری برای آن در نظر بوده است. این اهداف در زمان پیامبر و خلفای سه گانه و حکومت امام امیرالمؤمنینعلیه السّلام به صورت جدی پی گرفته می شد. متأسفانه از دوره امویان به این سو به علت پدیدآمدن زمینه ها و عوامل سیاسی و فرهنگی و حوادث گوناگون خاص آن دوران، آرام آرام تغییرات بنیادینی در فرهنگ عمومی، نگرش‎ها و الگوهای رفتاری مسلمانان ایجاد شد (مسعودی، 1374، ج2، ص118). توسعه حکومت های عربی  اسلامی به مناطق مجاور مانند ایران، کشورهای آفریقایی و برخی از کشورهای اروپایی، ممزوج شدن آموزه ها و مناسک اسلامی با آداب و فرهنگ های بومی را موجب شد و این امر پدیدآمدن رویکردها، فرقه ها و مذاهب مختلف اسلامی را تسهیل نمود. در این میان هرچه فاصله جوامع اسلامی با عصر پیامبرصلی الله علیه و اله و سلّم بیشتر می شد، تغییروتحول در نگرش ها، رفتارها و مناسک اصیل اسلامی هم بیش از گذشته ممکن می گشت. در یک قرن اخیر با رشد و توسعه فرهنگ غربی در مقوله شهرنشینی تحولات اساسی تری در دین داری مؤمنان رخ داده است. ظهور نهادها و مراکز مدرن و تخصصی و اختصاصی تر شدن امور اجتماعی در کنار برخی از مزایا، به ساختار اجتماعی جوامع مسلمان آسیب های جدی را وارد ساخته است. نهاد مسجد به عنوان مهم ترین نماد اسلامی از این آسیب ها در امان نبوده و تحولات منفی قابل توجهی در ماهیت و کارکرد آن پدیدآمده است. بررسی تاریخچه مسجد در نگرش اصیل نبوی از وجود کارکردها و منافع پرشمار این نهاد حکایت می کند. در ادامه به برخی از کارکردهای منحصربه فرد مسجد از لحاظ اجتماعی، روان شناختی، معنوی و فرهنگی اشاره می شود:

1. مسجد؛ نماد عرفان جمعی مؤمنان

مسجد محل اختصاصی عبادت خدا است؛ جایی که فرد مؤمن از هنگام نیت برای رفتن به سوی آن و قدم نهادن در آن، خود را برای خلوت و عبادت با پروردگار آماده می سازد. بر اساس اعتقادات اسلامی وجود خداوند بی نهایت است.[2] (بقره: 115) انسان به هرجا رو کند[3] (همان) و در هر نقطه ای از جهان قرار گیرد، خداوند شاهد و ناظر نیات و رفتارهای او است.[4] (فصلت: 53) عبادت در هر مکان و هر زمان و به هر زبانی امر ستوده و نیکویی است و خداوند شنونده و بینا به اعمال بندگان است؛ (ق: 16) اما خلوت باخدا و اختصاص مکان و زمان خاصی به عبادت با معبود، مسئله دیگری است. مکان زندگی و کار انسان ها معمولاً سرشار از محرک ها و اموری است که ذهن و قلب انسان را به خود مشغول می کند. اختصاص مکانی به نام مسجد برای عبادت، به مؤمنان این امکان را می دهد که طبق برنامه خاصی که از جانب شریعت معین شده یا خود مؤمنان برای خود تدارک می بینند، از مشغله های محیط، رهایی یافته و زمان هایی را برای خلوت عمیق با خود و انس عارفانه باخداوند متعال و رازونیاز با او اختصاص دهند. مضاف بر اینکه حضور در مسجد، مؤمنان را از لحاظ ذهنی، قلبی و رفتاری از روندهای روزمره و تکراری زندگی جدا کرده و آمادگی بیشتری برای توجه به خدا برای آنها ایجاد می کند. این امر به دیگر امور تخصصی زندگی انسان بسیار شبیه است. شکی نیست که دانش آموزان می توانند درجایی غیر از مدرسه درس بخوانند یا دانشجویان درجایی غیر از دانشگاه به آموزش های تخصصی بپردازند؛ اما می بینیم که عقلاً بر اساس تجربه و عقلانیت معاش، برای هرکدام از امور تخصصی زندگی، جای خاصی را در نظر گرفته و انجام آن امور را درجایی غیر از مراکز خاص نمی پذیرند. یکی از علت های وجود مراکز اختصاصی، همین فارغ شدن و خالص شدن برای آن کار است. فرض کنید دانش آموزی بخواهد در خانه درس بخواند، یقیناً بسیاری از امور مزاحمی که در محیط او وجود دارد، نمی گذارد به امر درس خواندن، آن گونه که مفید و شایسته است، بپردازد؛ ازاین رو مدرسه را بنا نهاده اند تا دانش آموزان از ابتدای نیت برای حضور در مدرسه تا پایان زمانی که در آن حضور دارند، به چیزی جز آموختن فکر نکنند و برای آنان فرصت بهره برداری کافی و مطلوب از درس فراهم گردد.

2. مسجد و هویت یابی معنوی

هویت یکی از مسائل مهم در روانشناسی سلامت است. اریکسون دوران نوجوانی را مقطع خاص شکل گیری هویت، خصوصاً هویت دینی می داند که تا پایان عمر بر همۀ کنش ها، واکنش ها و جهت گیری های زندگی فرد تأثیر فراوانی دارد (منصور، 1379، ص53). هویت، مصدر جعلی از واژه «هو » («او ») در لغت به معنای «او شدن یا او یافتن» است. هویت از نظر روانشناسی به شناخت و احساسی گفته می شود که هر فرد از کلیت وجودی یا یکی از ابعاد وجود خود دارد (پناهی و معروفی، 1395، ص90). هویت به دو قسم هویت کلان و هویت خرد تقسیم می شود. هویت کلان همان احساس و باوری کلی است که فرد نسبت به کلیت شخصیت خود دارد و ممکن است مثبت یا منفی، محبوب یا نامحبوب باشد. هویت خُرد به اعتبار موضوع های خود اقسامی دارد: هویت دینی، هویت ملی، هویت شغلی، هویت خانوادگی، هویت سیاسی، هویت صنفی، هویت جنسی و هویت های دیگری که بسته به موضوعات زندگی فرد پدیدآمده و ممکن است در طول زمان تحولات و دگرگونی هایی داشته باشد (شرفی، 1380، ص25). انسان موجودی اجتماعی است و بودن در جمع و مشارکت در اموری که به صورت جمعی انجام می شود، یکی از بسترهای شکل گیری شخصیت و هویت او است (همان). نهاد مسجد بستر مهم و مؤثری برای شکل گیری و تقویت هویت دینی است. حضور در مسجد و مشارکت در عبادت جمعی، باور و احساس تعلق به اندیشه و منش دینی را به صورت بارز و مؤثری تحکیم می کند. فقدان هویت یکی از اختلال های شخصیت و آشفتگی در فرایند طبیعی رشد شخصیت است (همان)؛ ازآنجاکه مهم ترین نقش دین، پاسخ به پرسش های بنیادین و تعیین و تنظیم جهت گیری های عمیق و کلی وجود فرد است و به کلیت زندگی او معنا می بخشد (موسوی، 1382، 217)، فقدان یا اختلال در روند شکل گیری هویت دینی می تواند مشکلات زیادی برای بهداشت روانی و بهداشت معنوی فرد ایجاد کند (شرفی، همان). مسجد بهترین مکان برای رشد و تحول مثبت هویت دینی است. حضور منظم، همراه با آداب و الگوهای رفتاری خاص و پیوند فیزیکی و معنوی با دیگر دین داران، عامل مهمی در شکل گیری و تحکیم هویت دینی است. این امر از سوی دین آن قدر مهم تلقی شده که پیشوایان دین، مهم ترین راه شناخت مسلمانی و ایمان فرد را حضور پیوسته در مسجد معرفی کرده اند (اخوی، 1393، ص63-64). مسجد می تواند در شکل گیری و تقویت هویت اجتماعی هم نقش آفرین باشد. مشارکت در امور اجتماعی و حضور در موقعیت هایی که کنش اجتماعی هماهنگ و هدفمندی از سوی گروه اجتماعی انجام می گیرد، بستر مناسب و کارآمدی برای شکل گیری و تقویت هویت ملی است (میرزاپوری و اسماعیلی کریزی، 1393، ص73). هویت جمعی به انسجام و اتحاد مطلوب افراد و گروه های جامعه نیز کمک می کند و شرایط مناسبی را برای احساس یکپارچگی ملی و احساس تعلق به یک ملت و سرزمین فراهم می سازد. هرچند حضور در مسجد و مراسمات مذهبی تنها بستر برای شکل گیری و تقویت هویت ملی نیست؛ اما ازآنجاکه اکثریت شهروندان ایرانی مسلمان اند، مسجد می توان به عنوان بستر مهمی در این راستا نقش آفرین باشد.

3. مسجد؛ حلقه پیوند اجتماعی مؤمنانه

یکی از نیازهای روان شناختی انسان، نیاز به پیوندجویی با دیگر انسان ها و تعلق به گروه است (مزلو به نقل از رضوانی، 1375، ص84-70). انسان نمی تواند برای مدت طولانی تنها زندگی کند و رابطه با دیگران به صورت پیوسته از نیازهای مهم انسان است؛ به گونه ای که احساس تنهایی یکی از نشانگان بیماری افسردگی و تنها ماندن طولانی مدت، از عوامل ایجاد این اختلال خلقی و برخی دیگر اختلالات روان شناختی است (کلینکه به نقل از: محمدخانی، 1392، ص178). صله رحم، حضور در مراسم های سنتی اجتماعی، گروهی و ملی، دیدار دوستان و گذراندن وقت با آنان، همکاری در کارهای عام المنفعه اجتماعی و ورزش های دست جمعی، از بسترهای ارضای این نیاز است (غباری بناب و دیگران، 1386، ص94). مسجد به عنوان مکانی که معمولاً انسان های هم کیش، هم هدف و دارای نگرش های نزدیک به هم در آن حضور پیدا می کنند، بستر مناسبی برای تأمین نیاز پیوندجویی و تعلق گروهی است. بسیاری از افراد در مسجد دیدارها را تازه می سازند، دوستان جدیدی یافته و رشته دوستی های گذشته را تازه می کنند. ساعات حضور در مسجد به صورت منظم از جانب شریعت تنظیم شده و این امر امکان حضور در مسجد و ملاقات دوستان و همسایگان مسجد را به صورت از پیش تنظیم شده و با کمترین هزینه مادی و زمانی، سامان می دهد. پیامبر در توصیف ویژگی منحصربه فرد مسجد می فرماید: «مؤمن در مسجد همانند ماهی در درون آب است!» (حرعاملی، 1403ق، ص198). همچنان که همۀ نیازهای وجودی ماهی، در درون آب تأمین شده و آب، مایۀ تازگی، طراوت و حیات پیوسته ماهیان است، مسجد هم در تازه شدن حیات معنوی و پیوستگی سلامت روانی مؤمن نقش بی بدیلی ایفا می کند. امروزه مسئله ازدواج جوانان یکی از دغدغه های خانواده ها است. با توسعه شهرنشینی، پیدایش خانواده های هسته ای، مهاجرت ها، فاصله های مکانی خویشان، پیچیده شدن فضای زندگی و تغییروتحول سبک سنتی روابط به سبک های نیمه مدرن و مدرن، ازدواج جوانان یکی از موضوعاتی است که به صورت محسوسی از این فضا متأثر شده است (مهدوی نژاد و مشایخی، 1389، ص69). امروزه فضاهای فعالیت عمومی مثل دانشگاه، محل کار، محفل های فرهنگی و غیره مکان هایی برای آشنایی بسیاری از همسران است و خواستگاری به روش سنتی تا حد زیادی کم رنگ شده است. فارغ از نقدهایی که به هر دو روش سنتی و نیمه مدرن آشنایی همسران وارد است، می توان از مساجد به عنوان ظرفیت های مثبتی برای آشنایی و ایجاد زمینه های معرفی جوانان برای ازدواج استفاده کرد. حضور دختران و پسران مسلمان و مؤمن همراه خانواده در مسجد به صورت منظم و پیوسته، زمینۀ آشناشدن خانواده ها و در پی آن آشنایی دختران و پسران برای ازدواج را فراهم می کند. حضور در فضای مسجد و آشنایی اولیه در این مکان مقدس، علاوه بر تقویت انگیزه های معنوی ازدواج، به شکل گیری اعتماد اولیه نیز کمک شایان می کند؛ علاوه بر این حضور پیوسته در مسجد بر وجود نگرش های همسان مذهبی و درنتیجه همسان گزینی مذهبی تأثیر فراوانی دارد؛ چنان که گزارش هایی وجود دارد که در دوران حیات پیامبرصلی الله علیه و اله و سلّم بسیاری از ازدواج ها میان مسلمانان در محیط مسجد شکل می گرفته است (همان).

4. مسجد؛ تسهیل گر همکاری در نیکی و تقوا

انجام بسیاری از امور اجتماعی جز با تعاون و همکاری افراد و گروه های اجتماعی امکان پذیر نیست. هرچند ایجاد و مقاوم سازی زیرساخت های کلان اجتماعی و طراحی و اجرای سیاست های عمومی و فراگیر برای تأمین نیازهای گوناگون شهروندان، وظیفه دولت ها است؛ اما بسیاری از امور اجتماعی، به خصوص امور فرهنگی و رفع کاستی ها و آسیب هایی مانند فقر و غیره، مشارکت همۀ شهروندان را طلب می کند. انجام چنین اموری بی شک نیازمند وجود گروه ها و سازمان های مردم نهاد و حضور داوطلبانه افراد خیرخواه و نوع دوست است. سازمان های مردم نهاد هم مثل هر سازمانی، به تشکیلات، امکانات، پایگاه، ابزار و فعالیت های منظم و منضبط نیاز دارند که مستلزم وجود مکان مشخص و امکانات حداقلی است. مضاف بر اینکه شناسایی مشکلات اجتماعی کاری زمان بر و پرهزینه است و گروه های خودجوش محلی به خوبی می توانند با کمترین هزینه، نیازمندی ها و مشکلات محله خود را شناسایی و برای آن چاره اندیشی کنند. مساجد به عنوان بستری مناسب در جهت ایجاد و استمرار چنین سازمان هایی بهترین نقش را ایفا می کنند. افرادی که به صورت پیوسته و با تعلق خاطر و انگیزه معنوی درونی به مسجد رفت وآمد دارند، به خصوص زمان هایی که در مسجد حضور دارند و فضای معنوی نماز و ارتباط باخدا ذهن و قلب آنان را تحت تأثیر عاطفی قرار داده، زمینۀ مشارکت بیشتری برای فعالیت های عام المنفعه دارند؛ به خصوص اینکه هر محله دارای یک یا چند مسجد است و سازمان های مردم نهاد مستقر در هر مسجد می توانند در پیگیری، شناسایی، آسیب شناسی مسائل محله و رفع نیازهای اهالی محل، با کمترین هزینه و آبرومندانه ترین روش، اقدامات مؤثری انجام دهند. امروزه مراکز فرهنگی مساجد که انبوهی از خدمات فرهنگی و علمی را به جوانان و نوجوانان دختر و پسر ارائه می دهند، قرض الحسنه هایی که در برخی از مساجد وجود دارد، مراکز خیریه مسجدمحور و غیره از نمودهای برجسته این کارکرد منحصربه فرد مسجد است.

5. مسجد و تازه سازی انگیزه های ایمانی

دین داری آگاهانه و مبتنی بر شناخت صحیح و تقویت انگیزه ها و الگوهای رفتار دینی، مستلزم استمرار حضور مؤثر دین در حیات انسان است (خسروپناه، 1382، 432 -433). مؤمنان همواره نیازمند نوکردن ایمان (انفال: 2) و تقویت زیرساخت های فکری و اعتقادی و تازه کردن انگیزه های معنوی  اخلاقی خوداند. (نساء: 136) زندگی ماشینی، خشن و شلوغ امروز فرصت های اندکی را برای بازتوان بخشی معنوی در اختیار بشر می گذارد. بسیاری از افراد آن چنان غرق مسائل زندگی می شوند که به صورت اساسی و کلی از نیازهای معنوی و انگیزه های اخلاقی و مشارکت در امور فراشخصیِ معطوف به انسان دوستی و خداخواهی فاصله می گیرند. به روزکردن مداوم بارورهای دینی، رفع شبهه ها و شایعات، آموزش احکام و مناسک دینی، تقویت انگیزه های معنوی و یافتن بصیرت ها و معناهای تازه در امور معنوی و اخلاقی، یکی از کارکردهای مهم و جایگزین ناپذیر مسجد است. مؤمنانی که اهل رفت وآمد به مسجد نیستند، معمولاً از اعتقادات و نگرش های دینی، دریافتی سطحی و تقلیدی دارند. بسیاری از این افراد، دارای اعتقاداتی اند که اساساً بیش از هر چیز بافته های ذهنی خودشان است تا معارف و آموزه های دینی! مسجد به مثابه مدرسه ای برای آموختن معارف دین و آموزه های دینی و درمانگاهی برای رفع کاستی ها، بدآموزی ها و تحکیم باورها و انگیزه های دینی است. کسانی که احساس نیازی به حضور در مسجد و ارتباط با کارشناسان دینی در خود نمی بینند، به احتمال زیاد گرفتار نوعی بیماری معنوی اند. روح و فکر انسان همانند جسم او، نیازمند رسیدگی متناوب و بررسی بیماری ها و اختلال های احتمالی است و مسجد، مناسب ترین؛ بلکه تنها مکان انجام چنین اموری است.

6. مسجد و معنابخشی به زندگی

بسیار می شود که انسان گرفتار بدخلقی، تنگ خلقی، حال بد، کاهش نشاط معنوی، احساس درماندگی، احساس بیهودگی و ناامیدی می شود. روان شناسان برای برون رفت از این حالت های ناخوشایند و آزاردهنده، روش ها و راهبردهای مختلفی را تهیه کرده و آموزش می دهند. روش هایی مانند آرام سازی عضلانی، مدیتیشن، اصلاح خطاهای شناختی، ورزش، تفریح، مسافرت، مهارت آموزی، کار و اشتغال منظم، روابط اجتماعی منظم و هدفمند از مهم ترین این روش ها است (کلینکه به نقل از: محمدخانی، 1392، ص168-172). این روش ها که مبتنی بر تحقیقات و نظریه های روان شناختی است، در برخی از موارد، مؤثر و مفید است؛ اما نمی تواند به همۀ مشکلات روان شناختی بشر پاسخ دهد. بسیاری از مشکلات روان شناختی انسان ها، در کاستی ها و نیازهای ارضا نشده معنوی ریشه دارد. بشر در دوره پیشامدرن به این نیاز اساسی واقف بوده و امروزه با سپری شدن دوران مدرن، دوباره به نیازها معنوی خود هشیار شده است (بهرامی دشتکی، 1389، 145-147). یونگ روان تحلیل گر پرآوازه جهان گفته است که سال ها به مشاوره و درمانگری بیماران و مراجعانی که از مشکلات گوناگون روان شناختی گرفتار بودند، مشغول بودم و برایم این یقین حاصل شده که همۀ این بیماران از نوعی نیازهای معنوی ارضا نشده رنج می برده اند (حیدری، 1395، ص66-67). معنویت، بُعد مهم؛ بلکه مهم ترین بُعد وجود انسان است (فرانکل، 1383، ص97)؛ این بعد عمیق و ماندگار و اساسی، مرکز انسانیت و معنا در وجود ما است؛ به خصوص از اواسط میان سالی و فروکش کردن طغیان نیازهای زیستی و روان شناختی، نیاز به معنویت و خودشکوفایی برجستگی و نمود محسوس پیدا می کند؛ آن چنان که برخی از افراد، به خصوص مردان، با بحران دستاوردهای معنوی روبه رو می شوند. برخی از افراد حتی تا پایان عمر تلاش می کنند تا چنین نیازی را به رسمیت نشناسند؛ اما احساس بی معنایی، پوچی و بیهودگی و کاهش کیفیت زندگی در اثر ارضا نشدن چنین نیازهایی همواره آنان را رنج می دهد (عمرانی پور و مرادی، 1390، ص48). انسان برای تأمین نیازهای خود، نیازمند وجود بسترها و زمینه های مناسب است. هر دسته از نیازها، بستر و زمینۀ خاصی را طلب می کند. نیازهای معنوی نیز مکان، زمان، آداب و ملزومات خاص خود را می طلبد و انسان ها نمی توانند بدون راهنمایی و کمک خداوند و سازوکارهای دینی آن را ارضا کنند. البته نیازهای معنوی می تواند در جلوه ها و صورت های گوناگون بازنمایی شود؛ تفکر عمیق در زندگی و طبیعت، مشاهده زیبایی ها و جلوه های هنری و شاعرانه، رفتارهای عاطفی و احساسی و ارتباط محبت آمیز و خالصانه با همنوعان از بسترهای شکوفاسازی و ارضای نیازهای معنوی است؛ اما پاسخ به نیاز به پرستش و ارتباط عمیق و وجودی با جان جهان و معبود ازلی، ژرف ترین و لطیف ترین صورت نُمود نیاز معنوی است (خسروپناه، 1382، 432-433). انسان هایی که نیازهای معنوی خود را صرفاً در هنر، موسیقی، فلسفه، شعر و روابط عاطفی و صمیمانه با همنوعان جستجو می کنند، هرگز به عمق این نیازها نمی رسند و امور رویینی، ظرفیت های وجودی آنان را مصرف کرده و تمام می کند. مسجد یکی از مهم ترین و مؤثرترین بسترهای ارضای نیازهای معنوی است. مسجد مکان اختصاصی تفکر، یادکرد و ارتباط عمیق باخدای متعال است و ازاین رو حیات معنوی مؤمنان تا اندازه زیادی به حضور پیوسته، کیفی و منظم در مسجد بستگی دارد.

7. مسجد و بازشناسی مسلمان از نشانه ها

پدیده های روان شناختی، معمولاً اموری نهانی است و رفتارهای بیرونی بر وجود یا عدم آن دلالت می کند؛ مثلاً شادی، غم، عصبانیت، نفرت و نیز نگرش ها و اعتقادات ذهنی، اموری است که برای دیگران محسوس نیست و تنها از راه نشانه های رفتاری می توان به وجود یا عدم آن پی برد. ایمان به خدا و داشتن نگرش های دینی هم از امور ذهنی و قلبی است و بدون واسطه، قابل دسترس نیست؛ ازاین رو در شریعت اسلامی معیارهای رفتاری خاصی برای اثبات یا نفی آن مطرح شده است. رفت وآمد به مسجد و به عبارتی «مسجدی بودن » یکی از نشانه های مسلمانی به شمار آمده است. اسلام یکی از شرایط صحت ازدواج مسلمانان است و مرد و زن مسلمان نمی توانند با غیرمسلمانان پیوند زندگی مشترک برقرار کنند. رفت وآمد به مسجد مهم ترین نشانه رفتاری مسلمان بودن و التزام به احکام اسلامی است؛ زیرا دیگر رفتارهای دینی می تواند در خلوت و دور از چشم دیگران هم انجام گیرد و ازاین رو ادعای مسلمان بودن برای اثبات مسلمانی کافی نیست و لازم است نشانه های آن در رفتار هم دیده شود.

نتیجه گیری

1. نهاد مسجد یکی از نهادهای برآمده از فرهنگ اصیل اسلامی است و پیشوایان دین به ساخت و آبادکردن آن اهتمام داشته اند.

2. آسیب شناسی مسجد در جامعه ما و بسیاری از جوامع اسلامی نشان می دهد که نهاد مسجد تا اندازه زیادی از جایگاه و کارکرد نخستین و اصیل خود فاصله گرفته است. این تغییر کاربری محصول عوامل و زمینه های مختلفی است.

3. محل اختصاصی عبادت خدا، تقویت هویت دینی از طریق تحکیم احساس تعلق به اندیشه و منش دینی، مسجد به مثابه سازمانی مردم نهاد برای مدیریت و اجرای امور عام المنفعه در محدوده جغرافیایی خود، مرکز اختصاصی و تخصصی برای به روز کردن مداوم بارورهای دینی، رفع شبهه ها و شایعات، آموزش احکام و مناسک دینی، تقویت انگیزه های معنوی و یافتن بصیرت ها و معناهای تازه در امور معنوی و اخلاقی، تنها بخشی از خدماتی است که نهاد مسجد به جامعه ارائه می کند.

4. هرچند مسجد اگر تنها به عنوان محل اختصاصی عبادت و خلوت باخدا هم در نظر گرفته شود، موجودیتی قابل دفاع و مشروع دارد.

5. ازآنجاکه مسجد نماد معنویت و روحانیت الهی است، هرچه ساده تر و از زرق وبرق ها پیراسته تر باشد، شرایط مناسب تری برای ارائه خدمات معنوی خواهد داشت؛

6. وجود امکاناتی که به آسایش و آرامش مؤمنان کمک می کند و محیط بهداشتی و دلنشینی را در محیط مسجد فراهم می نماید، لازم است.

7. پرداختن بیش ازحد لازم به شکوه بنا و زیباسازی ساختمان و لوازم مسجد، خود یکی از آسیب های مسجد است. این فرهنگ غیراسلامی به دوران حکومت امویان، خصوصاً عبدالملک مروان، بازمی گردد.

فهرست منابع

قرآن کریم.

1. اخوی، ابراهیم، فروغ مسجد، قم: دفتر مطالعات و پژوهش های مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393.

2. بابانیا، محمدباقر، «در سایه سار مساجد»، مجلۀ فرهنگ کوثر، شمارۀ 33، آذر 1378.

3. بهرامی دشتکی، هاجر، «معنا و معنویت از دیدگاه روان شناسان»، مجلۀ راه تربیت، سال پنجم، بهار 1389.

4. پناهی، صادق و یحیی معروفی، «جایگاه مؤلفه های هویت فرهنگی در کتاب های ادبیات فارسی، پژوهشی در برنامه ریزی درسی»، سال سیزدهم، دورۀ دوم. شمارۀ 23.

5. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن: سیرۀ رسول اکرمصلی الله علیه و اله و سلّم در قرآن، قم: اسراء، 1379.

6. حرعاملی، محمدبن حسن ، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، تهران: مکتبة الاسلامیه، 1403ق.

7. حیدری، حسین، «از فروید تا مزلو: دگرگونی پارادایم های روانشناسی دین در دوره مدرنیته»، دوفصلنامۀ علمی  پژوهی پژوهش نامه ادیان، سال دهم، شمارۀ بیستم، پاییز و زمستان 1395.

8. خسروپناه، عبدالحسین، انتظارات بشر از دین، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1382.

9. شرفی، محمدرضا، جوان و بحران هویت، قم: سروش، 1380.

10. شیخ طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، الأمالی، قم: دارالثقافة، 1414ق.

11. طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، چاپ سیزدهم، قم: بوستان کتاب قم، 1392.

12. عمرانی پور، علی و محمد مرادی، «تحلیلی بر ویژگی های محیط در نظریه شخصیت اریکسون»، مجلۀ آرمان شهر، شمارۀ 7، پاییز و زمستان 1390.

13. غباری بناب، باقر و دیگران، «آثار صله رحم از دیدگاه اسلام و روانشناسی و کاربردهای تربیتی آن»، دوفصلنامۀ تربیت اسلامی، سال سوم، شمارۀ پنجم، پاییز و زمستان 1386.

14. فرانکل، ویکتور امیل، فریاد ناشنیده برای معنی، ترجمۀ مصطفی تبریزی و علی علوی نیا، تهران: فراروان، 1383.

15. کلینکه، کریس ال، مجموعۀ کامل مهارت های زندگی، ترجمۀ شهرام محمدخانی، چاپ یازدهم، تهران: رسانۀ تخصصی، 1392.

16. لب خندق، محسن و محمدحسین هاشمیان، «درآمدی بر صورت بندی جایگاه مسجد در سیاست های جمهوری اسلامی ایران»، بر پایۀ تطورات کارکردی مساجد در گذر تاریخ، فصلنامۀ تخصصی اسلام و مطالعات اجتماعی، سال اول، شمارۀ اول، تابستان 1392.

17. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهارعلیهم السّلام، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404ق.

18. مزلو، آبراهام. اچ، انگیزش و شخصیت، ترجمۀ احمد رضوانی، چاپ چهارم، مشهد: آستان قدس رضوی، 1375.

19. مسعودی، أبوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی، 1374.

20. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، چاپ هفدهم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(، 1384.

21. منصور، محمود، روانشناسی ژنتیک تحول روانی از تولد تا پیری، تهران: سمت، 1379.

22. مهدوی نژاد، محمدجواد و محمد مشایخی، «بایسته های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی – اجتماعی»، مجلۀ آرمان شهر، شمارۀ 5، پاییز و زمستان 1389.

23. موسوی، محمود، «معنای زندگی، گزارشی از یک کتاب»، مجلۀ نقد و نظر، سال هشتم، شمارۀ 30 -29، 1382.

24. میرزاپوری، جابر و غلامعلی اسماعیلی کریزی، «بررسی جامعه شناختی کارکرد مساجد بر پویایی فرهنگ اسلامی»، مجلۀ معرفت، سال بیست و سوم، شمارۀ 199، تیرماه 1393.

25. نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، قم: مؤلف، 1373.

پی نوشت ها: