نقش حج در بیداری اسلامی از منظر قرآن و نهج البلاغه

مقدمه:

شهر مقدس مکه، سرزمین منتخب و برگزیده الهی است. پایگاه و محور توحید و سرزمین عرفان و معنویت و در واقع خاستگاه شریعت مبین و عالیقدر اسلام است. ارزش و منزلت و قداست این سرزمین وحی بدان جهت است که منسوب به پروردگار متعال و خالق جهانیان است.

کعبه از یکسو یادآور خاطرات حضرت ابراهیم(ع) که به فرمان خداوند اقدام به ساختن این بنای عبادی،معنوی و مقدس توحیدی کرد و از دوم سو یادآور تلاشها و زحمات طاقت فرسای حضرت رسول اکرم(ص) برای اعتلای کلمه توحید و بالا بردن پرچم پر افتخار (لا اله الا الله) است و از سوم سو یادآور مجاهدتها و زحمات مولای متقیان علی (ع) برای انتشار و گسترش دین مبین اسلام بویژه در جریان فتح مکه که به همراهی پیامبر بزرگوار(ص) خانه ی کعبه را از لوث بتها تطهیر نمود،می باشد. یکی از نعمتهای ارزرشمند الهی که خداوند به انسان ها مرحمت فرموده، برگزاری فریضه مقدس حج است که جایگاه تربیتی آن بسیار وسیع و گسترده می باشد. مکه حرم امن الهی، پایگاه توحید، سرزمینی که قدم به قدم پای انبیاء الهی در مواقف گوناگون آن به حرکت درآمده، مرکزی برای اجتماع دلها و مشتاقان پروردگار و تسلیم شدن در برابر عظمت و قدرت الهی است. حج ظرفیتهای بسیار والا و ارزشمند ی برای مسلمانان در بردارد. آشنایی با این ظرفیتهای ویژه از یکسو، اثرات حج در بیداری اسلامی و مبارزه با حکومت های استکباری و طاغوتی از دوم سو، نقش حج در تقویت دین و بالابردن وحدت و تفاهم و انسجام بیشتر مسلمین از سوم سو، آشنایی با آثار و پیامد های برائت از مشرکان در حج از چهارم سو، پی بردن به چگونگی مرکز تبلیغاتی حج که وسیله ی استواری مسلمین در آن نهفته است از پنجم سو، نقش حج در پیوند جامعه اسلامی عصر حاضر با صدر اسلام، از ششم سو، آثار حج در وحدت رویه ی مسلمین و مبارزه با رفاه زدگی و تمایلات نفسانی، از هفتم سو، پی بردن به نقش حج در گسترش تعاملات اقتصادی در میان مسلمین، آشنایی بیشتر با سخنان امام خمینی (ره) در پیام خود به حجاج بیت الله الحرام، از هشتم سو، تأثیرات حج در زندگی فردی و اجتماعی و نقش آن در نظم و انضباط و دقت بیشتر مسلمانان از نهم سو و بالاخره آشنایی بیشتر با مطالب و فرمایشات امیر المومنین علی (ع) در خصوص حج و فلسفه و ره آورد آن، مرا واداشت تا موضوع مقاله ام را تحت عنوان(نقش حج در بیداری اسلامی از منظر قرآن و نهج البلاغه) انتخاب نمایم. به امید آنکه مورد رضایت خداوند و خشنودی امام زمان (عج) و تمامی دوستداران علاقه مندان به مکتب تشیع قرار گیرد.

کعبه نخستین خانه مردم:

خداوند در قرآن می فرماید: (إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکۀَ مبَارَکا وَهدًی لِّلْعَالَمِینَ) (ال عمران/96) نخستین خانه ای که برای مردم (ونیایش خداوند) قرار داده شد در سرزمین مکه است که پربرکت و مایه هدایت جهانیان است. در ادامه می افزاید: (فِیهِ آیاتٌ بَینَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَمن دَخلَهُ کانَ آمِنًا وَلِلّهِ عَلَی النَّاسِ حجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیه سبِیلاً وَمَن کفَرَ فَإِنَّ الله غنِی عنِ الْعَالَمِینَ) (آل عمران/97) در آن نشانه هایی روشن (از جمله) مقام ابراهیم، هر کس داخل آن شود در امان خواهد بود و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند، آنها که توانائی رفتن به سوی آن دارند، و هرکس کفر بورزد (و حج را ترک کند به خود زیان رسانیده) خداوند از همه، جهانیان بی نیاز است. در آیه فوق قرآن می گوید:(اگر کعبه به عنوان قبله مسلمانان انتخاب شده، جای تعجب نیست، زیرا این نخستین خانه توحید است، و با سابقه ترین معبدی است که روی زمین وجود دارد، هیچ مرکزی پیش از آن مرکز نیایش و پرستش پروردگار نبوده، خانه ای است که برای مردم و بسود جامعه بشریت و در نقطه ای که مرکز اجتماع و محلی پر برکت ساخته شده است.(تفسیر نمونه،1371،3، 9)

در این آیه خانه ی کعبه که نام دیگرش(بیت الله) هست به عنوان خانه ی مردم معرفی شده، و این تعبیر بیان کننده، این حقیقت است که آنچه بنام خدا و برای خدا است باید در خدمت مردم و بندگان او باشد، و آنچه در خدمت مردم و بندگان خداست برای خدا محسوب می شود. (همان منبع،ص10) تعبیر از پایگاه کعبه به (بَکّه) که به معنای (ازدحام و تراکم جمعیت است نشان می دهد که کعبه محوری جهانی بوده که از هر سوی عالم در گستره زمان به آن رجوع نموده و در اثر انبوه جمعیت جایگاه آن به (بَکَّه) نامگذاری شده است.(جوادی آملی،1380،148) حق خداوند بر مردم این است، آنانکه استطاعت و توان دارند آهنگ زیارت خانه او نمایند،یعنی آنانکه توان مالی و فکری و جسمی دارند و مسافرت لطمه ای به زندگی و امرار معاش آنان نمی زند و پس از مراجعت از حج، قدرت بر ادامه و اداره زندگی را دارند و در مسیر راه ، خطری آنان را تهدید نمی کند و راه، به رویشان باز است (که همه اینها در کلمه استطاعت نهفته است) ، حج به صورت یک بدهی الهی لازم شمرده شده است و هر که این بدهی را نپردازد و از رفتن به حج سرباز زند کافر محسوب می شود.(قرائتی، 1365،5) در حدیث می خوانیم که هر که بمیرد در حالیکه بدون هیچگونه عذر از مرض و فقر و منع حکومت، حج واجب اسلام را بجا نیاورده است، این چنین آدم، مرگش یا مرگ یهودی خواهد بود و یا نصرانی (ضیاءآبادی، 1379، 62 به نقل از اصول کافی، ج4، ص268)

