به قلم : د‌کتر پروانه صفایی مقد‌م - متخصص رو انشناسی بالینی
dr.s.moqadam@gmail.com
تحریریه زندگی آنلاین : نوجوانان در این سن تفکر و توجه‌شان به خودشان معطوف می‌شود، در مورد تغییرات سریع ظاهری خود آگاهی پیدا می‌کنند و احساس می‌کنند که همیشه توسط دیگران مورد قضاوت هستند. همچنین در مورد نحوه افکار و قضاوت دیگران درباره خود حساس و نگرانند. به همین دلیل نوجوانان نسبت به ظاهر، نوع پوشش، رفتار اجتماعی و موفقیت‌ها و شکست‌های اجتماعی بیش از حد حساسیت پیدا می‌کنند. بر اساس نظریه اریکسون، یکی از مشخصه‌های دوره نوجوانی جستجوی هویت شخصی است. از این رو آنچه نوجوان می‌پوشد می‌تواند بخش بزرگی از هویت او باشد. نوجوانان می‌آموزند طرز لباس پوشیدن نقش مهمی در روابط اجتماعی و اینکه از سوی دیگران چگونه مورد ارزیابی قرار می‌گیرند، ایفا می‌کند. همچنین لباسی که نوجوانان برای پوشیدن انتخاب می‌کنند، می‌تواند راهی باشد برای اینکه از والدین خود مستقل شوند. والدین باید به نوجوان اجازه دهند برای انتخاب لباس، نظر خود را بدهد، هر چند ممکن است در انتخاب‌های اولیه‌اش دچار اشتباه شود، اما به تدریج می‌آموزد که باید با در نظر گرفتن تمام جوانب اجتماعی، خانوادگی و مانند آنها برای خود لباس تهیه کند. اگر سلیقه او مورد پسند والدین و اطرافیان نیست او را مسخره نکنند یا مستقیم او را به باد انتقاد نگیرند. اینگونه رفتارها و روش‌های تند، مستقیم و کنترل‌گرایانه باعث می‌شوند که نوجوان حالت تدافعی و لجبازی به خود بگیرد.
بیشتر بخوانید:
مد گرایى در نوجوانان
نوجوان در گذشته به لباس اهمیت چندانی نمی‌داد، کافی بود پوشاکی مناسب بر تن داشته باشد، ولی امروز نوع لباس، رنگ، طرز دوخت و حتی دکمه‌های آن مورد توجه وی هست. امروزه، کوتاه و بلند کردن موها، مدل دادن و دیگر آراستن‌ها، جزء ضروریات و تقریبا بخش اعظم زندگی دختران و پسران شده است یا پسرها که قبلا با ماشین نمره چهار، سر خود را اصلاح می‌کردند، ولی حالا دیگر هزینه کوتاه کردن یا آرایش موی سر یک نوجوان پسر، سر به فلک می‌زند! بنابراین می‌بینیم همه چیز، دستخوش تغییر و تحول شده است. ولی توجه به مد و اهمیت دادن به لباس و آرایش از ویژگی‌های رفتاری مهم این دوره (نوجوانی) به شمار می‌آید. در این سن، نوجوان به ظاهر خود توجه بیش از حد نشان می‌دهد. مُد و پیروی از آن، از شیوه‌های بالندگی نوجوانان شده است، همچنین نوجوان به پوشیدن لباس‌هایی علاقه‌مند است که در میان همسالان خود محبوبیت دارد یا از الگوهای زمانش که ممکن است هنرپیشه یا یکی از افراد سرشناس جامعه خود یا کشور خارجی باشد، پیروی می‌کند و جالب اینجا است که با تغییر مد، علاقه‌اش نیز نسبت به مد پیشین تغییر می‌کند.
بیشتربخوانید:
دلایل توجه نوجوانان به لباس و مد
گاهی اینگونه رفتارها از حالت «خودشیفتگی» نوجوان نشات می‌گیرد که در این سن به شدت ظاهر می‌شود.
وابستگی به گروه همسالان نیز از جمله عواملی است که باعث پیروی نوجوان از مد و توجه او به ظاهرش می‌شود، زیرا وسیله‌ای است برای هماهنگی با همسالان و مورد قبول آنان قرار گرفتن. متأسفانه پیروی از مد و پوشیدن لباس‌های ناهمگون، می‌تواند نوعی واکنش ستیزه‌جویانه نوجوانان نسبت به مسائل و موضوعاتی باشد که در جامعه می‌گذرد و آنها با این مسائل مخالفند و به این ترتیب، ناخشنودی خود را نشان میدهند. پیروی از مد گاهی هم وسیله‌ای برای اعلام جنگ به بزرگ‌تر‌ها و احتمالا دهن‌کجی به اجتماع است، نوجوان می‌خواهد ناسازگاری خود را با محیط به نوعی ابراز کند، چون راهی نمی‌یابد، ناچار به پیروی از مد که یکی از این وسیله‌ها است، روی می‌آورد. برخی نوجوانان نیز به دلیل مورد توجه قرار گرفتن به طرف مد می‌روند. اهمیت دادن به مدل لباس و پوشاک ویژگی مهم دوره نوجوانی است. یکی از دلایل این اهمیت، آن است که از این طریق نوجوانان تجربه می‌کنند چه کسی هستند و می‌خواهند که دیده شوند، البته پوشاک و مدل لباس برای هر فردی نوعی علامت هویتی تلقی می‌شود. با وجود این، از آنجا که نوجوانان در دوره رشد و تحول هستند، در درجه نخست، طرز لباس پوشیدن آنها نشان‌دهنده تصور آنان از خودشان است، برای همین، نوع پوشاک و لباس اهمیت بیشتری برای آنها پیدا می‌کند. از این رو، طرز و مدل لباس هم برای همسالان و هم بزرگسالان نشانه مهمی می‌شود. شواهد نشان میدهند لباس‌های مُد در دبیرستان، نشان از پایگاه و شأن بالای اجتماعی میدهند و برعکس لباس‌هایی که کمتر مُد هستند، دارای پایگاه و شأن پایین اجتماعی هستند. مدگرایی در نوجوانان و پیروی نوجوان از مد مقوله‌ای دیگر است. اساسا پیدایش مد نوعی تنوع‌طلبی است که هر انسان زیاده‌خواهی ممکن است از آن پیروی کند. پیروی از مد اگر به منزله استفاده از رنگ‌های زیبا و طرح‌های قشنگ باشد، عیبی ندارد. اشکال کار موقعی است که با شرایط زندگی اجتماعی ما مغایرت داشته باشد. بعضی از نوجوانان بدان جهت به طرف مد می‌روند، چون مایلند مورد توجه قرار گیرند. غربی‌ها برای نفوذ در میان ما شگردهای خاصی دارند، انتقال مد هم یکی از این حیله‌ها است. متأسفانه نوجوانان به علت نداشتن اعتماد به نفس کافی، خود را باور ندارند و ناخودآگاه فکر می‌کنند اگر از مد پیروی کنند، شایستگی بیشتری خواهند داشت. درست است که شما خانمی موقر و متین هستید و لباس پوشیدن شما هم مطابق معیارهای جامعه‌تان می‌باشد، ولی من و شما از کجا می‌دانیم که والدین دوستان فرزندمان از مد پیروی نمی‌کنند؟
شما می‌دانید که فرزند الگوی اولیه را از والدین می‌گیرد. وقتی فلان خانم تحت تأثیر مد، هر هفته موی خود را به رنگی در می‌آورد و ده‌ها تقلید کورکورانه از فرهنگ غرب می‌کند، نمی‌تواند فرزندان خود را نسبت به پیروی از مد بازدارد. متأسفانه فرزندان این خانواده‌ها به مدرسه‌ای می‌روند که فرزند من و شما هم به آنجا می‌رود، بنابراین اگر فرزند شما از آنها پیروی کند، نیاز به این موضوع که نباید از قافله عقب بیفتد، او را به این راه کشیده است. پس غیر مستقیم به رفت و آمد فرزندتان با دوستان و همسالانش نظارت داشته باشید. همان‌طوری که قبلا در مورد مدگرایی در نوجوانان اشاره کردم، سعی کنید با فرزندتان صحبت کنید و شرایط زندگی خود را با او درمیان بگذارید و به جای سرزنش او، تلاش کنید هویت او را که یک ایرانی است به وی تفهیم کنید، تا باور او نسبت به خودش و کشورش بیشتر شود. مشکل ما این است که خودمان و فرهنگ‌مان را دست‌کم می‌گیریم.
بیشتربخوانید:
مد و مدگرایی
کریستین دیور یکی از طراحان پوشاک در جهان درباره پوشاک مناسب و مد روز می‌گوید: لباسی که از نظر رنگ، راحتی و تطابق محیط جغرافیایی و اقلیمی انسان را در راحتی و آرامش جسمی و روحی قرار می‌دهد، مد قلمداد شده و به عنوان لباس مناسب تعریف می‌شود. جامعه‌شناسان مد را نمادی از شیوه زندگی و ابزاری نمایانگر ثروت، رفاه و پایگاه طبقاتی که فرد به آن تعلق دارد، تعریف می‌کنند. شاید به این دلیل که مدگرایان پایگاه طبقاتی خودشان را در پشت نقابی پنهان می‌کنند. مد و مدگرایی پدیده دنیای مدرن است، هر چند در تمدن‌های بزرگ و در تمام اعصار نشانه‌هایی از آن دیده شده است. علاقه انسان به متفاوت بودن و نو بودن از میل به تغییر پدید می‌آید. هر چند که این تعریف هم‌اکنون در جامعه ما و در میان جوانان شکلی تقلیدی و گاه غیر متعارف گرفته است. لباس‌هایی با مدل‌ها، مارک‌ها و کلماتی بیگانه و مفاهیم نامتعارف که برخی جوانان بدون آنکه معنای آن را بدانند، بر تن می‌کنند، اما این به روز بودن و همراه بودن با مد، باعث شده که برخی جوانان دست به مدل‌های عجیب و غریب در پوشش خود، بزنند. استفاه از شلوارهای پاره، ریش‌های بسیار بلند و نامتعارف در پسرها، تتوهای بسیار زیاد بر روی بدن، استفاده از پیرسینگ (سوراخ کردن بدن) در صورت و بدن تنها نمونه‌هایی از چنین گرایش‌ها هستند. پوریا که لباس پاره‌ای بر تن دارد، می‌گوید: من دوست دارم با مد روز پیش بروم و این احساس خوبی به من می‌دهد. او با توجه به اینکه این مسئله شخصی است و ارتباطی با جامعه ندارد، می‌گوید: من هر لباسی را که احساس راحتی و به روز بودن بدهد، استفاده می‌کنم و میشه گفت جز افراد خاص هستم. امیرحسین که همراه او بود گفت: زمانی که قدم می‌زنم، اکثر اطرافیان به من نگاه می‌کنند و این نگاه به من می‌گوید که با آنها متفاوت هستم. او می‌گوید: تمام لباس‌هایم را از ترکیه سفارش می‌دهم و از لباس نو و متفاوت لذت می‌برم. آنها در پاسخ به اینکه، آیا معنی مارک‌های روی لباس‌تان را می‌دانید یا خیر، می‌گویند: نیازی به دانستن نیست. همین که زیبا به نظر می‌رسد کافی است.
بیشتر بخوانید:
پیروی از مدل‌های ماهواره‌ای و مجلات غربی
پیروی از مد به عنوان یکی از خصیصه‌های سنی در دوره نوجوانی و جوانی است. از طرفی خانواده‌ها و نهادهای فرهنگی در زمینه‌های اجتماعی از پوشاک تا آرایش و پیرایش، الگوهای رفتاری ارائه نمی‌دهند. مدگرایی و رقابت‌های سنی جوانان را به پیروی از مدهای ماهواره‌ای و مجلات و بروشورهای مدل‌های غربی هدایت می‌کند.
بخشی از این مدگرایی در زمینه لباس
این لباس‌ها را از نظر آسیب‌شناسی رفتاری به چند دسته طبقه‌بندی باید کرد:
اولین بخش لباس‌های وارداتی هستند که از ترکیه و بعضی کشورهای خارجی مطابق با سلیقه‌های مدگرایان آن جوامع تهیه شده و با قیمت‌های گزاف به دست مشتریان می‌رسد. این لباس‌ها اغلب عبارتند از پیراهن‌ها و تی‌شرت‌هایی با الفاظ انگلیسی و فرانسوی و زبان‌های دیگر دارای الفاظی که بسیاری از آنها معانی غیراخلاقی دارند. جوان‌ها هم بدون اطلاع از معانی آنها، این پوشاک را با قیمت گرانی تهیه می‌کنند و برای آنکه از کاروان مدگرایان عقب نیفتند به تن می‌کنند. بسیاری از جوانانی که از این لباس‌ها استفاده می‌کنند، از فلسفه چنین طرح‌ها و عبارت‌های حک شده بر آنها خبر ندارند.
مبنای استفاده از شلوارهای پاره به 15 سال پیش برمی‌گردد. شلوار جین به علت مقاوم بودنش در برابر پارگی، راحتی و قیمت مناسب، لباس کار مورد علاقه کارگران کارخانه، معدن و گله‌داران و دامداران بوده است. پوشیدن جین در واقع نشان از اعتراض اجتماعی به نظام سرمایه‌داری و اعلام همبستگی با طبقه کارگر اجتماع بود. جوانان جین‌هایشان را دوست داشتند و برای مدت طولانی آنها را بر تن می‌کردند. آرایش سر و صورت و خط انداختن دور سر و ابرو و استفاده از نگین در ابرو، بینی و گوش نشانه پوچ‌گرایان است و توسط شیطان‌پرستان و فرقه‌های نژاد پرست مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از آرایش غلیظ در دختران هم نشانه توهم زشت پنداری و یک ناهنجاری رفتاری است.
از بین رفتن قدرت تصمیم‌گیری و ابتکار جوانان
مدگرایی افراطی می‌تواند باعث از بین رفتن قدرت تعقل، ابتکار و تصمیم‌گیری در افراد و همچنین موجب آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی شود. مد یک رفتار اجتماعی است که به یک باره به تغییر سلیقه ناگهانی در افراد منجر می‌شود که ممکن است با فرهنگ و رسوم خانواده و جامعه‌ای که افراد بر حسب سابقه و قدمت از آن پیروی می‌کنند، تناقض داشته باشد.
بیشتر بخوانید:
تقابل با فرهنگ
با توجه به اینکه نسل‌های جدید بسترهایی را تجربه می‌کنند که با والدین‌شان متفاوت است، بنابراین این معانی رفتاری نسل جدید با الگوهای رفتاری نسل قدیم کاملا متفاوت خواهد بود. هر فرهنگی با توجه به شرایط خود، باید بتواند نیازهای موجود اعضای خود را پاسخگو باشد. یکی از نیازهای نسل جوان که به شدت به آن نیاز دارند، نیازهای هیجانی و روحیه خطرپذیری است که در فرهنگ حاضر جامعه ما به خوبی به آن توجه نمی‌شود. نبود توجه کافی جامعه فرهنگی به هیجانات و تفریحات جوانان، باعث روی آوردن آنان به مواد مخدر و همچنین مدل‌های عجیب و غریب ظاهری می‌شود، که اکنون در جامعه شاهد آن هستیم. اگر بستر فرهنگی جامعه ما این نیازها را پاسخگو باشد دیگر شاهد بروز این رفتارها نخواهیم بود. این مدل‌های عجیب و غریب با فرهنگ ایرانی سنخیت ندارند، این مدل‌های عجیب نسبت به الگوهای رفتاری که به ما به ارث رسیده‌اند، سنخیت ندارند. جامعه باید برای اینگونه ناهمخوانی‌ها و ناسازگاری‌ها با عناصر فرهنگی ایرانی، بستر فرهنگی را مهیا کند تا شاهد این گونه رفتارهای ناهنجار و ناسازگار در جامعه نباشیم.