از دیرباز در جوامعی با اقلیم‌‌‌‌های خشک و نیمه‌‌‌‌خشک همچون ایران همواره رقابت برای دسترسی به منابع آب بیشتر در جریان بوده است. یکی از دلایل این مناقشه بر سر آب نیز به تولید مواد غذایی بیشتر و افزایش رفاه بازمی‌گردد. با گذشت زمان و افزایش جمعیت کشورهای مختلف، نیاز به مواد غذایی نیز بیشتر شده؛ بنابراین رقابت بر سر آب و تسلط بر منابع آب توجیه بیشتری پیدا می‌کند. ایران به لحاظ جغرافیایی در منطقه‌‌‌‌ای قرار گرفته که به شدت دچار کمآبی است و بر سر منابع آبی نزاع‌های طولانی در منطقه وجود داشته است. این در حالی است که تغییر اقلیم نیز یکی از فاکتورهای اثرگذار بر این گونه رقابت‌‌‌‌هاست و نباید از آن غافل بود. در واقع اگر تا چندی پیش صحبت از جنگ بر سر آب می‌‌‌‌شد شوخی به نظر می‌‌‌‌رسید اما امروز اگر بحث‌‌‌‌های مرتبط با اقلیم و کمآبی به درستی مدیریت نشود، چنین جنگ‌‌‌‌هایی می‌تواند قریب‌‌‌‌الوقوع باشد. همچنانکه امروز ایران با چند کشور همسایه‌‌‌‌اش همچون افغانستان، عراق و ترکیه بر سر مسائل آبی دچار تنش و نوعی مناقشه شده است.
یکی از مهم‌ترین پروژ‌‌‌‌ه‌‌‌‌هایی که منطقه را در معرض خطر قرار داده، پروژه آناتولی جنوب شرقی ترکیه با هدف ساخت 22 سد و 19 نیروگاه روی رودخانه‌‌‌‌های دجله و فرات است که علاوه بر زیر پا گذاشتن حقوق مشترک در استفاده از این رودخانه‌‌‌‌ها به سلاحی کشنده، برای تخریب محیطزیست ایران و همسایگان بدل شده است. اگر این طرح به روند خود ادامه دهد دیری نمی‌‌‌‌پاید که کشورهای منطقه وارد جنگ آب شوند. دولت ترکیه با انجام این پروژه در عمل آغاز شکل‌‌‌‌گیری ریز‌گردها در غرب ایران و تشدید بیابان‌‌‌‌زایی در عراق را سبب شده است. با تکمیل نهایی طرح گاپ، ترکیه حدود 45درصد آب رودخانه‌‌‌‌های دجله و فرات را کنترل خواهد کرد و در یکی دو دهه آینده سبب کاهش آب ورودی به عراق تا میزان 80درصد می‌شود.
حقابه ایران از رودخانه هیرمند نیز سال‌هاست محل جدال بین ایران و همسایه شمال‌‌‌‌شرقی‌اش است. بحث مربوط به هیرمند، تاثیرات مستقیمی روی استان‌‌‌‌های شرقی به‌ویژه سیستان و بلوچستان باقی می‌‌‌‌گذارد. البته مشکل بر سر هیرمند به طالبان مربوط نمی‌شود و در دولت‌‌‌‌های قبلی افغانستان نیز بر سر حقابه هیرمند بین تهران و کابل تفاهمات اجرا نمی‌‌‌‌شد. این در حالی است که بر اساس معاهده دلتا که در دهه 50 بین ایران و افغانستان منعقد شد و یک معاهده بین‌المللی و قانونی است که ضمانت اجرایی دارد، افغانستان باید سالانه 820 میلیون متر‌‌‌‌مکعب از حقابه هیرمند را به ایران بدهد که در سال‌های اخیر این اتفاق نیفتاده است. اما در رابطه با عراق داستان فرق می‌کند و مقامات عراق می‌‌‌‌گویند که درباره حقابه از آب‌‌‌‌های مشترک با ایران تاکنون نتوانسته‌‌‌‌اند به توافقی برسند و حتی بحث شکایت از ایران به دادگاه لاهه مطرح بود.