مکه، خانه ی امن است

در کلام مقدس الهی آمده است: (وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیتَ مَثَابَۀً لِّلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی وَعَهِدْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهِّرَا بیتِی لِلطائِفِینَ وَالْعَاکفِینَ وَالرُّکع السُّجُودِ) (بقره/125) (به یاد آور) هنگامی که خانه کعبه را بازگشتگاه و مرکز امن برای مردم قرار دادیم(برای تجدید همین خاطره) از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز انتخاب کنید،و ما به ابراهیم و اسماعیل عهد کردیم که خانۀ مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاک و پاکیزه کنید.کلمه (مثابه) از ریشه ثوب به معنای بازگشت به حالت اول است و کعبه محلی است که همه خدا پرستان به سوی آن روی می نمایند.کعبه محل بازگشت و میعاد گاه همه مردم است، میعادگاهی امن و مقدس زیرا حضرت ابراهیم از خداوند خواست که شهر مکه را محل امن قرار دهد: (رب اجعل هذا بلداً آمناً)

برخی از پیامد های مهم این آیه:

1) دین ابراهیم دین جهانی است. در آیه قبل ابراهیم را امام برای همه مردم قرار داد ، و در این آیه کعبه را میعاد گاه همه مردم قرار داده است.

2) جامعه نیازمند به امام و امنیت است.

3) ابراهیم حرم را از ناپاکی تطهیر نمود، وارثان ابراهیم باید حرم را از نااهلان پاک نمایند.

4) عبادت و نماز به قدری مهم است که حتی ابراهیم و اسماعیل برای انجام آن مراسم باید مأمور پاکسازی شوند. (تفسیر نور،1378، 1، 255، 256)

حج وسیله ی استواری مسلمانان است:

حج در لغت به معنی قصد پی در پی و در شریعت قصد خانه خداست برای عمل (الحَجُّ القصدُ) حج به معنای قصد است.(نیلی،1392؛2؛713) فریضه ی مقدس حج ، نقش مهم و بی نظیری در اصلاح امور مسلمین و همچنین بیداری اسلامی در تمامی ابعاد آن را در بر دارد. قرآن در این راستا می فرماید:(جَعَلَ اللّهُ الْکعْبَۀَ الْبَیتَ الْحَرَامَ قِیامًا لِّلنَّاسِ...) (مائده /97) خداوند، کعبه را وسیله ای برای سامان بخشیدن به کار مردم قرار داده...) این آیه به اهمیت مکه و اثر آن در سازمان زندگی اجتماعی مسلمانها اشاره کرده ، نخست می فرماید:(خداوند کعبه بیت الحرام را، وسیله ای برای اقامه امر مردم قرار داده است) این خانه مقدس رمز وحدت و مرکزی برای اجتماع دلهاست. کنگره عظیم برای استحکام پیوند های گوناگون می باشد، و در پرتو این خانه مقدس و مرکزیت و معنویت آن که از ریشه های عمیق تاریخی مایه می گیرد می توانند بسیاری از نابسامانی های خود را سامان بخشند و کاخ سعادت خود را بر پایۀ آن استوار سازند،لذا در سوره آل عمران ، خانه کعبه را نخستین خانه ای که به سود مردم ساخته شده، معرفی نماید. حقیقت این است که با توجه به وسعت معنی ((قیاماً للناس) ) مسلمانان می توانند در پناه این خانه و دستور سازنده حج، همۀ کار خود را سامان بخشند. (تفسیر نمونه، 1371؛ 905)

این آیه حاکی از آن است که رونق و عمران کعبه با طواف به گرد آن و خواندن نماز به سمت آن و گزاردن حج با مناسک آن و قبله قرار دادن آن در امور عبادی و همانند آنها، عاملی مهم برای قیام مردم است و از طرفی بر این نکته نیز دلالت دارد که ویرانی و مهجور نهادن کعبه با ترک طواف به گرد آن و خواندن نماز به سمت آن و دیگر اموری که رو به قبله باید انجام پذیرد،موجب قعود مردم و ناتوانی آنها در رفع هواها و دشمنان است.(جوادی آملی،جرعه ای از بیکران زمزم، 1383، 66)

راز و رمز های حج (دعوت عام برای حج) :

در کلام مقدس الهی قرآن، راز و رمز های فراوانی برای فریضه ارزشمند حج بیان گردیده، از جمله خداوند می فرماید:(وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِیمَ مَکانَ الْبَیتِ أَن لَّا تُشْرِک بِی شَیئًا وَطهِّرْ بیتِی لِلطَّائِفِینَ وَالْقَائِمِینَ وَالرُّکعِ السُّجُودِ) (حج /26) ((به خاطر بیاور زمانی را که محل خانه کعبه را برای ابراهیم آماده ساختیم (تا اقدام به بنای خانه کند و به او گفتیم) چیزی را شریک من قرار مده، و خانه ام را برای طواف کنندگان و قیام کنندگان و رکوع کنندگان(از آلودگی بتها و از هر گونه آلودگی) پاک گردان) ) پیام هایی که در این آیه نهفته است بسیار ارزشمندند که به شرح ذیل می باشد.

1) ماجرای کعبه و ابراهیم واقع ای است که نباید فراموش شود (وَإِذْ)

2) همه ما محتاج توفیقات الهی هستیم(بَوَّأْنَا)

3) مکان های مقدس باید در اختیار افراد مقدس قرار گیرد (بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِیمَ مَکانَ الْبَیتِ)

4) مردم دنیا، کعبه را از قدیم می شناختند (الْبَیتِ)

5) هیچ گونه شرکی برای خدا مجاز نیست(لَّا تشْرِک بی شَیئًا)

6) اول طهارت درون، بعد پاکی برون (لَّا تُشْرِک بی - طهِّرْ بیتِی)

7) خدمت به مسجد، افتخاری ابراهیمی است (طهِّرْ بیتِی)

8) تنها خود سازی کافی نیست، خدمت به خلق نیز لازم است (لَّا تُشْرِک بِی.. وَطهِّرْ بیتِی لِلطَّائِفِینَ)

9) هر کجا به خدا منسوب باشد مقدس است و همه باید به آن احترام بگذارند (طَهِّرْ بیتِی)

10) مرکز عبادت باید پاک باشد (َطَهِّرْ بَیتِی)

11) نماز و نمازگزار، به قدری عزیز است که حتی ابراهیم بایدخادم مکان آن باشد(وَطَهِّرْ بیتِی لِلطَّائِفِینَ...الرُّکعِ السُّجُودِ)

12) حق مسجد الحرام، طواف و قیام و نماز است و از میان اینها طواف ، پاداش بیشتری دارد.(لِلطَّائِفِینَ) اینکه نام طواف قبل از رکوع آمده شاید اشاره به این باشد که در مسجد الحرام طواف مهم تر از نماز است) (تفسیر نور، 1386، 8، 32، 33)

بعد از آماده شدن خانۀ کعبه برای عبادت کنندگان، خدا به ابراهیم (ع) دستور می دهد:(در میان مردم برای حج اعلام کن تا پیاده و سواربر مرکبهای لاغر، از هر راه دور قصد (خانۀ خدا کنند) (وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتوک رِجَالًا وَعَلَی کلِّ ضَامِرٍ یأْتِینَ مِن کلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ) (حج /27)

(اذن) از ماده (اذان) به معنی(اعلام) و (رجال) جمع(راجل) به معنی (پیاده) و(ضامر) به معنی(حیوان لاغر) و و (فج) در اصل به معنی فاصله میان دو کوه و سپس به جاده های وسیع اطلاق شده و (عمیق) در اینجا به معنی دور است. (تفسیر نمونه، 1371، 14، 69) و اگر حجاج پیاده را مقدم بر سواره ذکر کرده به خاطر این است که مقام آنها در پیشگاه خدا افضل است چرا که رنج این سفر را بیشتر تحمل می کنند و به همین دلیل در روایتی از پیامبر (ص) می خوانیم: (کسی که پیاده حج می کند در هر گام هفتصد حسنه دارد در حالی که سواره ها در هر گام هفتاد حسنه دارند) (همان منبع،70) و همچنین از پیامبر(ص) نقل شده است که فرمود:(...و چون میان صفا و مروه هفت بار سعی کردی، پاداش تو نزد خدا مثل پاداش کسی است که از دیار خود ، پیاده ، به حج آمده و همچون پاداش کسی که هفتاد بردۀ مومن آزاد کرده است) (محمدی ری شهری،1382،221) امام صادق(ع) فرمودند:(فضیلت های پیاده هایی که در حج اند (بر سایر حاجیان) همانند برتری ماه شب چهارده بر سایر ستارگان است و سید الشهداء(ع) بارها پیاده حج می گزارد در حالیکه مرکبشان از پی ایشان کشیده می شد.(بنی هاشمی،1388، 165، به نقل از المحاسن،ج1، ص70)

نقش راز و رمز های حج در بیداری اسلامی:

با توجه به آیات قرآن و روایات راز و رمز های زیادی برای فریضۀ مقدس حج برشمرده شده که نقش قابل توجهی در بیداری اسلام با انجام صحیح و خالصانه ی آن در بر دارد که به پاره ای از آنها اشاره می نمائیم.

1- حج مظهری از مظاهر توحید است و هدف از تشریع آن، پرستش خدای یگانه، و انجام عمل خالص برای اوست. حضرت ابراهیم (ع) نیز در قرآن رمز توحید و شکنندۀ بت ها و سمبل مبارزه با شرک معرفی شده است.

2- حج پذیرش دعوت خداوند، و پیمودن صراط مستقیم او است و حاجی با اظهار لبیک ، پذیرش دعوت خدا را اعلان نموده، خودرا به انجام فرموده های الهی مکلف می سازد. (قاضی عسکر، 1375، 81)

3-حج پایگاه اعلان مخالفت های مسلمانان با جهل و آثار بجای مانده از دوران جاهلیت است. همان کاری که رسول خدا (ص) انجام داد و آن را خطبه حج الوداع بیان فرمود. پیامبر (ص) در قسمتی از خطبه چنین فرمودند:(... مردم در اسلام برابرند، مردم به یک اندازه کامل ، فرزند آدم و حوایند، عربی را بر عجمی و عجمی را بر عربی جز به پرهیزکاری و ترس از خداوند برتری نیست...هر خونی که در جاهلیت بوده است زیر پای من نهاده است...هر ربایی که در جاهلیت بود، زیر پای من نهاده است...) (یعقوبی،1366، 1، 504، 505) (ای مردم، بدانید من امروز اعلام می کنم که کلیه مراسم و عقائد دوران جاهلیت را زیر پای خود نهاده، بطلان آن را به اطلاع شما می رسانم) (سبحانی ، 1377، 511) فریضه حج از ابعاد مختلف درس آموز است. ازجمله مبارزه با اصول و روشهای غلط و جاهل مآبانه ی که مانع پیشرفت و عظمت و اقتدار مسلمین گردیده است. متأسفانه امروز شاهدیم که برخی از سردمداران و زمامداران کشور های اسلامی که بر اریکه قدرت جلوس دارند، علاوه بر اینکه حکومتشان طاغوتی است ، به نوعی از طاغوت ها و حاکمیت های باطل از جمله، صهیونیست ها و رژیم اشغالگر قدس(اسرائیل) حمایت و پشتیبانی می کنند و یا به نوعی از استکبار جهانی که در رأس آنها دولت آمریکا ست؛ تبعیت و پیروی می نمایند و در صدد سرکوب حرکتهای انقلابی مردم بر می آیند و در واقع حکومت استبدادی و دیکتاتوری بنیان گذاشته اند و با ایجاد خفقان و رعب و وحشت و صرف بودجۀ کلان در مسائل امنیتی و نظامیگری مانع حرکتهای رهایی بخش و آزادی خواهانه ی اسلامی می گردند و حتی به کشتار مسلمانان نیز اقدام می نمایند.

بدیهی است فریضه حج فرصت بسیار خوبی است که مسلمین علیه جاهلیت های کهنه و مدرن و حاکمیت های طاغوت (...و من یکفر بالطاغوت...) بپاخیزند و بیزاری خود را از آنها اعلام و با دولتهای غاصب و ظالم مبارزه نمایند و تلاش برای استقرار حاکمیت های صحیح اسلامی داشته باشند.

4- حج پیوند جامعه اسلامی در عصر حاضر با صدر اسلام و یادآور خاطرات شکوهمند آن دوران شیرین و سرنوشت ساز است، بخصوص دو شهر مکه و مدینه که وجب به وجب آن مملّو از خاطرات تلخ و شیرین آن روزگار سراسر شرف و فضیلت است.

5- حج مُطهّر روح آدمیان است. انسان های آلوده به عصیان و گناه با حضور در سرزمین وحی، بخصوص عرفات، از گذشته سیاه خود اظهار پشیمانی نموده،خود را از گناه شستشو می دهند و تربیت شده به موطن خویش باز می گردند (قاضی عسکر، 1375، 82)

6- حج نقش عمده ای در وحدت و تفاهم مسلمانان با یکدیگر دارد.مطالعه دروضع عمل حج به ما می فهماند که منظور مقدس شارع اسلام از تشریع حج این بوده که مسلمانان به یکدیگر نزدیکتر شوند و وسیله ای بوجود آید که مسلمانان اقطار عالم خواه ناخواه یکدیگر را در یک نقطه ملاقات کنند و پیوند شان محکمتر گردد.(شهید مطهری، 1386، 20) این که مسلمانان به صورت ظاهر در مکه اجتماع کنند و دلهایشان نسبت به یکدیگر پر از کینه و عداوت باشد، مصداق کلام خدای متعال باشند (... تحْسَبُهُمْ جمِیعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّی...) (حشر /14) (می پنداری آنها با هم اند و حال آنکه دلهایشان پراکنده است) و مصداق کلام علی (ع) بوده باشند:(ایها الناس المجتمعۀ ابدانهم المختلفه اهوائهم) (نهج البلاغه،1381، خطبه 29، 63) (ای مردمی که بدنهاشان در یک جا جمع شده اما خواسته ها و آرزوها و هدفهاشان از هم جداست) ، این گونه اجتماعی منظور اسلام نیست، حج برای چنین اجتماعی نیست، خداوند به چنین اجتماعی به نظر رحمت نمی نگرد. امام صادق (ع) در حدیث معروفی می فرمایند: (فجعل فیه الاجتماع من الشرق و الغرب لیتعارفوا) یعنی خداوند مقرر کرد که از شرق و غرب عالم آنجا جمع شوند برای اینکه یکدیگر را بشناسند. لازم است هر کدام از ما کارتهای معروفی از خود چاپ کنیم و به چند زبان که یکی از آنها عربی است، آدرس و شغل خود را بنویسیم در مواقع متعددی که با افراد ی از کشور های دیگر برخورد می کنیم کارت خودمان را به آنها بدهیم و از آنها کارت بگیریم و این را وسیله آشنائی قرار داده و بعد ها نامه مبادله کنیم،کتاب مبادله کنیم، آنها را از اوضاع دینی کشور خود آگاه کنیم. از اوضاع دینی و احوال مسلمانان کشور آنها با خبر شویم، از تحولات و نهضتهایی که له یا علیه اسلام آگاه بشویم، با تحولات و نهضتهای سودمند اسلامی هماهنگی کنیم(شهید مطهری،1386،21،22) هشام بن حکم می گوید از امام صادق(ع) پرسیدم:(به چه سبب خدا بندگان را به حج خانه ملکف ساخت؟) حضرت فرمودند: خدا خلق را آفرید نه به خاطر علتی مگر اینکه اراده کرد و انجام شد. بنابراین ایشان را خلق کرد تا وقت معلوم و به آنچه مربوط به دستورات دینی و مصالح دنیایی آنان بود امر و نهیشان کرد. حق عزّوجل اجتماع مردم از مشرق و مغرب برای انجام مراسم آن را به چند علت واجب نمود:

الف) بین مسلمین واهل قبله تعارف وشناخت حاصل شود.

ب) به واسطه ی مسافرت از شهری به شهری که معمولا تجارت و سود اگر به همراه آن می باشد هر قوم و طائفه ای از بهره و سود مادی منتفع شوند.

ج) به واسطه آن حمله داران و صاحبان شتران و مراکب استفاده برند.

د) آثار رسول خدا(ص) و اخبار آن حضرت دانسته شده و مذاکره گشته و فراموش نگردد.

و اگر هر قوم و طائفه ای در شهر خود مانده و به منظور انجام مراسم حج از آن خارج نگردند هلاک شده و شهرها ویران گشته و ارباح و سوده ها زائل گردیده و اخبار و روایات مأثوره از معصوم (ع) محو گشته و احدی بر آنها مطلع نمی گردد این است علت ایجاب و تشریع حج (نیلی،1392، 2، 715به نقل از علل الشرائع،ج2، ص406)

امام خمینی (ره) در قسمتی از پیام خود به حجاج بیت الحرام (مرداد 1366) چنین بیان کردند: (...جمهوری اسلامی ایران مایل است بر اساس حفظ وحدت و حمایت از منافع کشور ها و ملتهای اسلامی آنان را در مشکلات یاری نماید و در بروز حوادث تحمیلی، سیاسی، نظامی از ناحیه استکبار جهانی با قدرت و نفوذ خود آنها را رفع و در جهت کنترل و نفی سلطه سیاسی شرق و غرب برنامه ای دقیق و قوی ارائه دهد...) (فریاد برائت،1366، 29). ایشان در قسمت دیگری از پیام خود چنین یادآوری کردند: (.. و تعجب است که چگونه بسیاری از علما و روحانیون کشور ها و بلاد اسلامی از نقش عظیم و رسالت الهی و تاریخی خود در این عصری که بشریت تشنه ی معنویت و احکام نورانی اسلام است غافلند و عطش ملتها را درک نمی کنند و از التهاب و از گرایش جوامع بشری به ارزش های وحی بی خبرند و قدرت و نفوذ معنوی خود را دست کم گرفته اند که در همین شرایط پر زرق و برق حاکمیت علوم و تمدن مادی بر نسل معاصر، علما و خطباء و ائمه جمعه بلاد و روشنفکران اسلامی با وحدت و انسجام و احساس مسئولیت و عمل به وظیفه سنگین هدایت و رهبری مردم می توانند دنیا را در قبضۀ نفوذ و حاکمیت قرآن در آورند و جلو این همه فساد و استثمار و حقارت مسلمین را بگیرند و از لانه کردن شیاطین کوچک و بزرگ خصوصاً آمریکا در ممالک اسلامی جلوگیری کنند و بجای نوشتن و گفتن لا طائلات و کلمات تفرقه انگیز و مدح و ثنای سلاطین جور و بدبین کردن مستضعفان به مسائل اسلام و ایجاد نفاق در صفوف مسلمین به تحقق و نشر احکام نورانی اسلام همت بگمارند و با استفاده از این دریای بیکران ملتهای اسلامی هم عزت خود را، هم اعتبار امت محمّدی را پایدار نمایند (همان منبع،36، 37)

7- حج کنگره دولتی و کنگره نمایندگان سیاسی و کنگره احزاب، به صورت مصطلح امروز نیست، اما چیز دیگری هست. حج فرصتی است بزرگ، برای به ثمر رساندن نهضتها و جنبش های اصیل رهبری شده مؤثر، سازنده، آزاد کننده و جامعه اسلامی را به هدف رساننده است. هر عضو از امت اسلامی، یعنی هر مسلمان متحرک که باید از هر فرصتی برای انجام بزرگترین وظیفه اش یعنی بپا ساختن نظام عادل مومن اسلامی در جامعه استفاده کند ، باید بداند که حج یکی از بهترین فرصتها برای انجام برخی از کوشش های موثر در راه این هدف ، و فرصتی مناسب برای تلاشگران است. (شهید بهشتی، 1365، 100) امام باقر (ع) فرمود: (به مردم دستور داده شده است بیایند به سوی این سنگها، این خانه سنگی و این سنگ سیاه و سنگ های دیگر و پیرامون آن بگردند و طواف کنند و بعد نزد ما بیایند و به ما خبر دهند که جزو حزب ما هستند، و ولایت ما را دارند (ولایت به معنی همبستگی سیاسی، عقیدتی و اجتماعی) و به ما پیوسته و فرمانبردار ما و تابع ما و به ما عرضه کنند این را که آماده کمک به ما هستند. روایت دیگر از امام باقر (ع) است که فرمود: (تمام الحج لقاء الامام) میدانید مکمل حج چیست؟ دیدار امام و رهبر و پیشوا.

اینجا دیگر منظور از این امام، امیر الحاج نیست، اینجا امام، رهبر نهضت پر ارزش شیعه است. بنابراین اگر متفکرانی که حج را به عنوان یک کنگره مطرح می کنند منظورشان این است که نمایندگان و افراد موثر و مطلع متحرک زنده و بیدار امت اسلامی در مراسم و موسم حج با یکدیگر ملاقات و تبادل نظر کنند و مشکلات و یا پیشرفت های نهضت را در گوشه و کنار عالم با یکدیگر در میان بگذارند و از این فرصت برای پیشبرد کوشش های پر ارزش و تحرک های جامعه اسلامی استفاده کنند، کاملاً صحیح است. (همان منبع، 102)

8- یکی از راز و رمز های بسیار ارزشمند فریضۀ حج، برائت از مشرکان است.خداوند در سوره توبه می فرماید:(این اعلام بیزاری خدا و پیامبر او به کسانی از مشرکان است که با آنها عهد بسته اید) (توبه/1) با این حال چهار ماه (مهلت دارید که) در زمین (آزادانه) سیر کنید (و هر جا می خواهید بروید و بیندیشید) و بدانید شما نمی توانید خدا را ناتوان سازید (و از قدرت او فرار کنید و نیز بدانید) خداوند خوار کننده کافران است.(توبه /2)

بی تردید، برائت از مشرکین هیچ محدودیتی از نظر زمان و مکان ندارد و بر همه مسلمین واجب است که در هر زمان و در هر مکان که ضرورت داشته باشد، برائت خود را به صورت انفرادی و اجتماعی از مشرکین اعلام نمایند. البته در صورتی که ولی امر مسلمین زمان و مکان و شکل خاصی را برای انجام این فریضه تعیین کند اطاعت ولی امر نیز واجب می گردد. ولی مسئله مهم این است که کدام مکان و کدام زمان برای اظهار برائت عمومی مسلمین جهان از مشرکان مناسب تر و ثمر بخش تر است؟ بی تأمل می توان گفت که خانه توحید، شایسته ترین مکان و موسم حج بهترین زمان برای اظهار برائت مسلمانان جهان از شرک و مشرکان است.(محمدی ری شهری، 1382، 431)

امام خمینی(ره) در پیام خود به حجاج بیت الله الحرام فرمود:(...اعلان برائت از مشرکان که از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج است باید در ایام حج بصورت تظاهرات و راهپیمائی، با صلابت و شکوه هر چه بیشتر و بهتر برگزار شود. کدام خانه ای سزاوارتر از کعبه و خانه امن و طهارت ناس که در آن به هر چه تجاوز و ستم و استثمار و بردگی و یا دون صفتی و نامردی است عملاً و قولاً پشت شود و در تجدید میثاق (الست بربکم) بت آلهه ها و اربابان متفرقون شکسته شود و خاطره مهم ترین و بزرگترین حرکت سیاسی پیامبر در (و اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبر) زنده بماند و تکرار شود.

چرا که سنت پیامبر اعلان برائت کهنه شدنی نیست و نه تنها اعلان برائت به ایام و مراسم حج منحصر نمی شود که باید مسلمانان فضای سراسر عالم را از محبت و عشق نسبت به ذات حق و نفرت و بغض عملی نسبت به دشمنان خدا لبریز کنند و به وسوسه خناسان و شبهات تردید آفرینان و متحجرین و منحرفین گوش فرا ندهند و لحظه ای از این آهنگ مقدس توحیدی و جهان شمولی اسلام غفلت نکنند... راستی کدام انسان عاقلی است که بت پرستی جدید و مدرن را در شکلها و افسون ها و ترفندهای ویژه خود نشناخته باشد و از سلطه ای که بتخانه هایی چون کاخ سیاه بر ممالک اسلامی و خون و ناموس مسلمین و جهان سوم پیدا کرده اند خبر نداشته باشد؟ امروز فریاد برائت ما از مشرکان و کافران، فریاد از ستم ستمگران و فریاد امتی است که جانشان از تجاوزات شرق و غرب و در رأس آنان آمریکا و اذناب آن به لب رسیده است و خانه و وطن و سرمایه اش به غارت رفته است...) (فریاد برائت، 1366، 8، 11)

9- حج جایگاه تربیت انسان ها است. حاجیان با ترک زندگی و خانه و کاشانه و زن و فرزند و پذیرش زحمت و رنج، خویشتن را از رفاه زدگی و دنیا خواهی جدا می سازند و خود را برای پذیرش سختی ها در مسیر تحقق آرمان های الهی آماده می کنند.

10- حج تمرین بریدن از شهوات و گناهان و هواهای نفسانی است. احرام به حاجی می آموزد تا از پاره ای گناهان دوری کند و فرمانبری و دوری از معصیت را تمرین کند.

11- حج تمرین نظم است. خداوند به حاجی می آموزد که حتماً طواف را از حجرالاسود آغاز نماید. با شکل خاصی طواف کند. نماز را پشت مقام ابراهیم بخواند. سعی را حتماً از صفا شروع به مروه ختم نماید و... (قاضی عسکر ، 1375، 82، 83)

پذیرش زحمت و رنج و بریده شدن از رفاه زدگی و دنیا خواهی به حاجیان می آموزد که بایستی برای اجرای فرمانهای الهی بویژه مبارزه با شرک و کفر از یک سو و تلاش برای تحقق عدالت اجتماعی از دوم سو و ایجاد حاکمیت اسلامی از سوم سو و مبارزه با طاغوتها و پیشوایان ظالم و ستمگر، با عزمی راسخ و استوار و با ثبات قدم گام بردارند و از سختی ها و مرارت ها نهراسند و درواقع تمرین استقامت و صبوری است. شایان ذکر است که فریضه مقدس حج روحیه ایستادگی و مقاومت و مبارزه با شیطان و شیطان صفتان را به حاجیان می آموزد. یکی از ابزار هایی که مسلمین برای پیشرفت در مراحل مختلف اعم از مسائل علمی ، اقتصادی، اجتماعی، صنعتی، شدیدا  به آن نیازمند هستند، رعایت نظم و دقت در اجرای عمل و نظارت بر فعالیت های اقتصادی، صنعتی، و اجتماعی و علمی خود می باشند. بخش قابل توجهی از نظم و رعایت آن را حاجی در مراسم حج می آموزد. در واقع حج به مسلمین راه و روش های تعالی معنوی را از یکسو و پیشرفت در ابعاد مختلف زندگی که نقطه ی آغازین آن نظم است را تعلیم می دهد.

چند حدیث در باب فضیلت حج:

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: (حج مقبول، سزایی جز بهشت ندارد) (نهج الفصاحه،حدیث1302، 189) و نیز فرمودند (به حج روید تا بی نیاز شوید و سفر کنید تا سالم مانید) (همان منبع،حدیث 1301) و همچنین فرمودند:(حج جهاد ضعیفان است و جهاد زن شوهر داری خوب است) (همان منبع، حدیث1303) امام صادق(ع) فرمودند:(هر که خداجویانه حج گزارد و هدفش خودنمایی و شنیدن مردم نباشد بی گمان خدا او را ببخشد) (شیخ صدوق، 1382، 119) و همچنین فرمودند: (به راستی خدای پاک و منزه را صد و بیست رحمت درگرد کعبه است که شصت رحمت از آن طواف گران و چهل رحمت از آن نمازگزاران و بیست رحمت از آن تماشاگران است. (همان منبع، 123)

اسرار حج در نهج البلاغه و نقش آن در بیداری اسلامی:

امام علی (ع) در خصوص اسرار و معارف حج سخنان ارزنده ای به شرح ذیل در نهج البلاغه فرموده اند: (خدا، حج خانه ی محترم خود بر شما واجب کرد، همان خانه ای که آن را قبله گاه انسان ها قرار داده که چونان تشنگان به سوی آن روی می آورند و همانند کبوتران به آن پناه می برند. خدای سبحان کعبه را مظهر تواضع بندگان برابر عظمت خویش و نشانه ی اعتراف آنان به بزرگی و قدرت خود قرار داد و در میان انسان ها ، شنوندگانی را برگزید که دعوت او را برای حج، اجابت کنند و سخن او را تصدیق نمایند و پای بر جایگاه پیامبران الهی نهند. همانند فرشتگانی که بر گرد عرش الهی طواف می کنند، و سود های فراوانی در این عبادتگاه و محل تجارت زائران به دست آورند و به سوی وعده گاه آمرزش الهی بشتابند. خدای سبحان کعبه را برای اسلام، نشانه گویا و برای پناهندگان خانه امن و امان قرار داد و ادای حق آن را واجب کرد و حج بیت الله را واجب شمرد و بر همه شما انسان ها مقرر داشت که به زیارت آن بروید و فرمود: آن کسی که توان رفتن به خانه خدا را دارد، حج بر او واجب است و آن کس که انکار کند، خداوند از همه جهانیان بی نیاز است.) (نهج البلاغه، خطبه 1؛ ص35)

فلسفه و ره آورد حج:

حج سبب می شود که مسائل مهمی تحقق یابد که در صورت توجه و معرفت مسلمین، به اسرار و معارف آن که امیر المومنین علی (ع) فرموده اند:موجبات آگاهی و بیداری اسلامی را در آن ها فراهم نموده و اسباب عزتمندی و پیشرفت و تعالی معنوی و مادی آنها مهیا می نماید. این اسرار مهم که در واقع ره آورد حج است به شرح ذیل می باشد:

1- بر افراشته شدن پرچم اسلام (خطبه 1/53)

2- پناه بردن پناهندگان به حرم امن (خطبه 1/53)

3- بر طرف شدن فقر و تنگدستی (خطبه110/2)

4- تقویت دین و نزدیکی مسلمانان به یکدیگر (حکمت 252/2)

5- اظهار تواضع در برابر عظمت خداوند (خطبه 1/51)

6- تسلیم شدن در برابر عزت خداوند (خطبه 1/51)

7- امتحان شدن مردم (خطبه1/52)

8- پاسخ گوئی به دعوت الهی (خطبه 1/52)

9- قرار گرفتن در مواقف انبیای الهی (خطبه 1/52)

10- تشبه به فرشتگان طواف کنندۀ عرش الهی

11- بهره مندی از اجرهای فراوان مادی و معنوی (خطبه 1/52) (طاهری، 1384؛ 145، 146)

چنانکه در اخبار هست، تمام انبیای عظامی که آمدند در عالم و رفتند، هر چه پیدا کردند، از منی و عرفات پیدا کردند. منی و عرفات مواقف انبیاست. ربحها و سود ها فروانی در این بازار و تجارتگاه عبادت خدا به دست می آورند. ربح در این بازار تجارت، عبارت از آثار بزرگی است که در هر یک از این مواقف وجود دارد. به جایگاهی که محل و موعد مغفرت خداست، مبادرت و شتاب می کنند.(شفیعی ، 1386، 110)

با توجه به آنچه از فرمایشات امیر المومنین علی (ع) گفته آمد نکاتی در ذهن مترتب می گردد که در بیداری اسلامی، نقش ارزنده ای ایفا می نمایند، آن نکات به شرح ذیل است:

الف) حاجیانی که در فریضۀ مقدس حج شرکت می نمایند و در برابرعزت خداوند تسلیم اند، هیچگاه در مقابل دشمنان و مستکبران عالم و طاغوتها و حاکمیت های باطل کرنش نمی کنند و به مبارزه با آنان و تمامی مستبدان و جهانخوران و دیکتاتوران می پردازند و هیچوقت سکوت نمی کنند زیرا عزت واقعی را در نزد خداوند می بینند و بس

ب) حاجیانی که موفق به انجام این فریضه ی مقدس می گردند، در واقع دعوت الهی را لبیک گفته اند، اینان پیوسته دوستدار مظلومان عالمند و همیشه در صدد احیای حق و دفع باطل کوشا هستند.

ج) قدم گذاشتن در جای پای انبیاء الهی، وظائف سنگینی را برای مسلمین ایجاب می نماید که در ابعاد مهم اعم از معنوی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی،فرهنگی،تبلیغی، بایستی روش انبیاء بزرگوار الهی را در زندگی و جامعه ی خویش پیاده کنند و درس چگونه زیستن و چگونه سعادتمند شدن را از آنان بیاموزند.

د) همان طور که خداوند در قرآن، از امتحان و آزمایش مردم صحبت می کند ، حج در حقیقت آزمایش بزرگ الهی است، آنان که در این آزمایشگاه الهی توجه و معرفت لازم را در مواقف گوناگون حج به یاد داشته باشند،مطمئناً در رده ی،(اهل البصائر) قرار خواهند گرفت و جزء بیداران امت اسلامی در احیای دستورات و اندیشه های دینی کوشا هستند.

کعبه، کانون امتحانات دشوار الهی:

اینکه خداوند کعبه را در یک وادی پرسنگلاخ، بی گیاه و... قرار داد ، از آن روی بود که مردم را بیازماید. گرچه امروزه از آن دشواریها پیشین حج خبری نیست، اما یکی از دشوارترین عبادات اسلامی به شمار می رود.

امام علی (ع) درباره این امتحان الهی می فرماید: (آیا مشاهده نمی کنید که همانا خداوند سبحان، انسان های پیشین از آدم (ع) تا آیندگان این جهان را با سنگهایی در مکه آزمایش کرد که نه زیان می رسانند و نه نفعی دارند، نه می بینند و نه می شنوند. این سنگها را در خانۀ محترم خود قرار داده و آن را عامل پایداری مردم گردانید. سپس کعبه را در سنگلاخ ترین مکان ها، بی گیاه ترین زمینها و کم فاصله ترین دره ها ، در میان کوههای خشن، سنگ ریزه های فراوان و چشمه های کم آب و آبادیهای از هم دور قرار داد که نه شتر، نه اسب، گاو و گوسفند، هیچ کدام در آن سرزمین در آسایش نیستند. سپس آدم و فرزندانش را فرمان داد که به سوی کعبه برگردند و آن را اجتماع و سرمنزل مقصود و بار اندازشان گردانند تا مردم با عشق قلبها، به سرعت از میان فلات و دشتهای دور و از درون شهر ها، روستا ها، دره های عمیق و جزایر از هم پراکندۀ دریاها به مکه روی آوردند ، شانه های خود را بجنبانند و گرداگرد کعبه (لااله الا لله) بر زبان جاری سازند و در اطراف خانه طواف کنند و با موهای آشفته و بدنهای پر گرد و غبار در حرکت باشند ، لباسهای خود را که نشانه ی شخصیت هر فرد است، در آورند و با اصلاح نکردن موهای سر قیافۀ خود را تغییر دهند که آزمون بزرگ و امتحانی سخت و آزمایشی آشکار برای پاک سازی و خالص شدن است، که خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد) (نهج البلاغه،خطبه 192، ص285)

در ادامه حضرت می فرماید: (اگر خداوند خانۀ محترمش و مکان های انجام مراسم حج را در میان باغها و نهرها و سرزمین سبز و هموار و پر درخت و میوه، مناطقی آباد و دارای خانه ها و کاخهای بسیار و آبادیهای به هم پیوسته ، در میان گندم زارها و باغات خرم و پر از گل و گیاه ، دارای مناظری زیبا و پر آب، در وسط باغستانی شادی آفرین و جاده های آباد قرار می داد، به همان اندازه که آزمایش ساده بود، پاداش نیز سبک تر می شد. اگر پایه ها و بنیان کعبه و سنگهایی که در ساختمان آن به کار رفته، از زمرد سبز و یاقوت سرخ و دارای نور و روشنایی بود، دلها دیرتر به شک و تردید می رسیدند و تلاش شیطان بر قلبها کمتر اثر می گذاشت و وسوسه های پنهانی او در مردم کارگر نبود، در صورتی که خداوند بندگان خود را با انواع سختیها می آزماید و با مشکلات زیاد به عبادت می خواند و به اقسام گرفتاریها مبتلا می سازد تا کبر و خود پسندی را از دلهایشان خارج کند و به جای آن فروتنی آورد و درهای فضل و رحمتش را به رویشان بگشاید و وسائل عفو و بخشش را به آسانی در اختیار شان گذارد) (همان منبع،ص285، 286)

نتیجه:

مسلمانان دارای سرمایه های معنوی و فرهنگی مشترکی هستند که در صورت توجه به ارزش و جایگاه والای این سرمایه ها (قرآن کریم، قبله مشترک، حج، نمازهای پنجگانه، اعیاد اسلامی و...) زمینه بالندگی و ارتقاء و رشد معنوی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، نظامی آنان را مهیا می گردد. و به عنوان اسوه ای برای همه انسان ها و حتی مکاتب غیر اسلامی نیز واقع خواهند شد. از جمله این سرمایه های ارزشمند معنوی، فریضه مقدس حج است که تمامی مسلمانان اعم از شیعه و سنی به آن معتقد و مناسک آن را بجای می آورند. پرواضح است از یکسو حج فرصت بسیار خوبی برای تبادل نظر میان مسلمین و هماهنگی بیشتر آنها با یکدیگر برای حل معضلات و مشکلات جهان اسلام است و از دوم سو زمینه ی وحدت و تفاهم و انسجام هر چه بیشتر میان مسلمانان را مهیا می نماید. و از سوم سو فریاد برائت از مشرکان و کافران و استکبار جهانی را ندا می دهد و حاجیان طرفداری خود را از مظلومان عالم و انزجار و تنفر خود را از حکومت های شیطانی و طاغوتی اعلام می دارند. و از چهارم سو حج تمرین تقوا، نظم، استقامت، روحیه پذیرش کارهای طاقت فرسا ، تقویت صبوری و شکیبایی در مسلمین را می افزاید و از پنجم سو حج نمونه ای از شکوه و عظمت جامعه ی اسلامی را در بردارد و زمینه را برای ایجاد رعب و وحشت دردل دشمنان اسلام مهیا می نماید وحتی باعث جذب کسانیکه در دلشان علاقه و گرایشی به اسلام دارند می گردد. و از ششم سو اگر اداره اجتماع حج و مدیریت آن بصورت صحیح و خداپسندانه انجام شود، حداکثر بهره برداری از آن حاصل می شود و موجبات عزتمندی و آبرومندی مسلمین در جهان پدیدار می گردد که یقیناً رضایت الهی را نیز در بر دارد. و از هفتم سو فریضۀ مقدس حج جلوه ای از برادری و برابری اسلامی را فراهم نموده و یک محیطی که در آن ایمان، الفت، دوستی، دور شدن از تفرقه و جدایی است را به ارمغان می آورد و موجبات افزایش شعور و آگاهی و معرفت بیشتر برای ایجاد نظام اجتماعی متعادل و خدا پسندانه را نوید می دهد.

منابع و مأخذ:

1- قرآن کریم

2- نهج الفصاحه (سخنان و خطبه های رسول الله(ص) ،1388تصحیح و تنظیم محمد امین شریعتی، اصفهان، انتشارات خاتم الانبیاء، چاپ هفتم

3- علی (ع) ، نهج البلاغه (1381) ، ترجمه محمد دشتی، قم، انتشارات حضور، چاپ اول

4- شهید بهشتی (1365) ، حج در قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول

5- بنی هاشمی، سید محمد (1388) سفری به خاکساری، به قلم سعید مقدس، تهران، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، چاپ اول

6- جمعی از نویسندگان (1371) تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه

7- جوادی آملی، عبد الله (1380) صهبای صفا ، تهران، نشر مشعر، چاپ چهارم

8- جوادی آملی ، عبد الله (1383) جرعه ای از بیکران زمزم، تهران، نشر مشعر، چاپ نهم

9- سبحانی، جعفر (1377) فراز هایی از تاریخ پیامبر اسلام ، تهران ، نشر مشعر، چاپ دهم

10- شیخ صدوق، (1382) ،ثواب الاعمال و عقاب الاعمال) ، برگردان صادق حسن زاده، تهران، انتشارات ارمغان طوبی، چاپ اول

11- شفیعی، حسین، (1386) سخن آشنا شرح عرفانی ، اخلاقی نهج البلاغه، اصفهان، نشر کانون پژوهش، چاپ اول

12- ضیاء آبادی، سید محمد، (1379) ، حج برنامه تکامل، تهران انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم

13- طاهری، ابوالقاسم، (1384) راهنمایی آموزشی و پژوهش در نهج البلاغه، قم دفتر نشر معارف، چاپ دوم

14- فریاد برائت (پیام حضرت امام خمینی (ره) به حجاج بیت الله الحرام در مرداد 1366) (1369) تهران ، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ هفتم

15- قرائتی، محسن، (1365) حج، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

16- قرائتی، محسن (1386) تفسیر نور، تهران ، نشر مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ یازدهم

17- قاضی عسکر، سید علی، (1375) حج در اندیشه اسلامی، تهران، نشر مشعر، چاپ اول

18- شهید مطهری، مرتضی، (1386) حج، تهران ، انتشارات صدرا، چاپ چهارم

19- محمدی ری شهری، محمد، (1382) حج وعمره در قرآن و حدیث، قم ، انتشارات دارالحدیث، چاپ دوم

20- نیلی پور، مهدی، (1392) بهشت عقائد، اصفهان، انتشارات مرغ سلیمان ، چاپ دوم

21- یعقوبی، احمد، (1366) تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، ج1، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ پنجم.