بررسی تأثیر زیارت حرم امام رضا(ع) بر میزان استرس ناشی از کرونا در سال ۱۴۰۰

خلاصه

مقدمه: تاریخ ثابت کرده است جوامع انسانی همواره در معرض پاندمی های مختلفی از بیماری های متنوعی از جمله طاعون، آنفوانزای اسپانیایی، آبله و آخرین آن کوید-19 بوده است. جدای از بحث عوارض و خطرات این بیماری ها بالاخص کوید-19 استرس ناشی از ابتلا به آن ها زندگی انسان را کم و بیش دچار دگرگونی می کند. با توجه به عوارض استرس ناشی از کرونا، در این مطالعه سعی شد رابطه زیارت حرم امام رضا(علیه السلام) و کاهش استرس ناشی از کرونا بررسی شد.

روش کار: این مطالعه توصیفی تحلیلی در سال 1400 انجام شد. جامعه ی تحت مطالعه افرادی بودند که برای زیارت به حرم امام رضا آمده بودند. تعداد نمونه برای مقایسه 2 گروه وابسته با استفاده ازG-power ، 50 نفر تعیین شد که افراد با استفاده از روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. روایای و پایایی پرسشنامه نیز در ایران اثبات شده بود. تحلیل های آماری این مطالعه با استفاده از نرم افزار SPSS24 انجام شد و برای آزمون فرضیه های این مطالعه از آزمون تی زوجی و برای داده های کمی از انحراف معیار و میانگین استفاده شد.

یافته ها: از بین 95 پرسشنامه که به زائرین تحویل داده شد مجموعا 60 نفر از زائرین از همان مسیر بازگشته و پرسشنامه دوم را تکمیل کردند. میانگین استرس شرکت کنندگان قبل از ورود به حرم در مطالعه از 100 واحد 26/19 ± 1/40 بود و میانگین استرس شرکت کنندگان بعد از ورود به حرم در مطالعه 71/15 ± 33/38 بود. با وجود کاهش نمره استرس بعد از زیارت، این اختلاف از نظر آماری معنی دار نمی باشد (05/0 P >) استرس افراد متأهل ( 70 / 26 ± 30 / 40) نسبت به افراد مجرد (36 / 23 ± 60 / 52) کمتر بود (P<.001). همچنین این تعداد فرزندان و میزان استرس افراد شرکت کننده در مطالعه رابطه معکوس و معناداری وجود داشت به عبارت دیگر هرگاه تعداد فرزندان کمتر بود میزان استرس والدین بیشتر میشد.اما ختلاف میانگین استرس افرادی که دارای اعتقادات مذهبی قویتری بودند از افرادی که این ویژگی را نداشتند کمتر بود و فقط وجود اختلاف میانگین استرس در بین کسانی که دارای اعتقادات قوی بودند نسبت به افراد متوسط با استفاده از آزمونهای آماری تائید شد. ( (P=0.016.

نتیجه گیری: علیرغم اینکه این مطالعه وجود رابطه ی معنا داری بین ورود به حرم و کاهش استرس ناشی از کرونا اثبات نکرد، ولی به طور کلی می توان گفت ورود به حرم و انجام اعمال زیارت می توانند سبب کاهش اشتغال ذهنی، بی قراری ناشی از کرونا، افزایش تمرکز و انجام صحیح کارها بدون دغدغه ذهنی و حتی افزایش رعایت پروتکل های بهداشتی شوند، که در بعد کلی می توان گفت افرادی که به زیارت حرم امام رضا(علیه السلام) آمده اند نسبت به قبل از زیارتشان استرس ناشی از کرونا کمتری دارند.

کلیدواژه ها:کووید-19، حرم امام رضا، استرس، سلامت روان،

مقدمه

بیماری کرونا ویروس (Covid-19) یک بیماری مسری است که در اثر سندرم حاد تنفسی ویروس کرونا 2 ایجاد می شود(1). اولین مورد شناخته شده در ووهان چین در دسامبر 2019 شناسایی شد (2). ویروس کرونا تا الان (12دی 1400) بیش از 287 میلیون مورد ابتلا و بیش از 5.5 میلیون مرگ را به خود اختصاص داده که سهم ایران از این تعداد، حدود 6.2 میلیون نفر مبتلا و 132هزار فوتی می باشد (3). به دلیل در دسترس نبودن درمان دقیق از کووید-19، این بیماری زمینه بسیاری از بیماری های روان شناختی فراهم کرده است (4).تظاهرات روانپزشکی عصبی در طول همه گیری های ویروسی شایع است، اما به طور موثر مورد توجه قرار نمی گیرد. (5)و6)) به دلیل در دسترس نبودن درمان دقیق از کووید-19، این بیماری زمینه بسیاری از بیماری های روان شناختی فراهم کرده است (4). استرس یک احساس طبیعی، قدرتمند و اولیه انسان است (7). استرس را میتوان به عنوان یک احساس فشار روحی و جسمی توضیح داد که ناشی از هر رویدادی است که سلامت روان فرد را تهدید میکند. به عبارت دیگر استرس به واکنش افراد در موقعیت های مختلف اشاره دارد و این شامل تغییراتی در فیزیولوژی یا روانشناسی آنها در مواجهه با حوادث محیط خارجی است که بیش از آنچه تحمل می کنند ارزیابی میشود، به طوری که بر سلامت جسمی و روحی آنها تأثیر میگذارد (8) و این موضوع میتواند منجر به خستگی، مشکلات شناختی، اختلالات عاطفی و جسمی شود (9).        

با بررسی ادبیات پژوهشی موجود، در می یابیم که رفتارهای دینی، مثل زیارت و عبادت، در نزد مسلمانان ارزش محسوب می شود و بر انجام آنها تأکید شده است. در بحث زیارت، فرد با حضور در مکان مشخصی نسبت به صاحب آن مکان یا خود مکان عرض ارادت می کند و مسئله ها و مشکل های خود و جامعه را با پروردگار طرح میکند و در آن مکان مقدس با واسطه قرار دادن آن بزرگ صاحب شأن و منزلت، آرزوهای خود را تعقیب می کند. زائر در حین زیارت با نزدیک کردن خود به پروردگار، احساس آرامش درونی می کند و خود را تخلیه ی هیجانی می کند که این امر نیز در نهایت به سلامت روانی فرد کمک خواهد کرد(6)؛ چراکه فرد باور دارد خدایی هست که موقعیت ها را کنترل می کند (3) و مسئول عبادت کننده ها است. این امر تا حد زیادی اضطراب مرتبط با موقعیت را کاهش می دهد، به طوری که اغلب افراد مؤمن، ارتباط خود را با خداوند، مانند ارتباط با دوستی بسیار صمیمی توصیف می کنند و معتقدند که می توان از طریق اتکا و توسل به خداوند، اثر و پیامدهای موقعیت های علاوه بر این، امروزه مطالعه های معنوی در روان شناسی در سطح جهان، موضوعی جدی و اساسی است و توجه به آن در بسیاری از کشورها در حال افزایش است. یکی از مسئله هایی که توجه زیادی به آن شده، رضایت از زندگی و احساس شادمانی است (10) بررسی های انجام شده در فرهنگ ها و مذهب های مختلف، تأثیر مثبت دین داری و عامل های مذهبی را بر افزایش سطح بهزیستی و سلامت روانی، بهبود بیماری های روانی و جسمی، مقاوم کردن افراد در برابر تنیدگی، اضطراب و افسردگی، ایجاد امید و آرامش، معناداری و شادکامی و احساس بهزیستی ذهنی، نشان داده است (11).

علاوه بر این، امروزه مطالعه های معنوی در روان شناسی در سطح جهان، موضوعی جدی و اساسی است و توجه به آن در بسیاری از کشورها در حال افزایش است. یکی از مسئله هایی که توجه زیادی به آن شده، رضایت از زندگی و احساس شادمانی است (10). بررسی های انجام شده در فرهنگ ها و مذهب های مختلف، تأثیر مثبت دین داری و عامل های مذهبی را بر افزایش سطح بهزیستی و سلامت روانی، بهبود بیماری های روانی و جسمی، مقاوم کردن افراد در برابر تنیدگی، اضطراب و افسردگی، ایجاد امید و آرامش، معناداری و شادکامی و احساس بهزیستی ذهنی، نشان داده است (11).