فقدان دیپلماسی آبی
با وجودی‌که امروز کمآبی و تلاش کشورها برای تامین منافع خود در این حوزه به یکی از اولویت‌‌‌‌های سیاست خارجی هر کشوری تبدیل شده است اما به نظر می‌رسد در ایران در حوزه دیپلماتیک توجه خاصی به این موضوع نمی‌شود و پیگیری‌‌‌‌ها و نگرانی‌ها بیشتر از جانب رسانه‌‌‌‌ها یا استادان و فعالان محیطزیست است. به طور کلی یکی از مقولاتی که دستگاه سیاست خارجی ایران کمتر نسبت به آن فعال بوده مساله تغییرات اقلیمی است که تاثیر مستقیمی روی ماجرای آب می‌‌‌‌گذارد. این در حالی است که به عنوان مثال برای گرفتن حقابه هیرمند باید از راه دیپلماسی وارد شویم و از تمام ظرفیت‌‌‌‌های حقوقی از جمله سازمان ملل متحد و سایر جوامع ذی‌‌‌‌صلاح بین‌المللی که هم افغانستان و هم کشور ما عضو آن هستند، استفاده کنیم. همچنین در خصوص ترکیه و سدسازی‌‌‌‌های وسیعش در ذیل پروژه گاپ که کشورهای همسایه را با کمآبی و گرد و غبار مواجه کرده است ایران می‌تواند به نهادهای بین‌المللی ذی‌ربط شکایت ببرد اما به دلیل فقدان دستگاه مربوطه در این حوزه در وزارت خارجه گامی در این جهت تاکنون برداشته نشده است.
در ارتباط با موضوع اخیرا ابوالفضل ظهره وند، سفیر پیشین ایران در افغانستان در گفت‌وگویی به این موضوع اشاره کرد که هند و ترکیه می‌‌‌‌خواهند به طالبان در مساله مهار آب‌‌‌‌هایی که به ایران و پاکستان سرریز می‌شود، کمک کنند و در عین حال این کشورها به یکسری امتیازهای سیاسی، اقتصادی و امنیتی در افغانستان دست پیدا کنند. سفیر پیشین ایران در افغانستان در گفتوگو با «ایسنا» گفت: «طالبان دنبال این است تا آب‌‌‌‌هایی که به سمت مرزهای بیرونی به‌خصوص ایران و پاکستان می‌رود را مهار کند.» ابوالفضل ظهرهوند در گفتوگو با «ایسنا» با اشاره به برخی تحرکات و رفت و آمدهای دیپلماتیک طالبان با ترکیه بر سر مسائل و منابع آبی در این کشور با تاکید بر اینکه کشورهای پیرامونی ایران به دلایل مختلف مترصد این هستند که کنترل حداکثری روی آب داشته باشند توضیح داد: «البته مولفه‌های دیگری جز کنترل آب به لحاظ سیاسی، اقتصادی و امنیتی وجود دارد.»
پیش‌تر نیز در 20 شهریور 1401 دکتر مهدی اسماعیلی بیدهندی، عضو هیات علمی دانشکده محیطزیست دانشگاه تهران در گفتوگو با خبرگزاری تسنیم درباره اقدام طالبان در فرستادن حقابه ایران از رود هیرمند به شوره‌‌‌‌زارهای افغانستان گفته بود: «اقدامی که طالبان انجام داد، این یقین را به وجود آورد که عدم‌پرداخت حقابه ایران از رود هیرمند ارتباطی با نوع نگرش دولت‌‌‌‌های مختلف افغانستان ندارد، بلکه یک سیاست کلی است که در این کشور جا افتاده و دولت‌‌‌‌های مختلف افغانستان بر این تصمیم مصمم هستند.» وی افزود: «عملکرد طالبان ثابت کرد که نه فقط کشور افغانستان بلکه دولت‌‌‌‌های خارجی دیگر و جریان‌‌‌‌های سیاسی مختلفی در این سیاستگذاری دخیل هستند و ممکن است آمریکا، رژیم صهیونیستی و حتی ترکیه و پاکستان نیز در پشت پرده این تصمیم باشند؛ کشورهایی که منافع آنها در ضدیت با کشور ماست سعی دارند تا از این موضوع سوء‌‌‌‌استفاده کنند و دولت افغانستان را برای تحت فشار گذاشتن کشور ما پیشقدم کرده‌‌‌‌اند.»
چرا مماشات ؟
ظهرهوند همچنین در بخش دیگری از این گفتوگو با اشاره به اینکه روابط ما با افغانستان در بحث آب، متاثر از کم توجهی و کم لطفی افغان‌‌‌‌ها به حقابه ایران بوده است، گفت: «باید بگویم که دیپلماسی آب در ایران فعال نبوده یا با مماشات همراه بوده است. توجه به این مساله کلیدی و راهبری طوری طراحی نشده که ایران به حقابه خود دست یابد و از سویی شاهد امنیت پایدار آبی باشیم.» وی افزود: «طالبان با توجیه‌‌‌‌های مختلفی که دارد، دنبال این است که آب‌‌‌‌هایی که به سمت مرزهای بیرونی به سمت ایران و پاکستان می‌رود را مهار کند، البته در رابطه با پاکستان با تحفظ خاصی این کار را می‌کند چون واکنش پاکستان سخت خواهد بود. در رابطه با سد کمال خان شاهد بودیم که هر وقت ایران اعتراض کرد به یک دلیل و بهانه کار را توجیه کردند و الان در رابطه با ترکیه هم روند به همین شکل است.» ظهرهوند به نقش هند و ترکیه در کمک به دولت افغانستان در گذشته و الان هم در سدسازی اشاره کرد و گفت: «دلایلشان هم صرفا اقتصادی نیست بلکه از این منظر اهداف سیاسی، امنیتی و تحقیقاتی در حوزه معدن را دنبال کردند و می‌‌‌‌خواهند از این اهرم برای رسیدن به منافع خود استفاده کنند.»
بازنگری جدی
به گفته سفیر پیشین ایران در افغانستان، نوع نگاه به تحولات منطقه نیاز به یک بازنگری جدی دارد و اگر به همین صورت زمان را از دست بدهیم به‌ویژه در بحث آب با دشواری جدی‌تری در آینده نزدیک مواجه می‌شویم. ظهرهوند تاکید کرد: «معتقدم باید مساله دسترسی به آب پایدار و امن بیرون از کنترل کشورهای پیرامون را در دستور کار داشته باشیم یا اینکه صنایع کشور را به سمت مرزهای آبی مان هدایت کنیم و از امکانات ممکن استفاده کنیم و اجازه ندهیم کشورهای پیرامون از آب به عنوان اهرم موثر علیه ایران استفاده کنند.» سفیر پیشین ایران در افغانستان با تاکید بر جدی گرفته شدن دیپلماسی آب در کشور تصریح کرد: «ما باید بتوانیم با طالبان یا ترکیه و کشورهای دیگر پیرامونی در یک همکاری مشترک مساله آب را حل کنیم. همه می‌‌‌‌دانیم وقتی اکوسیستم تغییر می‌کند در هر دو طرف مرز تغییر ایجاد می‌شود به‌ویژه اینکه باد از غرب به شرق می‌‌‌‌وزد و این برای افغانستان چندان قابل قبول نیست از این رو معتقدم در این رابطه نباید به سمت تنش برویم بلکه با همکاری باید به راه‌حل برسیم.»
این دیپلمات سابق ایران در نهایت در گفتوگو با «ایسنا» گفت: «رفت‌‌‌‌و‌‌‌‌آمدهای سیاسی و تحرکات دولت طالبان برای ایران آورده مثبت ندارد، اگر می‌‌‌‌خواهند سد بسازند ایران در همسایگی افغانستان بهتر می‌تواند کمک کند. البته چنانچه آن سد در راستای منافع ملی ایران باشد و اینگونه نباشد که به عنوان مثال سد کمال‌خان که به ضرر ایران بود، با سیمانی که از ایران تهیه شد یا کمک‌های فنی مهندسی که ایران به آنها داشت، ساخته شود و بعد برای ایران مشکل‌ساز بشود.» همچنین ابوالفضل ظهرهوند، سفیر پیشین ایران در افغانستان در پاسخ به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در تکمیل بخشی از صحبت‌‌‌‌هایش با «ایسنا» و به‌ویژه درباره اهداف ترکیه و هند از کمک به طالبان گفت: «هم ترکیه و هند اولویت نخست‌شان در افغانستان، اهداف سیاسی، امنیتی و اقتصادی است منتها در یک مقطعی با اهرم اقتصاد و در مقطع دیگر با مولفه فرهنگ در افغانستان وارد می‌‌‌‌شوند.» ظهرهوند توضیح داد: «ترکیه وقتی با ترک‌‌‌‌های شمال یعنی ازبک‌‌‌‌ها برخورد می‌کند از مولفه پان‌‌‌‌ترکیسم و زبانی استفاده می‌کند. در خصوص طالبان مولفه اشتراک در مسائل اهل سنت و اسلام را مدنظر قرار می‌دهد. بنابراین ترکیه فاقد اصول ثابتی است و جایی که لازم باشد پان‌‌‌‌ترک است و جای دیگر عضو ناتو و در یک موقعیت دیگر رهبر اخوانی‌‌‌‌ها.»
درواقع ترکیه برای پیشبرد منافع خود از هر اهرمی استفاده می‌کند. به عنوان مثال به گفته ظهرهوند، آنها با حضور در افغانستان اهداف منطقه‌‌‌‌ای را دنبال می‌کنند و می‌‌‌‌بینیم با پاکستانی که هیچ نسبتی ندارد رابطه برقرار کرده و در جمهوری آذربایجان مانور مشترک برگزار می‌کنند. وی افزود: «در عین حال احتمالا منابع معدنی افغانستان هم در بلندمدت در دستورکار ترکیه باشد. ضمن آنکه حس رقابت با ایران را نیز در معادلات تصمیم‌گیری ترکیه باید در نظر گرفت.» به گفته سفیر پیشین ایران در افغانستان، آنکارا در مساله آب سعی دارد ملاحظه طالبان را داشته باشد و احتمالا طرفین رایزنی‌‌‌‌هایی داشته‌‌‌‌اند. همچنین ترکیه و طالبان در گذشته در جلوگیری از خروج آب از مرزهای افغانستان همکاری‌‌‌‌هایی داشته‌‌‌‌اند.
پاکستان زیر سیبل هند
به گفته این کارشناس، هند هم که در این داستان آب نقش‌‌‌‌آفرینی می‌کند، مساله اولش با پاکستان است. مولفه منازعه هند با پاکستان، دسترسی به آسیای میانه و درون افغانستان و جریان‌‌‌‌هایی که در گذشته با آنها سرمایه‌گذاری کرده بودند اکنون برای دهلی‌‌‌‌نو بسیار مهم است. ظهرهوند با تاکید بر اینکه هند روند آرام، خزنده و روبه رشدی را در باز کردن جا پایی برای خود در افغانستان داشته، گفت: «زمانی کسی فکر نمی‌کرد هند در افغانستان جای پایی داشته باشد اما هند همین جا پا را با طالبان هم پیش برده است.» در نهایت باید به این نکته توجه کرد که امروزه بحث آب و ارتباط آن با امنیت ملی کشورها از ویترین خارج شده و به یک بحث جدی در حوزه سیاستی و مدیریتی تبدیل شده است و ایران نیز نباید از توجه به این مهم غافل باشد.