احساس شادکامی، که هدف مشترک انسان ها است و همگی برای رسیدن به آن تلاش می کنند، چیزی نیست جز ارزیابی افراد از خود و زندگی شان (9). این ارزیابی ها، ممکن است جنبه ی شناختی داشته باشد، مانند قضاوت هایی که درباره ی خشنودی از زندگی صورت می گیرد و یا جنبهی عاطفی که شامل خلق و هیجان هایی است که در واکنش به رویدادهای زندگی روی می دهد.

دین داری و داشتن گرایش های مذهبی، یکی از متغیرهایی است که با شادکامی ارتباط تنگاتنگی دارد. به طوری که مک اکلور و لودن (12) در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که انجام دادن فعالیت های مذهبی ارتباطی مثبت با شادکامی دارد و این بدان معنا است که شادکامی حقیقی با ارضای امیال حاصل نمی شود، بلکه با انجام چیزی که از نظر اخلاقی ارزش انجام دادن دارد(یعنی از تجلی فضیلت حاصل می شود. شادی می تواند بر ساماندهی ایمنی ما تأثیر گذارد و موجب افزایش طول عمر افراد شود(13). در این باره نظریه هایی وجود دارد مبنی بر این که داشتن دین و مذهب به چند طریق باعث افزایش شادکامی می شود. برای نمونه اعمال دینی مانند حضور در مسجدها و مکان های مذهبی.

اینگلهارت نیز معتقد است دین داری با سعادت ذهنی ارتباط دارد. به نظر او کسانی که مرتب به کلیسا می روند و یا ایمان مذهبی دارند، خوشبخت تر از آنهایی هستند که به کلیسا نمی روند و یا ایمان مذهبی هم ندارند. این بدان سبب است که بیشتر آیین های مذهبی، شخص را به محدود کردن آرزوهایش تشویق می کنند که برای به حداکثر رساندن سعادت ذهنی، رهیافت درستی است (14). از آنجایی که زیارت یکی از راه های ارتباطی با خداوند است و در دین اسلام نیز به زیارت امامان معصوم (ع) تأکید شده، توجه به این نکته که آیا نگرش به این عمل دینی و حضور در مکان های مقدس می تواند احساسات روان شناختی افراد را تحت تأثیر قرار دهد، ضروری است. عده یی از روان شناسان بر این باورند که نیمی از متغیرهای سلامت روان، با باورهای مذهبی تبیین می شود. آنها معتقدند هستند که مذهب به انسان کمک می کند تا معنای حادثه های زندگی، به ویژه حادثه هایی را که دردناک و اضطراب انگیز هستند، بفهمد و این موجب دلگرمی و خرسندی مطبوعی در روان و روحیه ی او بشود(15).

در مطالعه ای حسین زاده که بر روی اعضای گروه مراقبت بهداشتی و درمانی در ایران انجام گردید، مشخص گردید که میزان افسردگی، اضطراب و استرس آنها در حاد طبیعی است اما میزان استرس آنها از میزان افسردگی و اضطراب آنها بیشتر بود (16).

متأسفانه وجود سطح بالای استرس در این جامعه ایرانی در هنگام شیوع کرونا ویروس تائید شده است، اثر طولانی مدت چنین فشارهای روانی، بروز مشکلات جدی روانی و بار اضافی برای سیستم بهداشت و درمان آن خواهد بود (17) در حالی که برای مقابله با این بیماری علاوه بر سلامت جسمی و پشتیبانی های ضروری، نیاز به سلامت روان و کاهش استرس افراد جامعه هست (1)، مشخص شده است که استرس ناشی از این بیماری میتواند باعث تغییرات رفتاری مخرب مانند استفاده از الکل، مصارف دخانیات و اختلالات خواب شود (16) از سالها قبل برنامه ریزان و سیاستگذاران سازمان بهداشت جهانی استفاده از باورهای مذهبی را برای کاهش فشارهای روانی مانند استرس، افسردگی و اضطراب افراد توصیه کرده اند (18,19) در این رابطه ابراهیمی معتقد است منشأ اختلال روانشناختی و استرس فقدان انگیزه های انسانی، اعتقادات فرد، مسائل اجتماعی و سیاسی است و قرآن با ایجاد و حفظ تعادل بین جنبه های مختلف زندگی انسان میتواند باعث کاهش استرس افراد جامعه شود . (17)لذا پژوهشگران در این مطالعه درصدد برآمدند تا رابطه ان با قرآن و استرس ناشی از شیوع این بیماری را بررسی نمایند.

کیم و همکاران (20) دریافته اند که انجام امور دینی موجب خوش خلقی، مهربانی و اعتماد به نفس می شود و سازگاری افراد را بالا می برد.

حیدری رفعت و همکاران (21) و محمد قمری (16) نیز در پژوهش های خود، که به بررسی رابطه ی بین نگرش های دینی و شادکامی دانشجویان پرداخته بودند، نشان دادند که داشتن نگرش های دینی باعث افزایش احساس شادکامی می شود. در تحقیق عبدالله پور و همکاران(22) نیز نتیجه های به دست آمده نشان داد که بین نگرش دینی با رضایت از زندگی، همبستگی معناداری وجود دارد. گلزاری (23) نیز مطالعه ای را درباره ی میزان و چگونگی تأثیرگذاری حج عمره، بر روی دانشجویانی که به مکه مکرمه مشرف شده بودند، از زبان خود آنها انجام داده است. نتیجه های این نظرسنجی نشان میدهد که انجام حج عمره دانشجویان، مؤلفه هایی مانند آرامش روانی و امنیت خاطر، توجه به دین و معنویت، سازگاری اجتماعی با دیگران، توبه از گناهان، خودسازی اخلاقی، پرداختن به فعالیت های دینی، انگیزه ی مطالعه درباره دین و اعتقادات افزایش میدهد.          

استفانی کورف (6)در پژوهش خود چند متغیر مستقل را برای پیش بینی رضایت از زندگی در نظر گرفته است؛ وی گزارش می دهد که بین جهت گیری مذهبی درونی و رضایت از زندگی، رابطه ی معناداری وجود دارد.

در تحقیق احمدی (9) هم، که بر روی عمره گزاران انجام یافت، مشخص شد مناسک عمره که به صورت دسته جمعی و گروهی انجام می گیرد، می تواند چونان عامل حمایت کننده ی اجتماعی، سبب گشایش بسیاری از مشکل ها و رهایی از تنیدگی شود. در زیارت نیز فرد با حضور در حرم امام معصوم(ع)، با انجام اعمال و مناسک دینی با خدای خود رابطه ی نزدیک تری پیدا می کند و در مکان های مقدس و معنوی با او مناجات می کند و با مطرح کردن مشکل هایش، از امام معصوم و خداوند یاری می طلبد؛ که این احساس نزدیکی به خدا، موجب خشنودی و احساس رضایت در فرد می شود.

همچنین نتیجه های 350 مطالعه نشان داده است که افراد دارای بهزیستی معنوی، شیوه ی زندگی سالم تری دارند؛ امیدوارتر هستند؛ از ثبات روانی بیشتری برخوردارند؛ و نیز رضایت بیشتری از زندگی خود دارند(24). اینها بدین دلیل است که دین داری به سبب توانایی دین بر حمایت از افراد، بر رضایت از زندگی نیز تأثیر مثبت دارد و این حمایت می تواند احساسی، اعتقادی یا شناختی و مادی باشد(25). برخی نیز دین داری را به سبب معنایی که به هدف زندگی و کیفیت زندگی می بخشد، در رضایتمندی مؤثر تلقی می کنند(26). در همه ی پژوهش های صورت گرفته، به نقش تأثیر گذار دین و عمل به آموزه های دینی اشاره شده است.

جامعه ی ایرانی، جامعه ای مسلمان است و زیارت بارگاه امامان معصوم، علیهم السلام، برای ما مسلمانان از اهمیت بسیاری برخوردار است، چراکه در دین مبین اسلام بر زیارت امامان معصوم (ع) تأکید فراوان شده است.

با وجود اینکه در پژوهش ها، بر اثرهای مثبت دین و دین داری تأکید شده و پژوهشگران نیز تأثیرهای مثبت نگرش دینی را بر سلامت روان افراد مورد بررسی قرار داده اند، اما درباره ی زیارت امام رضا(علیه السلام) (که رفتاری دینی است) و اثر روانشناختی آن، تحقیقات علمی کمتری انجام شده است و ما نیز در این مقاله بررسی مختصری بر روی تاثیرات روانشناختی حرم بر روی زائرین را انجام داده ایم.

هدف مطالعه

در مطالعات مختلف به افزایش استرس ایرانیان به دلیل شیوع کرونا اشاره شده است و این موضوع میتواند از یک سو باعث بروز مشکلات جدی روانی برای جامعه و از سوی دیگر باعث ایجاد بار اضافی برای سیستم بهداشت و درمان گردد.

با توجه به مشکلات ایجادشده ناشی از استرس دوران شیوع کرونا، هدف از این مطالعه بررسی تاثیر حرم بر روی استرس ناشی از کووید 19 و میزان آرامش افراد بعد از زیارت میباشد.

در صورت وجود رابطه معنادار میتوان با رعایت پروتکل های بهداشتی با کمک حرم امام رضا (ع) به افزایش سطح سلامت اخلاق و روان در جامعه کمک کند.

اهداف فرعی مطالعه

تعیین میزان استرس شرکت کنندگان در مطالعه در زمان شیوع کووید 19

تعیین رابطه بین میزان استرس ناشی از کووید 19 بعد از زیارت حرم

تعیین رابطه بین تعداد دفعات مراجعه به حرم مطهر و استرس ناشی از کووید 19

تعیین رابطه بین میزان حضور در حرم با میزان استرس ناشی از کووید 19

تعیین متغیرهای دموگرافیک(سن،جنس، سطح تحصیلات، وضعیت تأهل و سطح اعتقادات به معنویات و انجام واجبات دینی)

نتایج دیگر پژوهش ها

پژوهش حاضر را می توان زیر مجموعه حوزه های مطالعاتی جامعه شناسی و انسان شناسی پزشکی و بیماری در نظر گرفت که از طریق این حوزه های مطالعاتی می توان بحران های زیست محیطی، شیوع بیماری های قرن معاصر را بررسی کرد؛ با این حال، پژوهش هایی در زمینه رابطه بین زیارت و احساس شادکامی و رضایت از زندگی(16) یا تأثیر زیارت بر سلامت روانی افراد(27) انجام شده اند.

همچنین، پژوهش هایی در مورد انسان شناسی بیماری (اینهورن و بروان، 1990؛ لانگدان و وییک، 2010؛ فرانسیس و لو"، 1984؛ براون، مایس، و آرملاگوس، 2011) انجام شده اند که تأثیر بیماری های همه گیر بر تغییر و تحولات فرهنگی جوامع و نقش رشته انسان شناسی در درک این رخدادها، مضمون اصلی این پژوهش هاست. این پژوهش ها به دلیل بررسی تأثیر بیماری بر فرهنگ جوامع بسیار شبیه به مطالعه حاضر هستند؛ زیرا، تغییر رفتار دینی از جمله عناصر فرهنگی هر قوم محسوب می شود.

میرزایی و عبدی(22) پژوهشی در زمینه بررسی میزان شیوع بیماری آنفولانزا در بین زائران ایرانی اربعین انجام دادند و توصیه هایی بهداشتی برای کنترل این بیماری ارائه کردند. الدوصاری و همکاران (19) در پژوهشی به بررسی سلامت عمومی زائران در مراسم حج سالانه مسلمانان پرداختند و پیشنهاد دادند که در این گردهمایی به همکاری های بین المللی برای کنترل بیماری ها نیاز است. در مقاله ای مهم، احمد و ممیش(28) با توجه به داشتن پانزده سال تخصص در زمینه بررسی بیماری ها در موعد حج و شیوع بیماری ویروس کرونا، پیشنهاد تعطیلی حج سال 2020 را دادند. پژوهش آنها از حیث بررسی تأثیر بیماری ویروس کرونا بر تعطیلی اماکن مقدس با پژوهش حاضر شباهت دارد؛ با این تفاوت که آنها از دیدگاه بهداشت عمومی و پزشکی، و نه جامعه شناختی، به این مسئله پرداخته اند.

 در دوران معاصر، ماهیت چندوجهی زیارت را نمی توانیم با مطالعه رشته علمی خاصی درک کنیم؛ بلکه باید توجه داشته باشیم که مطالعات حوزه زیارت بین رشته ای است و در سرتاسر جهان، در حوزه های گوناگون علوم انسانی در حال انجام هستند(29). در این بین، انسان شناسان و جامعه شناسان (مانند کلمن[1]، 2002و 2014؛ هایدن[2]، 2002؛ گلازربرک و عباسی شوازی[3]، 2007؛ کولینز -کرینر[4]، 2010؛ هیل اسمیت[5] 2011؛ یوسفی و همکاران، 1391؛ فروغ زاده، شریعتی مزینانی، و دانایی سیج، 1391؛ اسحاقی، 2015؛ طالبی و علی براتپور، 1394، کرمانی، اصغرپور ماسوله، و واعظ موسوی، 1398؛ موفهیم و لایکرو[6]، 2019؛ اسچنل و پالیب[7]، 2013) پژوهش های درخور توجهی در حوزه زیارت انجام داده اند.

شایان ذکر است مطالعاتی که در زمینه زیارت و تأثیر بیماری های عفونی بر آن انجام شده اند، بیشتر در حوزه پزشکی و بهداشت عمومی (امینی، استوار، دارابی، حائری نژاد، یوسف، و وحدت، 1393؛ الدوصاری، الجودی، و سلنتانو[8]، 2019؛ نوح، الشماری، النزی و همکاران[9]، 2020؛ احمد و ممیش[10]، 2020؛ میرزایی و عبدی، 2020)

پارگامنت و ماتون نیز دریافتند که انجام اعمال دینی، مثل زیارت و عبادت موجب کاهش عصبانیت و اضطراب می گردد. ونیس و ونیتراب (30)در پژوهشی بر روی 400 آزمودنی، به این نتیجه رسیدند که شرکت آنان در مراسم دینی، از قبیل زیارت و عبادت، با کاهش اختلالات روانی شرکت کنندگان نسبت به سایر افراد همراه است(31).

پژوهشگر دیگری به نام موریس با انجام پژوهشی، اثر زیارت دینی را بر افسردگی و اضطراب روی 124 بیمار جسمی مطالعه کرد و دریافت علایم مثبت بیماری آنها پس از انجام زیارت، کاهش معناداری یافته است و این کاهش دست کم تا 10 ماه بعد از برگشتن از زیارت ادامه دارد(32).

پهلوانی و دولتشاهی در پژوهشی به بررسی نقش زیارت دینی در سلامت روانی افراد پرداختند و در یافته های خود، همبستگی خطی مثبتی بین زیارت دینی و سلامت روانی گزارش کردند. در کل، یافته های این پژوهش نشان می دهد زیارت دینی تأثیر بیشتری بر کاهش علایم بیماری روانی افراد داشته است(33)(34).البته این نکته قابل ذکر می باشد که مقاله ای مشابه با موضوع پژوهش حاضر یافت نشد.

ادبیات نظری

تاثیر دین و عامل های مذهبی بر آرامش روان

گم شده بزرگ بشر در جوامع امروزی، آرامش روان است که به تعبیر قرآن کریم، اطمینان قلبی است. تمام تلاش انسان در زندگی، رسیدن به آرامش است. انسان مادیات و سایر امکانات مادی را به کار می گیرد تا به آرامش برسد و از اضطراب خود بکاهد. مهم ترین مشکل انسان در عصر کنونی، فقدان آرامش است. برخی از دانشمندان دوران کنونی را عصر اضطراب می نامند.(35) (د      ادستان، 1380، ج 1، ص 60).

بررسی های انجام شده در فرهنگ ها و مذهب های مختلف، تأثیر مثبت دینداری و عامل های مذهبی را بر افزایش سطح بهزیستی و سلامت روانی، بهبود بیماری های روانی و جسمی، مقاوم کردن افراد در برابر تنیدگی، اضطراب و افسردگی، ایجاد امید و آرامش، معناداری و شادکامی و احساس بهزیستی ذهنی، نشان داده است(36).

یکی از مصادیق اعراض از یاد خدا که در قرآن سوره طه آیه 124» وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً « (هرکس از یاد من روی گرداند، زندگی تنگ و سختی خواهد داشت.)آمده است، نشان می دهد که دوری از خداوند و رها کردن خط ولایت اهل بیت علیه السلام یا ترک کردن فریضه حج، یکی از دلایل سختی و تنگا در زندگی است. خداوند به صراحت در این آیه می فرماید هر کس به که به پروردگار خود و اهل بیت پشت کند زندگی او پر از اضطراب، حسرت و حیرت خواهد بود. نکته مهم این آیه اشاره به استرس و اضطراب ناشی از دوری از خدا و اهل بیت هر چند تمکن مالی بالا باشد دارد.انسان، بی نهایت طلب است و کمال مطلق می خواهد، ولی چون هر چیزی غیر از خداوند محدود است و وجود عارضی دارد، دل را آرام نمی گرداند.

 نگرانی های روحی و روانی بشر امروز فراوان شده و فرهنگ انسان ساز قرآن کریم و تعالیم آسمانی برای دوری از آن و غلبه بر مشکلات، نسخه ای شفابخش ارائه می دهد که اگر بشر به آن عمل کند بهترین درمان است. به تعبیر قرآن کریم» أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (رعد: 28) «؛ آگاه باشید که تنها یاد خدا آرام بخش دل هاست.

 آرام شدن دل ها، کاهش استرس و خالی شدن از اضطراب ها با یا خداوند و به زبان آوردن ذکر خدا به تنهایی حاصل نمی شود، بلکه ایمان به خدا و اعتقاد به اهل بیت لازمه آرام شدن دلها از قول قرآن است. ایمان و توکل به خدا و اهل بیت بهترین درمان برای استرس و افسردگی هاست(37).

دکتر پول ارنست، متخصص دانشگاه پنسیلوانیا درباره نقش ایمان می نویسد: مهمترین عامل شفای مریض، ویتامین ها، داروها، معدنیت و جراحی نیست. بلکه امید و ایمان است. من به این نکته پی برده ام که از این پس باید جسم مریض را با بکاربردن وسایل طبی و جراحی و روح وی را با تقویت ایمانش نسبت به خدا معالجه کرد(38). در روایات آمده که مؤمن مانند کوه استوار است و سختی ها او را تکان نمی دهد. مانند حضرت ایوب(ع) که در مقابل بدترین مصیبت ها ایستاد و مقاومت کرد و عاقبت به رستگاری دو جهان رسید(34).

داشتن رابطه فردی با خدا، با کاهش دادن استرس و بهبود راهبردهای غلبه بر استرس، شادکامی را افزایش می دهد. همچنین مذهب سبب معنادهی به زندگی شخص می شود(39). ارتباط با خدا از طریق حضور در مکان های مذهبی و زیارت حضرات معصومین علیهم السلام، انسان های کاملی که برای بشر در هر دوره و زمان به عنوان الگوی نیکو از سوی خداوند معرفی شده اند، می تواند شفابخش دل های بیمار انسان ها باشد.

در سوره هود آیه 120خداوند می فرماید: »کلًّا نَقُصُّ عَلَیک مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَک: ما از هر یک از سرگذشت های انبیا برای تو بازگو کردیم، تا به وسیله آن، قلبت را آرامش بخشیم. «همه ی داستان های قرآنی حقیقت دارد و با نوعی برهان و دلیل قابل قبول همراه است. خداوند برگزیده ای از سرگذشت زندگی انبیاء در قرآن آورده است تا با این روش تربیتی درس های زیادی به انسان ها بدهد. تمامی پیامبران الهی در زندگی خود دچار فراز و نشیب هایی می شدند و تحت امتحانات الهی قرار می گرفتند، اما هیچ گاه دچار استرس،اضطراب، افسردگی یا ناامیدی نمی شدند، زیرا ایمان قوی و استواری به اراده و قدرت خدواند و اینکه توکل به او برای انسان کافی است.

در تفسیر نور آیت الله قرائتی در رابطه سوره طلاق ایه3: »وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ«. آمده است که در زیارت، زائر در پرتو ارتباط قلبی با خداوند، از لحاظ روانی به امنیت خاطر بیشتری می رسد؛ چنان که خداوند در قرآن کریم، خود را مؤمن معرفی کرده است: اوست خدایی که جز او معبودی نیست؛از آثار زیارت اماکن مقدس در رفتار زائر، ایجاد امید به زندگی است. انسان به زندگی آینده و داشتن آینده ای زیبا و سعادتمند امیدوار می شود و از ناامیدی و بدبینی رها می شود. این یکی از نیازهای روانی انسان است. بدون شک، انسان با امید و آرزو زنده است و اگر امید به آینده را از انسان بگیرند زندگی اش متلاشی می شود و دست از هرگونه تلاش و فعالیتی برمی دارد. امید موجب تلاش و کوشش مضاعف در زندگی فردی و اجتماعی می شود(29).

چارچوب نظری(زیارت)

زیارت قبور ائمه اطهار علیهم السلام موجب بیدار شدن ارزش های اصیل انسانی در وجود انسان و حاکمیت روح بندگی و آرامش قلب انسان است. فقط اهل ایمان با زیارت اماکن مقدس و قبور مطهر معصومان علیهم السلام، یاد خدا را در دل خود نهادینه می کنند و با توسل از ذوات مقدس ایشان سعادت دنیوی و اخروی خود را به دست آورده، به آرامش روانی می رسند. آرامش مؤمنان ویژگی خاصی است که نمایانگر وجود هماهنگی میان عناصر روان ایشان و سازمان دهی مناسب آنان با تسلط بر خواسته های متضاد و رام بودن نفس از نظر خضوع و راهور بودن در برابر صاحب آن است. چنین موهبتی فقط به مؤمن اعطا شده است و می توان این آرامش را در چهره او هم مشاهده کرد (موسوی اصل، 1382، ص 8). این آرامش، ظاهری و سطحی نیست، بلکه عمیق و تا ژرفای بی نهایت است. زائر با تشرف به اماکن مقدس با زیارت شونده ارتباط قلبی برقرار می کند و در سایه این ارتباط، زائر قلب خود را صفا بخشیده، صیقل می دهد و روح خود را از کدورت ها و پلیدی ها خالص و پاک می گرداند. از جمله مناسک دینی مسلمانان، از زمان بنای خانه کعبه، زیارت است. ازآنجاکه اسلام مکتبی جامع و واقع گرا بوده و به همه جوانب نیازهای انسان، اعم از دنیایی و آخرتی، جسمی و روحی، عقلی و فکری، احساسی و عاطفی، فردی و اجتماعی توجه کرده است، برخی از اندیشمندان بر این باورند که زیارت تأثیر انکارناپذیری بر سلامت روح و جسم زائر دارد. سازوکار این تأثیر را می توان این گونه تبیین کرد: چون زیارت ترکیبی از گرایش و شناخت بوده و خاستگاه اصلی آن در قلب انسان است، از این طریق شوق و اراده انسان را جهت داده، تأثیراتی بر رفتار انسان می گذارد(27)(40).

زیارت موجب احساس امنیت خاطر می شود. احساس امنیت یعنی: احساس آزادی نسبی از خطر. این احساس وضع خوشایندی ایجاد می کند که فرد در آن دارای آرامش جسمی و روحی است. ایمنی از احساسات و عواطف، زیربنایی حیاتی برای تأمین بهداشت روانی است. افراد ناایمن نامتعادلند. کسی که دایم احساس فقدان امنیت، ترس و خطر از بیرون و درون خود می کند، نمی تواند انسان سالمی باشد. او در دنیای ذهنی خود، مدام در حال دفع کردن خطرات احتمالی است. برای سالم بودن جسم و روان، مقدار زیادی احساس امنیت لازم است. احساس نبود امنیت دایم، انسان را در حال بسیج مداوم قوا و تلاطم و به هم ریختگی نظام کلی بدن قرار می دهد، و اگر ادامه یابد او را به سوی بیماری های جسمی و روانی سوق می دهد؛ زیرا ساختمان بدن انسان قدرت تحمل تنش دایمی را، که محصول این بسیج دایمی است، ندارد(41)(22)(29).

زیارت امام رضا(ع) که آیینی مذهبی در جامعه شیعی است، می تواند احساسات روان شناختی افراد را تحت تأثیر قرار دهد و زمینه شادکامی و رضایت از زندگی آن ها را فراهم کند. بین میزان نگرش و عمل به زیارت امام رضا (ع)، با احساس شادکامی، کاهش استرس و رضایت از زندگی، رابطه مثبت معناداری وجود دارد(26).

وقتی فرد به زیارت امام (ع) مشرف می شود، خودش را در محضر خدای متعال و در معرض بهره مندی از اثرهای مثبت این حضور و ارتباط می یابد و از طریق وجود پاک امام معصوم (ع) با خدای خود به راز و نیاز می پردازد. در بحران ها و مشکل های زندگی دیگر خود را تنها نمی یابد و احساس نا امنیتی اش به امنیت تبدیل می شود و فرد احساس آرامش خواهد کرد و شادمانی و خشنودی او در نتیجه لطف خداوند و امام معصوم(ع) افزایش می یابد(15,42). علاوه بر این، زائر وقتی در فضای معنوی حرم امام معصوم (ع) قرار می گیرد، با کرامت ها و شفا دهی و معجزه های ناشی از توجه خاص امامان معصوم (ع) مواجه می شود؛ اینجا است که زائر درمی یابد که به نیروی قدرتمندی متصل است که می تواند در مشکل ها از او یاری بطلبد؛ در حدیثی از امام رضا (ع) آمده است «هرگاه بر شما پیشامد سختی رخ داد، به دیدار ما بیایید و از ما مدد بجویید».با توجه به این اطلاعات فرضیه ما اینگونه بیان میشود که حرف امام رضا بر کاهش استرس ناشی از کرونا موثر است(16)(43).

روش پژوهش

این مطالعه توصیفی تحلیلی در سال 1400 انجام شد. جامعه ی تحت مطالعه افرادی بودند که برای زیارت به حرم امام رضا آمده بودند. تعداد نمونه برای مقایسه میانگین دو گروه وابسته با استفاده از نرم افزار G-power ، 50 نفر تعیین شد که افراد با استفاده از روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. در این مطالعه 3 نفر از مجریان طرح در مقابل درب های مختلف ورودی حرم به مدت 3 هفته شروع به پخش پرسشنامه ها کردند در پایان پرسشنامه از زوار درخواست می گردید که از همین مسیر خارج شوند و مجددا همین پرسشنامه را تکمیل کنند. به منظور کاهش فالوآپ لاس زیاد پژوهش مسابقه ای نیز طراحی شده بود که، افرادی که هردوبار پرسشنامه را تکمیل کنند وارد قرعه کشی به همراه جوایزی ارزنده شدند.

این پرسشنامه دارای 2 قسمت بود، قسمت اول مربوط به اطلاعات دموگرافیک که شامل 7 سوال بود و در قسمت دوم از پرسشنامه مقیاس استرس کرونا CSS-18)) متناسب با سبک زندگی ایرانی استفاده شد. این پرسشنامه دارای 18 سوال در 3 قسمت، حالت های روانی و استرس(10 سوال)، حالت جسمانی استرس (5سوال) و رفتارهای مرتبط با استرس کرونا (3 سوال) می باشد. نمره گذاری این مقیاس در طیف لیکرت به 5 درجه هرگز( 0 امتیاز)، به ندرت( 1 امتیاز)، گاهی اوقات( امتیاز 2)، اغلب اوقات( 3 امتیاز)، همیشه (4 امتیاز) تقسیم میشود و نمره ی کل استرس کرونا از جمع این امتیازات سوالات به دست می آید و هرچه نمره بالاتر یعنی فرد دچار استرس بیشتری است.براساس نتایج به دست آمده میزان همبستگی نمره کل CSS-18 باافسردگی، اضطراب و استرس پرسشنامه DASS-21 معنادار است (P<0.01) که این نتایج نشان می دهد CSS-18 از روایی و همگرایی مناسبی برخوردار است و ضریب آلفا کرونباخ برای CSS-18 مقدار 0.91 محاسبه شده است همچنین همبستگی معنادار بین مولفه های CSS-18 تاییدی بر روایی این مقیاس است.

پس از جمع آوری پرسشنامه ها، تمامی اطلاعات وارد فایل اکسل شدند و اطمینان لازم از کیفیت و صحت داده ها حاصل گردید. داده های موجود در نرم افزار SPSS24 وارد گردید. در ادامه با استفاده از آمار توصیفی و مشخص کردن مقیاس های پراکندگی و تجمعی، در قالب جداول و نمودارها اطلاعات این پژوهش نمایش داده شد. با استفاده از آزمونهای تی مستقل، پیرسون فرضیه های این مطالع مورد راستی آزمایی قرار گرفت. فرضیه های این آزمون شامل موارد ذیل بود.

بین زیارت حرم مطهر امارضا(ع) و استرس ناشی از کووید 19 رابطه معناداری وجود دارد.

بعد از زیارت حرم و قبل از زیارت میزان استرس ناشی از کووید 19 اعدادی متفاوت می باشد.

بین مدت زمان حضور در حرم با میزان استرس ناشی از کووید 19 رابطه معناداری وهود دارد.

استرس ناشی از کووید 19 در افرادی که از لحاظ دینی قویتر هستن بعد از مراجعه به حرم نسبت به مردم عادی بیشتر کاهش می یابد.

یافته ها

از بین 95 پرسشنامه که به زائرین تحویل داده شد 60 نفر از زائرین از همان مسیر بازگشته و پرسشنامه دوم را تکمیل کردند که 10 مورد از پرسشنامه ها ناکامل بودند و حذف شدند. نرخ پاسخگویی 64 درصد بود.

میانگین سنی افراد شرکت کننده (15/11 ± 55/32) بیشینه 70، کمینه 14 بود. 50 نفر از شرکت کنندگان (3/43)درصد( زن و 26 نفر) 7/56 درصد( آنها مرد بود که از این تعداد 34 نفر) 3/68 درصد( متأهل و بقیه افراد مجرد بودند.همچنین میانگین تعداد فرزندان افراد متأهل 47 / 1 بود. شرکت کنندگان در این مطالعه از لحاظ وضعیت تحصیلات 9 نفر زیر دیپلم، 16 نفر دیپلم، 21 نفر کارشناسی، 2 نفر کارشناسی ارشد و 4 نفر دارای مدرک دکتری بودند.(جدول 2)

اختلاف میانگین استرس افرادی که دارای اعتقادات مذهبی قویتری بودند از افرادی که این ویژگی را نداشتند کمتر بود اما فقط وجود اختلاف میانگین استرس در بین کسانی که دارای اعتقادات قوی بودند نسبت به افراد متوسط با استفاده از آزمونهای آماری تائید شد. ( (P=0.016(جدول 1)

جدول1- فراوانی متغیرهای دموگرافیک شرکت کنندگان

متغیر		فراوانی	درصد
جنس	مرد	34	7/56
	زن	26	3/43
سطح تحصیلات	زیر دیپلم	9	0/15
	دیپلم	16	7/26
	کاردانی	8	3/13
	کارشناسی	21	0/35
	کارشناسی ارشد	2	3/3
	دکتری	4	7/6
وضعیت تأهل	مجرد	19	7/31
	متأهل	41	3/68
سطح اعتقادات به معنویات و انجام واجبات دینی	خیلی کم	3	0/5
	کم	7	7/11
	تا حدودی	25	7/41
	زیاد	25	7/41

 

جدول2- توزیع فراوانی متغیر سن شرکت کنندگان

متغیر	حداقل	حداکثر	انحراف معیار ± میانگین
سن	14	70	15/11 ± 55/32

 

مشاهدات ما نشان داد افرادی که غیر مشهدی(45 درصد) هستند و از راه های دور آمده اند نسبت به خود مردم مشهد تغییرات بیشتری در میزان استرس ناشی از کووید-19 دارند ولی ارتباط معناداری پیدا نشد. (جدول 3)

جدول3- فراوانی شهر محل سکونت شرکت کنندگان

درصد	فراوانی	شهر محل سکونت
0/5	3	اردکان
3/3	2	اصفهان
3/3	2	بابل
7/1	2	بردسکن
3/3	2	تنکابن
0/5	3	تهران
7/1	1	دیلم
3/3	2	رودسر
7/1	1	سبزوار
7/1	1	فاروج
0/5	3	قزوین
3/3	2	قم
3/3	2	کرج
3/3	2	کرمان
0/55	33	مشهد
0/100	60	کل

 

میانگین استرس شرکت کنندگان قبل از ورود به حرم در مطالعه از 100 واحد 26/19 ± 1/40 بود و میانگین استرس شرکت کنندگان بعد از ورود به حرم در مطالعه 71/15 ± 33/38 بود. با وجود کاهش نمره استرس بعد از زیارت، این اختلاف از نظر آماری معنی دار نمی باشد (05/0 P >). استرس افراد متأهل ( 70 / 26 ± 30 / 40) نسبت به افراد مجرد (36 / 23 ± 60 / 52) کمتر بود (P<.001). همچنین این تعداد فرزندان و میزان استرس افراد شرکت کننده در مطالعه رابطه معکوس و معناداری وجود داشت به عبارت دیگر هرگاه تعداد فرزندان کمتر بود میزان استرس والدین بیشتر میشد. (r= -0.199 P=-0.199) (جدول 4)

جدول4- مقایسه نمره ی استرس شرکت کنندگان قبل و بعد از زیارت

گروه	قبل	بعد	آماره آزمون t زوجی	p-value
	انحراف معیار± میانگین	انحراف معیار± میانگین
استرس	26/19 1±/40	71/15 ± 33/38	36/1 t =	178/0

 

جدول5-وضعیت پاسخ دهندگان به سوالات مطرح شده(17)

سوالات	زیارت	هرگز (صفر)	به ندرت (یک)	گاهی اوقات (دو)	اغلب اوقات (سه)	همیشه (چهار)
به خاطر بیماری کرونا آرامش ندارم.	قبل بعد	9 24	16 11	12 9	7 1	6 5
به خاطر بیماری کرونا ذهنم مشغول و بی قراره است.	قبل بعد	13 20	17 18	10 8	6 3	4 1
انرژی روانی زیادی به خاطر ویروس کرونا مصرف میکنم.	قبل بعد	14 26	19 16	9 4	5 1	3 3
به نظرم به خاطر بیماری کرونا عصبی شده ام.	قبل بعد	22 32	11 5	8 8	6 4	3 1
به دلیل بیماری کرونا تمرکزم بهم ریخته است.	قبل بعد	22 28	14 8	5 7	8 5	1 2
به دلیل کرونا احساس بیقراری میکنم.	قبل بعد	21 30	15 10	5 5	6 4	3 1
وقتی به بیماری کرونا فک میکنم دلشوره میگیرم.	قبل بعد	16 20	12 10	14 13	4 3	4 4
وقتی اخبار بیماری کرونا میشنوم وجودم خالی میشه.	قبل بعد	10 17	18 16	14 8	4 5	4 4
احساس میکنم با آمدن بیماری کرونا ویروس، قادر به کنترل و انجام کارهایم نیستم.	قبل بعد	19 31	18 10	5 4	2 1	6 4
به دلیل بیماری کرونا هر لحظه منتظر اخبار بد هستم.	قبل بعد	15 25	14 14	9 5	7 3	5 3
احساس میکنم به دلیل شرایط ناشی از بیماری کرونا اشتهایم تغییر کرده است.	قبل بعد	31 35	10 8	5 5	2 2	2 0
به دلیل استرس ناشی از کرونا سردرد میگیرم.	قبل بعد	33 36	10 8	0 3	6 2	1 1
احساس میکنم به دلیل شرایط ناشی از کرونا مشکلات گوارشی پیدا کرده ام.	قبل بعد	35 38	8 6	4 4	0 0	3 2
احساس میکنم به دلیل شرایط ناشی از ویروس کرونا معده ام اذیت میکنه.	قبل بعد	35 39	5 6	7 4	2 0	1 1
احساس میکنم به دلیل شرایط ناشی از کرونا ویروس کیفیت خوابم دچار اختلال شده است.	قبل بعد	24 34	15 12	4 3	5 0	2 1
به خاطر استرس ناشی از کرونا، همواره روش های پیشگیری و درمان آن را از منابع مختلف پیگیری میکنم.	قبل بعد	7 2	9 9	14 9	9 11	11 19
به خاطر بیماری کرونا خیلی سعی میکنم مراقب رفتار خودم و بستگانم باشم و پیوسته مسائل بهداشتی را گوشزد میکنم.	قبل بعد	3 3	8 4	12 8	12 10	15 25
این روزها به دلیل ویروس کرونا بیشتر دعا و مناجات میکنم.	قبل بعد	5 1	8 2	12 12	8 7	17 28

 

ما با استفاده از پرسشنامه CSS-18 سه مولفه اصلی حالت های روانی، حالت های جسمانی استرس و رفتارهای مرتبط با استرس زائرین، قبل و بعد از زیارت حرم بررسی کرده ایم.ارزیابی کلی داده ها به ما نشان داد افراد در دوران کرونا از لحاظ جسمانی که شامل تغذیه، کیفیت خواب و سردرد کمترین تغییرات نسبت به 2 مولفه دیگر داشته اند. در مطالعه ما مشخص شد دوران کرونا، موجب افزایش استرس شده است و رفتارهای مرتبط با استرس نیز در اغلب افراد بسیار بیشتر شده بود. همچنین مشخص شد. ارتباط با خدا در دوران کرونا حتی در افرادی که اعتقادی به تاثیر دعا و مناجات نداشته اند بیشتر شده و مردم علی رغم وجود بیماری کرونا برای حضور در مکان های مقدس مشتاق می باشند. (جدول 6)

جدول 6-شاخص های آماری و مقایسه مولفه های اصلی بعد و قبل از زیارت

مولفه	ارزش ویژه ارزیابی شده	مقدار واریانس عامل	واریانس تجمعی	میانگین	انحراف استاندارد
حالت های روانی	81/5	30/32	30/32	31/14	87/8
حالت های جسمانی استرس	35/3	66/18	96/50	38/3	91/3
رفتارهای مرتبط با استرس	78/1	93/9	90/60	38/7	47/2

 

نتیجه گیری

هدف از این مطالعه بررسی تاثیر حرم امام رضا بر روی میزان استرس ناشی از کرونا بود. البته در شرایط فعلی متولیان امور بهداشتی کشور رفتن به حرم به هر مکانی که در آن تجمع باشد را نهی کردند (44).

یافته های این مطالعه نشان داد که به طور میانگین در زمان شیوع کووید 19 شرکت کنندگان در مطالعه، دارای استرس شدید بوده اند. در راستای نتایج این تحقیق، مطالعه ای مشابه ای تا به الان انجام نشده است که تاثیر فشارهای روانی حاصل از شیوع کووید-19 و زیارت مکان های مقدس را بر روی جوامع مختلف بررسی کند (45)(46)(47).

Maarefvand در مطالعه خود میزان استرس ایرانیان را در زمان شیوع کرونا 33 / 3 محاسبه نمود و سطح استرس آنان را شدید برآورد کرد(48). Rehman میزان استرس در هند را متوسط(49)، Barzilay میزان استرس در بین کادر مراقبت بهداشتی و درمانی را بالا (11) و Stanton میزان استرس ناشی از کرونا را در استرالیا را در حد متوسط اعلام کرد (1). یافته های این مطالعه نشان داد در زمان شیوع بیماری کووید- 19زنان نسبت به مردان استرس بیشتری داشته اند. یافته های مطالعه Maarefvand هم در راستای این مطالعات هست(48).

مطالعه های دیگری نیز به اختلاف بین استرس در بین زنان و مردان در زمان شیوع کرونا اشاره کرده اند (47)(32).آزمونهای آماری در این مطالعه مشخص کرد افراد مجرد نسبت به افراد متأهل در زمان شیوع کرونا استرس بیشتری را متحمل شدند. Lei و همکاران در مطالعه خود متوجه شدند که افراد مطلقه و بیوه از متأهلان و افراد مجرد در معرض فشار روحی بیشتری هستند(50). مطالعات دیگر نیز نشان داد که وضعیت تأهل میتواند در میزان استرس و فشارهای روانی مؤثر باشد (48)(8).

بر اساس یافته های این مطالعه مشخص شد که رابطه بین تعداد فرزندان و میزان استرس ناشی از کووید 19 معکوس است به عبارت دیگر افرادی که فرزندان کمتری داشتند، استرس بیشتری را در دوران کرونا متحمل شدند. به نظر میرسد افرادی که دارای فرزند کمتر هستند به دلایل مختلفی بیشتر دچار استرس میشوند، اما آنچه باید در این زمینه بیشتر به آن توجه کرد این است که تک فرزندان به دلیل عدم حضور در محیط ها و جوامع هم سن سالان دچار آسیب های بیشتری میشوند(26). آنطور که مشخص شده است شیوع بیماریهای عفونی از جمله کووید- 19 باعث ایجاد استرس در افراد میگردد و وجود این فشار روانی در افراد میتواند باعث مشکلات دیگری مانند بروز بیماریهای جسمی و روانی در فرد گردد و حتی باعث ایجاد رفتارهای خطرناک ازجمله مصرف الکل و دخانیات شود(9)(51)(52).

این مطالعه دارای محدودیت های بود که ممکن است در تحلیل و تفسیر نتایج تأثیرگذار باشد که در ادامه به بررسی آنها میپردازیم. در این مطالعه افرادی که از سراسر ایران به حرم امام رضا آمده بودند پرسشنامه بصورت خود اظهاری تکمیل میشد و این میتواند خطاهایی را تحلیل و تفسیر مطالعه به وجود آورد، بهتر است در مطالعات بعدی از گروه های مشخص نمونه گیری و مقایسه انجام شود، بطور مثال در بدو ورود به حرم یک پرسشنامه در رابطه با میزان اعتقادات شخص به او داده شود و تاثیر حرم بر روی گروه های مختلف از لحاظ اعتقادی بررسی شود سپس وضعیت استرس آنها ارزیابی شود.

البته این مطالعه دارای محدودیت های بود که در تحلیل و تفسیر نتایج تأثیرگذار بودند از جمله دشواری و محدودیت در جمع آوری نمونه و گرفتن نظرسنجی بخاطر قوانین سختگیرانه و محتاطانه استان قدس رضوی، عدم همکاری برخی زائران و عدم بازگشت برخی زائران برای پر کردن پرسشنامه مربوط به بررسی میزان استرس بعد از زیارت حرم، عدم همکاری و تمایل اکثر هتل ها و مهانسرا ها، انتخاب زمان نه چندان مناسب از اپیدمی کرونا برای انجام این نظرسنجی زیرا به نظر می رسد با توجه به اینکه از شروع این بیماری حدودا دو سال می گذرد میزان استرس جامعه از مبتلا شدن به این بیماری نسبت به اوایل پاندمی کرونا کاهش پیدا کرده است و استرس مردم نسبت به اویل نسبت به این بیماری کمتر شده است.یافته های این مطالعه مشخص کرد که شیوع بیماری کووید-19 مانند سایر بیماریهای عفونی باعث ایجاد استرس در جوامع میگردد. استرس ناشی از کووید-19 در گروههای مختلف جامعه متفاوت و دارای جنبه های مختلفی است. این مطالعه وجود رابطه ی معنادار بین ورود به حرم و کاهش استرس ناشی از کرونا اثبات نکرد ولی ابعاد دیگر نیز مورد بررسی قرارگرفته شد مانند تاثیر زیارت حرم بر روی افراد مسافر (غیرمشهدی)، بررسی رابطه متغیرهای دموگرافیک(سن،جنس، سطح تحصیلات، وضعیت تأهل و سطح اعتقادات به معنویات و انجام واجبات دینی) و تاثیر آنها بر استرس ناشی از کووید-19 استرس نشان داده شد. وجود بیماری و جدی گرفتن خطر آن به قدری مهم است که در نتیجه آن فعل زیارت فقط در صورتی عقلانی است که با رعایت موارد بهداشتی و مواردی که در ذهن فرد مانع بیماری هستند انجام شود (39). برای دستیابی به نتایج دقیقتر در این زمینه نیاز به مطالعات دقیقتر می باشد.که با کنترل متغیرهای مخدوش گر مانند شغل، محیط کار و وضعیت فعلی سلامت روان شرکت کننده نتایج دقیق تری را به دست بیاورد. این مطالعه میتواند بر روی بیماران کرونایی و یا افرادی که نتیجه آزمون آنها مثبت شده است به صورت کار آزمایی بالینی انجام گردد.

ارجاعات

1.         Stanton R, To QG, Khalesi S, Williams SL, Alley SJ, Thwaite TL, et al. Depression, Anxiety and Stress during COVID-19: Associations with Changes in Physical Activity, Sleep, Tobacco and Alcohol Use in Australian Adults. Int J Environ Res Public Health. 2020 Jun 7;17(11):4065.

2.         Adil T, Rahman R, Whitelaw D, Jain V, Al-Taan O, Rashid F, et al. SARS-CoV-2 and the pandemic of COVID-19. 2020;

3.         WHO Coronavirus (COVID-19) Dashboard ؛ WHO Coronavirus (COVID-19) Dashboard With Vaccination Data [Internet]. [cited 2021 Aug 16]. Available from: https://covid19.who.int/

4.         World Health Organization: Ten health issues WHO... - محقق Google.

5.         Abdelghani M, Hamed MG, Said A, Fouad E. Evaluation of perceived fears of COVID-19 virus infection and its relationship to health-related quality of life among patients with diabetes mellitus in Egypt during pandemic: a developing country single-center study. Diabetol Int [Internet]. 2021; Available from: https://www.scopus.com/inward/record.uri?eid=2-s2.0-85105872316&doi=10.1007%2Fs13340-021-00511-8&partnerID=40&md5=dbbde1638f35491dbd273c1ee18f0de8

6.         Pan K-Y, Kok AAL, Eikelenboom M, Horsfall M, Jörg F, Luteijn RA, et al. The mental health impact of the COVID-19 pandemic on people with and without depressive, anxiety, or obsessive-compulsive disorders: a longitudinal study of three Dutch case-control cohorts. The Lancet Psychiatry. 2021 Feb;8(2).

7.         LE J, KP M, L H, KA N, MH R, AA P, et al. Diabetes and COVID-19: psychosocial consequences of the COVID-19 pandemic in people with diabetes in Denmark-what characterizes people with high levels of COVID-19-related worries? Diabet Med [Internet]. 2020 Jul 1 [cited 2021 Aug 14];37(7):1146–54. Available from: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32392380/

8.         Nasirzadeh M, Akhondi M, Jamalizadeh nooq A, Khorramnia S. A Survey on Stress, Anxiety, Depression and Resilience due to the Prevalence of COVID-19 among Anar City Households in 2020: A Short Report. J Rafsanjan Univ Med Sci [Internet]. 2020 Nov 1;19(8):889–98. Available from: http://journal.rums.ac.ir/article-1-5380-en.html

9.         Pourhosein R. A Case Study on the Effect of Spirituality on Reducing Stress and Grief Caused by COVID-19. Psychol Ment Heal Care. 2021 Mar 28;6(1):01–3.

10.        Khaledian M, Pishvaei M, Karami Baghteyfouni Z, Smaeili M, Baghteyfouni KZ. Effect of Islamic-based spiritual therapy on self-esteem and mental health of addicts. J Res Heal Soc Dev Heal Promot Res Cent. 7(2).

11.        Barzilay R, Moore TM, Greenberg DM, DiDomenico GE, Brown LA, White LK, et al. Resilience, COVID-19-related stress, anxiety and depression during the pandemic in a large population enriched for healthcare providers. Transl Psychiatry. 2020 Dec 1;10(1).

12.        Foong HF, Hamid TA, Ibrahim R, Haron SA. The association between religious orientation and life satisfaction in older adults living with morbidity and multimorbidity: a gender perspective in Malaysia. Psychogeriatrics. 2020 Nov 27;20(6):891–9.

13.        Seligman MEP, Csikszentmihalyi M. Positive Psychology: An Introduction. Flow Found Posit Psychol Collect Work Mihaly Csikszentmihalyi [Internet]. 2014 Apr 1 [cited 2022 Jan 7];9789401790888:279–98. Available from: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-94-017-9088-8_18

14.        Inglehart R. Culture Shift in Advanced Industrial Society. Princeton University Press; 2018.

15.        Badry R. Among the Pilgrims, but Not of Them – Individualist Intellectuals on Their Pilgrimage to Mecca. Stud Litt. 2020;15(3):165–78.

16.        Hosseini K, Javad M, Ebrahim Abad A, Saeed M, Khodaee A. Investigation of relationship between the pilgrimage of Imam Reza(AS) with a happiness and life satisfaction. Vol. 2, Original Article Journal of Reaserch on Religion & Health. 2016.

17.        Salimi H, Chamgordani SA, Nafchi NG, Tabashir S, Chamgordani A. Construction and Validation of Corona Stress Scale (CSS-18) According to Iranian Lifestyle. Vol. 5, Journal of Quran and Medicine. 2021.

18.        افزایش زائران حرم رضوی و لزوم تشدید پیشگیری از کرونا - ایرنا [Internet]. [cited 2022 Jan 4]. Available from: https://www-irna-ir.cdn.ampproject.org/v/s/www.irna.ir/amp/84077076/?amp_js_v=a6&amp_gsa=1&usqp=mq331AQKKAFQArABIIACAw%3D%3D#aoh=16386445819508&csi=1&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&amp_tf=از %251%24s&ampshare=https%3A%2F%2Fwww.irna.ir%2Fnews%2F84077076%2F%25D8%25A7%25D9%2581%25D8%25B2%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25B4-%25D8%25B2%25D8%25A7%25D8%25A6%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2586-%25D8%25AD%25D8%25B1%25D9%2585-%25D8%25B1%25D8%25B6%25D9%2588%25DB%258C-%25D9%2588-%25D9%2584%25D8%25B2%25D9%2588%25D9%2585-%25D8%25AA%25D8%25B4%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF-%25D9%25BE%25DB%258C%25D8%25B4%25DA%25AF%25DB%258C%25D8%25B1%25DB%258C-%25D8%25A7%25D8%25B2-%25DA%25A9%25D8%25B1%25D9%2588%25D9%2586%25D8%25A7

19.        Aldossari M, Aljoudi A, Celentano D. Health issues in the Hajj pilgrimage: a literature review. East Mediterr Heal J. 2019 Oct 1;25(10):744–53.

20.        Kim Y, Seidlitz L, Ro Y, Evinger JS, Duberstein PR. Spirituality and affect: a function of changes in religious affiliation. Pers Individ Dif. 2004 Sep;37(4):861–70.

21.        Alipoor R, Naghdi M, Hosseinpour S, Soureshjani RH, Rezaie A, Mousavian G, et al. Relationship between Religious Attitude and General Health of Medical Science Students in Different Regions in Iran. Int J Med Investig [Internet]. 2016 Dec 10 [cited 2022 Jan 7];5(4):146–52. Available from: http://intjmi.com/article-1-256-en.html

22.        Mirzaei R, Abdi M. An influenza A outbreak in Iranian individuals following Arba’een foot pilgrimage from October to December 2019. Infect Control Hosp Epidemiol. 2020 May 12;41(5):627–8.

23.        Marketing for hospitality and tourism. Pearson Academic; 2020.

24.        Khalili S, Murken S, Reich KH, Shah AA, Vahabzadeh A. INVITED ESSAY: Religion and Mental Health in Cultural Perspective: Observations and Reflections After The First International Congress on Religion and Mental Health, Tehran, 16-19 April 2001. Int J Psychol Relig. 2002 Oct;12(4):217–37.

25.        Kozlowska K, Walker P, McLean L, Carrive P. Fear and the Defense Cascade. Harv Rev Psychiatry. 2015 Jul;23(4).

26.        Nooh HZ, Alshammary RH, Alenezy JM, Alrowaili NH, Alsharari AJ, Alenzi NM, et al. Public awareness of coronavirus in Al-Jouf region, Saudi Arabia. J Public Health (Bangkok). 2021 Oct 13;29(5):1107–14.

27.        JPT_Volume 10_Issue شماره 38-37_Pages 358-368.

28.        Ahmed QA, Memish ZA. The cancellation of mass gatherings (MGs)? Decision making in the time of COVID-19. Travel Med Infect Dis. 2020 Mar;34:101631.

29.        Moufahim M, Lichrou M. Pilgrimage, consumption and rituals: Spiritual authenticity in a Shia Muslim pilgrimage. Tour Manag. 2019 Feb;70:322–32.

30.        2_15.

31.        ‫ﺑ ‫اﻋﺘﻤﺎد، ‫رواﻧﯽ ‫آراﻣﺶ ‫ﺑﺎ ‫دﯾﻨﯽ ‫ﻧﮕﺮش ‫راﺑﻄﻪ ‫ﺑﺮرﺳﯽ ‫ﻪ ‫ﻧﻔﺲ ‫اﺿﻄﺮاب، ‫دﺧﺘﺮ ‫ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ‫اﻓﺴﺮدﮔﯽ ‫و.

32.        Bodecka M, Nowakowska I, Zajenkowska A, Rajchert J, Kaźmierczak I, Jelonkiewicz I. Gender as a moderator between Present-Hedonistic time perspective and depressive symptoms or stress during COVID-19 lock-down. Pers Individ Dif. 2021 Jan 1;168.

33.        ‫فرهنگیان ‫دانشگاه ‫دانشجوی. ‫م ‫بر ‫آن ‫تاثیر ‫و ‫دینداری ‫طالعه ‫بهداشت/سلامت ‫روانی، *‫بهاران ‫نازنین، ‫لشنی ‫زند ‫وهاب ‫رضا ‫سعیدی [Internet]. Available from: www.SID.ir

34.        iqna.ir ؛ خبرگزاری بین المللی قرآن [Internet]. [cited 2022 Jan 5]. Available from: https://iqna.ir/fa

35.        Ebrahimi E. Spiritual Health and psychosis in the light of Quran. Vol. 13, Arak Medical University Journal (AMUJ) Review Article Winter. 2011.

36.        Remediated pilgrimage to the shrine of.

37.        Coleman S. Do you believe in pilgrimage? Communitas, contestation and beyond. Anthropol Theory. 2002;2(3):355–68.

38.        اگر حرم اهل بیت (ع) دارالشفاست، چرا از ترس کرونا بسته شده اند؟! [Internet]. [cited 2022 Jan 4]. Available from: https://hawzah.net/fa/News/View/111438/اگر-حرم-اهل-بیت-%22ع%22-دارالشفاست،-چرا-از-ترس-کرونا-بسته-شده-اند!?SearchText=کاهش استرس ناشی از کرونا با زیارت امام رضا

39.        Taghiabad BA, Ahrari S, Garai Z. Mental Health and Stress-coping Strategies among Memorizers of Holy Quran. Vol. 2, Health, Spirituality and Medical Ethics. 2015.

40.        بایگانی جستارها و یادداشت ها - پایگاه خبری طومار اندیشه [Internet]. [cited 2022 Jan 4]. Available from: https://tumarandishe.ir/fa/note/

41.        احمدی م. خرافه گرایی بازگشت به جاهلیت. حوزه [Internet]. 2009 Jun 22 [cited 2022 Jan 5];26(152):3–18. Available from: http://jh.isca.ac.ir/article_696.html

42.        Faris HM, Griffin KA. The impact of COVID-19 on religious tourism and pilgrimage to the holy city of Karbala. Vol. 8, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage. Dublin Institute of Technology; 2020. p. 75–84.

43.        Shahamatinejad S. Archive of SID 38 ‫نتیجه :‫گیری ‫پرژوهش ‫ایر ‫نتایج ‫به ‫توجه ‫با ‫خطیر ‫ایط ‫شر ‫ای ‫در ‫شناسا ‫روا ‫که ‫شود ‫می ‫پیشنهاد [Internet]. Vol. 3, Journal of Assessment and Research in Counseling and Psychology. 2021. Available from: www.SID.ir

44.        فولادیان م, صدر نبوی ف, خسرونژاد پ, واعظ موسوی م, ظریف پویا م, شاملی و, et al. Qualitative analysis of the effect of Coronavirus outbreak on pilgrimage patterns in the holy shrine of Imam Reza. فصلنامه مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی. 2020;12(3):145–82.

45.        Suhail S, Zajac J, Fossum C, Lowater H, McCracken C, Severson N, et al. Role of Oxidative Stress on SARS-CoV (SARS) and SARS-CoV-2 (COVID-19) Infection: A Review. Protein J. 2020 Dec 26;39(6):644–56.

46.        Liu S, Lithopoulos A, Zhang C-Q, Garcia-Barrera MA, Rhodes RE. Personality and perceived stress during COVID-19 pandemic: Testing the mediating role of perceived threat and efficacy. Pers Individ Dif. 2021 Jan;168:110351.

47.        Hosseinzadeh-Shanjani Z, Hajimiri K, Rostami B, Ramazani S, Dadashi M. Stress, Anxiety, and Depression Levels Among Healthcare Staff During the COVID-19 Epidemic. Basic Clin Neurosci J. 2020 Jul 30;163–70.

48.        Maarefvand M, Hosseinzadeh S, Farmani O, Safarabadi Farahani A, Khubchandani J. Coronavirus Outbreak and Stress in Iranians. Int J Environ Res Public Health. 2020 Jun 20;17(12):4441.

49.        Rehman U, Shahnawaz MG, Khan NH, Kharshiing KD, Khursheed M, Gupta K, et al. Depression, Anxiety and Stress Among Indians in Times of Covid-19 Lockdown. Community Ment Health J. 2021 Jan 23;57(1):42–8.

50.        Lei L, Huang X, Zhang S, Yang J, Yang L, Xu M. Comparison of Prevalence and Associated Factors of Anxiety and Depression Among People Affected by versus People Unaffected by Quarantine During the COVID-19 Epidemic in Southwestern China. Med Sci Monit. 2020 Apr 20;26.

51.        Varma P, Junge M, Meaklim H, Jackson ML. Younger people are more vulnerable to stress, anxiety and depression during COVID-19 pandemic: A global cross-sectional survey. Prog Neuro-Psychopharmacology Biol Psychiatry. 2021 Jul;109:110236.

52.        Campione‐Barr N, Rote W, Killoren SE, Rose AJ. Adolescent Adjustment During COVID‐19: The Role of Close Relationships and COVID‐19‐related Stress. J Res Adolesc. 2021 Sep 26;31(3):608–22.

پی نوشت ها: