مقدمه
نهاد زیارت در فرهنگ شیعی ابعاد و ظرفیت هایی را ایجاد میکند که میتوانند مقدمه و زمینه ساز شکل گیری تمدنی نوین باشند.«مفهوم تمدن دررویکرددینی به مثابه مفهومی عام درنظر گرفته شده که دارای زیرسیستم های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی وهنری است که تحت اشراف ابرسیستم های قانونی، اخلاقی ومعرفتی برای پاسخ گویی به هرم نیازهای انسانی شکل میگیرد»(محمدی سیرت، ٧:١٣٩٥).نهادزیارت ظرفیت عظیمی رادر شکل گیری وتقویت زیرسیستم های تمدنی مانندنهاد خانواده فراهم میآورد. نظام مناسبات عظیمی که در مناسکی چون زیارت اربعین شکل میگیرد به خوبی میتواندپیوستگی شبکه های روابط بین افرادازجوامع مختلف وپراکندۀفرهنگی رابایکدیگر به وجودآورد.این روابط خاص وارزش محور افرادرادر واحدهای اجتماعی منسجم برای رسیدن به اهداف سعادت بخش جامعه اسلامی متحدمیکنند؛ یکی ازاین واحدهاخانواده است.
خانواده، در اشکال مختلف آن، نهادی است که از دیرباز کارکردهای فردی و اجتماعی مهمی را ایفا کرده است. «ویلیام آگبرن سال ١٩٣٤ شش کارکرد اصلی را برای خانواده مطرح کرد که عبارت اند از: ١. تولیدمثل؛ ٢. حمایت و مراقبت؛ ٣. جامعه پذیری؛ ٤. تنظیم رفتار جنسی ؛. عاطفه و همراهی؛ و ٦. اعطای پایگاه اجتماعی. برای خانواده کارکردهای متعدد دیگری نیز برشمرده اند که ازجمله می توان به کارکردهای اقتصادی (مانند: تولید، مصرف و انتقال کالاهای مادی)، مشروعیت فرزندان، تربیت دینی، رشد شخصیت بزرگ سالان، گذران اوقات فراغت، استمرار تضاد و فاصله طبقاتی و ایجاد تغییرات اجتماعی اشاره کرد» (بستان، ١٣٨٨: ٣٥). در سیر تغییر جوامع شهری مدرن، به تدریج که جامعه از الگوی جامعه کشاورزی به صنعتی تغییر یافت، هم کارکردها و هم اقتدار خانواده همراه با آن دگرگون شد و رو به نابودی گذاشت.
زیست خانوادگی درجریان زیارت میتواند «الگوی»بسیارمناسبی برای تقویت کارکردهای اصیل خانواده بر مبنای عمل به باورها و ارزش های دینی باشد. یکی از مثال های آن مشارکت اجتماعی خانواده هاست که نقش مهمی در تغییرات اجتماعی میتواند ایفا کند. با توجه به جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی، شایسته است الگویی که در زیست خانوادگی در جریان زیارت شکل میگیرد، با استفاده از چارچوبی روشمند، تحلیل شود. در این نوشتار، پس از تبیین نظری مفهوم زیارت، کارکردهای اصیل خانواده که درزیارت تقویت می شوندباتحلیلی پدیدارشناسانه بررسی می شوند.
پیشینه پژوهش
در زمینه ارتباط زیارت و خانواده پژوهش های زیادی صورت نگرفته است. همچنین پژوهش هایی که با روش کیفی و پدیدارشناسانه قصد مطالعه پدیدۀ زیارت را داشته باشند حجم معدودی از مطالعات زیارت را به خود اختصاص داده اند؛ برای مثال، یوسفی، صدیق اورعی، کهنسال و مکری زاده (١٣٩١) در پژوهشی با عنوان «پدیدارشناسی تجربی زیارت امام رضا (ع)» به تحلیل پدیدارشناختی تجارب زیارتی شش زائر در مشهد، که به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شده اند، پرداخته و در نهایت به این نتیجه رسیده است که مناسک زیارت، عقیده به تقدس، عقیده به شفاعت، دل دادگی، خضوع، توسل جویی، مناجات و آرامش از جنبه های اصلی معنای زیارت است که بر اساس معنی مشترک به سه مقوله کلی تر شامل آدابمندی زیارت، عقیده به خارق العادگی زیارت شونده و جذبه تقسیم بندی می شود.
همچنین محمدی، صالحی و نیکوفال (١٣٩٦) در پژوهشی با عنوان «پدیدارشناسی تجربه گردشگران اماکن مذهبی (مورد مطالعه: اماکن زیارتی شهرستان هرسین)» بیان می کنند که، از نگاه زائران، زیارت در جنبه عملی به معنی شرکت کردن در بعضی آداب دینی فردی و جمعی است و در جنبه معرفتی به رشدآگاهی مذهبی منجر می شود.
شراهی و ذوالفقارزاده (١٣٩٨) در پژوهشی با عنوان «واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در اربعین: روایتی مردم شناختی از پدیدۀ عظیم پیاده روی اربعین» به بررسی رفتار مردم عراق و خادمان در میزبانی از زائران اربعینی از دیدگاه و تجربه زیسته زائران پرداخته اند. همان طور که مشخص است، این پژوهش ها به ارتباط زیارت و خانواده نپرداخته اند و بیشتر بر ادراک و تجارب شخصی زائران تمرکز داشته اند. اما، مسئله پژوهش پیش رو به طور خاص این است که مناسک دینی و آیین های مذهبی همچون آیین پیاده روی زیارت اربعین حسینی چه اثرهایی در زیست خانوادگی دین داران می توانند بر جای بگذارند. برای رسیدن به پاسخ این پرسش روش پدیدارشناسی را انتخاب کرده ایم.
روش پژوهش
ازآنجاییکه در پژوهش پدیدارشناسی پژوهشگر سعی دارد پدیده ها را از طریق عمق تجربه های افراد از درون احوال و منویات و مرادهای خود آن ها فهم کند (فراستخواه، ١٣٩٧: ه٧)، در این پژوهش سعی شده این روش مبنای استخراج یافته ها، درک ها و تجارب کنشگران باشد. رویکرد پدیدارشناسی برای توصیف تجارب زندگی انسان ها مناسب است (ساسانی، ناجی و عابدی، ١٣٩٢: ٣٤). پیش فرض ضمنی پدیدارشناسی این است که دنیایی که در آن زندگی میکنیم در آگاهی ما خلق شده است و معانی ذهنی مبنای ویژگی های عینی جامعه هستند (ریتزر[1]، ١٣٨٢: ٣٢٦). در روش پدیدارشناسی، فهم و شناخت پدیده مستقیما از حساسیت شخصی پژوهشگر و آگاهی او به دست میآید نه از سازه های دست دوم رایج اثباتگرایان که به نظریه و مفاهیم ازقبل تعیین شده، فرضیات، روش های متدلوژیک مشخص، اندازه ها و محاسبات آماری و مانند آن متکی اند (پورمند و فلاح، ١٣٩٢: ١٨). در این رویکرد فرض بر این است که پدیده ها و تجارب زندگی جوهره هایی دارند که قابل بررسی اند و در نتیجه، به بررسی پدیده های ذهنی می پردازد که جوهره های اساسی واقعیات در آن پنهان اند (ساسانی و همکاران، ١٣٩٢).
پژوهش پدیدارشناسی از نگاه سیمون را دستکم با سه رویکرد متمایز می توان انجام داد: الف) پژوهش پدیدارشناسی اول شخص: تجربه دست اول پژوهشگر بر پایه بررسی پدیده؛ ب) پدیدارشناسی اگزیستانسیال: تجربه ویژۀ افراد و گروه هایی که درگیر موقعیت های واقعی هستند (در طی چهار مرحله: ١. شناسایی پدیدۀ موردعلاقه پدیدارشناس؛ ٢. تهیه گزارش از پاسخ گویانی که پدیده را تجربه کرده اند؛ ٣. مطالعه دقیق گزارش پاسخ گویان به منظور شناسایی اشتراکات و الگوی اصلی ؛ و ٤. ارائه نتایج به پاسخ گویان و نیز همکاران پژوهش در قالب جلسه پرسش و پاسخ)؛ و ج) پژوهش پدیدارشناسانه هرمنوتیک: تفسیر و تأویل اثر بدون حضور مؤلف (پورمند و فلاح، ١٣٩٢: ١٨).
در این پژوهش، رویکرد اول مورد استفاده قرار میگیرد. روش گردآوری این پژوهش مشاهده است. محیط موردمطالعه پژوهش با حضور پژوهشگر در پیاده روی زیارت اربعین فراهم شده است. موضوع پژوهش ابعاد خانوادگی معنای زیارت اربعین است. پژوهشگر با حضور در پیاده روی زیارت اربعین، با نگاهی پدیدارشناسانه، آثار زیارت اربعین در زیست خانوادگی زائران را در قالب مقولاتی که پس از مشاهده و تنظیم یادداشت های خود انتزاع میکنند بررسی میکند.
یافته های پژوهش
١. تأثیر زیارت در ابعاد مختلف زیست خانوادگی
خانواده مهم ترین و کوچک ترین واحد اجتماعی است که هرچند همواره مورد توجه قرار گرفته، اما واقعیت بیانگر این است که در رویارویی با مشکلات و خطرها، چندان که باید و شاید، توانمند نیست. خانواده امروزه در دگردیسی تاریخی در حال از دست دادن کارکردهای گذشته خود است. به نظر می رسد، در مقابل امواجی که کانون خانواده را مورد تهاجم قرار می دهند، استمدادجستن از الگوهای دین مدارانه مؤثرترین گزینه برای حفظ بنیان و کارکردهای خانواده باشد. زیارت در فرهنگی شیعی معمولا خانوادگی صورت می پذیرد و افراد در جریان زیارت نوعی شیوۀزیست خانوادگی راتجربه میکنند. در سال های اخیر،یکی از این الگوهای زیست خانوادگی مؤمنانه در ایام اربعین حسینی با حضور خانوادگی زائران و میزبانان، که عمدتا مسلمان و اهل تشیع هستند، در حرکت پیاده روی زیارت اربعین خلق شده است که در نوع خود بی نظیر است.
درواقع، در زیارت اربعین «نظام مناسبات انسانی به گونه ای رقم می خورد که مثل آن را نمی توان در تجربه تمدنی بشر پیدا کرد» (بابایی، ١٣٩٦: ٩٦).
این نوشتار، با رویکردی پدیدارشناسانه، ابعاد زیست خانوادگی جاری در زیارت و تأثیرات آن در حفظ و تقویت کارکردهای مختلف نهاد خانواده را بررسی کرده است. ذکر این نکته الزامی است که زیست خانوادگی جاری در جریان زیارت در دو اجتماع میزبانان و زائران مورد مطالعه قرار گرفته است. اگرچه ممکن است حضور تمام زائران در آیین زیارت به صورت خانوادگی نباشد؛ اما، حضور و مشرف شدن خانوادگی سهم چشمگیری از شرکت در این آیین دینی را شکل می دهد. از طرفی، در اجتماع میزبانان غالبا شاهد حضور و خدمت رسانی خانوادگی هستیم. ازاین رو سعی شده است بر اساس مشاهدات و گفت وگوهای خود با خانواده های زائران و میزبانان در جریان زیارت ظرفیت ها، تأثیرات، تجربه ها و معانی انعکاس یافته از زیارت در اعضای خانواده ها فهم، ثبت و گزارش شود. بر اساس یافته های پژوهش و نتایج تأثیرات ثبت شده، می توان آن ها را در شش مقوله «عقلانیت»؛ «نظام های اجتماعی (فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی)»؛ «هویت»؛ «عینیت و کارآمدی»؛ «پویایی و حرکت»؛ و «هماهنگی و یک سویی عناصر» بررسی کرد (شکل ١).
شکل 1. تأثیر زیارت در ابعاد مختلف زیست خانوادگی
1-1. عقلانیت
در دوران مدرن مبانی زیست خانوادگی همان مبانی نظری نظام سرمایه داری محسوب می شود. اومانیسم و سکولاریسم مهم ترین این مبانی هستند که به از بین رفتن هویت و تقدس نهاد خانواده در غرب منجر شده اند. امروزه ادبیات علم اجتماعی نشان می دهد واحد خانواده در جوامع غربی به سرعت در حال ازهم گسیختگی است (بلالی، ١٣٨٤: ٥٨). مبانی فکری زیست خانوادگی در جریان زیارت تنها ذیل عقلانیت شیعی قابل فهم است. در میان مؤلفه های اصولی عقلانیت شیعی، توحید و ولایت مهم ترین مبانی فکری این حرکت عظیم را شکل می دهند. ولایت محور شکل گیری این اجتماع آسمانی، و لقاءالله هدف نهایی آن است. اگر خانواده هدف خود را، به تبع از الگوی زیست خانوادگی در زیارت، لقاءالله قرار دهد و محور روابط خانوادگی را محبت به ولی الهی در نظر گیرد، آنگاه شالودۀ محکم ترین بنایی که می توان برای خانواده در نظر گرفت پی ریزی شده است. این عقلانیت در خود توحید، خدامحوری و محو شرک، تحقق وحدت و هم گرایی و هم افزایی در پرتو حکومت امام معصوم، رسالت تحقق امت واحد و هم گرایی در سپهر جهان و آفرینش، دعوت، احیا و اقامه حق و دفع باطل، عدالت، مساوات طلبی و تبعیض ستیزی، امنیت، صلح و مودت فراگیر، نفی ملیت و قومیت مداری، هم زیستی مسالمت آمیز، کرامت محوری و بشردوستی، اخلاق و تربیت مداری، جهاد و نفی هر گونه سلطه طلبی و تنها مشروع دانستن جنگ توحیدی، نفی سبیل و لزوم عزتمندی مسلمانان، وفای به عهد و تعهدات (اخوان کاظمی، ١٣٨٨: ه١٥) و بسیاری دیگر از مؤلفه های لازم جهت زیست خانوادگی بادوام در قوارۀ یک تمدن را داراست.
1-2. هویت
خانواده در جوامع غربی اگر هویتی داشته باشد هویتی کاملا دنیایی و از معانی ملکوتی تهی است؛ اما، خانوادۀ طراز اسلام در جوامع اسلامی می تواند بستر ظهور اسماء الهی باشد.
خانواده مانند قلب جامعه است که، در صورت تحقق آرامش در آن، می تواند اسماء الهی را در فرد و جامعه به ظهور برساند. آیه ٤ سورۀ مبارکه فتح نشان می دهد که سکینه انزالی الهی است که جایگاه آن قلب اجتماع مؤمنان است. از طرفی، آیه ٢١ سورۀ مبارکه رعد نشان می دهد خانواده همان قلب جامعه مؤمنانه است و بستر آرامش و سکینه افراد.
همان طور که قلب معنوی انسان محل خلوت با خداست، خانوادۀ دینی انعکاس قلب خالی شده از اغیار و نامحرمان در زمین است. لذا، خداوند در خانوادۀ دینی با تجلیاتش جلوه میکند؛ چراکه قرآن می فرماید: «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اَللّٰهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اِسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهٰا بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصٰالِ» (نور: ٣٦) و به همین علت است که خانوادۀ توحیدی جایگاه خداست.
همان طور که «قَلْبَ اَلْمُؤْمِنِ عَرْشُ اَلرَّحْمَنِ» است، پس صلاح و فساد جامعه به صلاح و فساد خانواده، یعنی قلب اجتماع، است. گاهی انسان ها افکار مطلوبی دارند؛ اما، گاه این افکار پراکنده اند. این افکار در نقطه های بحرانی تصمیم نمی توانند به صاحب خود کمک چندانی بکنند؛ زیرا، این توانایی را ندارند که به یک هسته فکری جامعی برسند. آن هسته های فکری که صاحبان آن در آرمان های بلند الهی هستند و هر فرد از اعضای آن هسته از افکار سایر عضوها بهره می برد و هر فرد در چنین هویت جمعی معنی خود را می یابد و به معنی داری دست می یابد و از بی هویتی رها می شود، در خانوادۀ دینی چنین هسته فکری جامع هدف دار به آسانی تشکیل می شود و اثرگذار خواهد بود. هر عضو از اعضای خانوادۀ دینی این آگاهی را دارد که علت گردآمدن آن ها رسیدن به آرمان های بلند است و درحالیکه همدیگر را نسبت به آن آرمان ها متذکر می شوند، در حقیقت به یکدیگر هویت بخشی میکنند. شروع این خانواده از یک زن و مرد است و سپس تکثر می یابد؛ اما، با وجود تکثیریافتن، از وحدت و یگانگی خارج نمی شود و آنگاه تجلیگاه «وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت» می شود (طاهرزاده، ١٣٨٧: ٢٦٥) این معنا از حیات خانوادگی به خوبی در جریان زیارت تجربه می شود که اگر این تجربه تداوم یابد سبب می شود خانواده ها به کانون های نورانی تبدیل شوند و جامعه را از انوار ملکوتی مالامال کنند؛ چراکه در زیارت اربعین حقیقت خانواده ها ذکرالله می شود و الله نور السموات و الارض.
1-3. عینیت و کارآمدی
نظام سرمایه داری کارآمدی تمامی نهادهای اجتماعی را در راستای اهداف خود در سطح بهینه ای بالفعل کرده است. لذا، در جوامع غربی خانواده به اقتضای نظام سرمایه داری عینیت خاص خود را یافته است. هویت و کارکردهای خانواده در دوران مدرن دچار تغییرات اساسی شده است؛ به طوریکه نسبت به جوامع سنتی از «خانواده» چیزی جز اسم آن و از کارکردهایش جز رسم آن باقی نمانده است (مینتز و کلوگ[2]، ١٣٨٦: ٤٧). وضع جوامع اسلامی در دوران معاصر اما متفاوت با کشورهایی است که نظام سرمایه داری کاملا در آن ها پیاده شده است. فرهنگ اسلامی اجازۀ تحقق نظام سرمایه داری را در جوامع اسلامی نمی دهد.
همین امر سبب ایجاد تضادهای هویتی در نهادهای اجتماعی می شود و خود را در ناکارآمدی و عینیت نابسامان آن ها بروز می دهد. خانواده در ایران معاصر روزبه روز کارکردهای اصیل خود را از دست می دهد و از طرفی، فرهنگ دینی ایرانی اجازۀ ظهور کامل الگوی خانوادۀ غربی در ایران را نمی دهد و همین امر باعث نابسامانی خانواده در ایران شده است. مهم ترین راه برون رفت از این آشفتگی تمسک و الگوگرفتن از الگوهای زیست خانوادگی مؤمنانه مطابق با فرهنگ اصیل دینی است. الگوی زیست خانوادگی در جریان زیارت یکی از این موارد است. خصوصا در سال های اخیر، زیارت اربعین یکی از بهترین الگوهای زیست خانوادگی را ارائه داده است ؛ الگویی که هم بر عقلانیت و فرهنگ اصیل دینی مبتنی است و هم ظرفیت عینیت یافتن و کارآمدی چشمگیری را از خود نشان می دهد. در ادامه و در توضیح نظام های اجتماعی موجود در زیست خانوادگی اربعین، نمونه های فراوان این کارآمدی احصا می شود.
1-4. پویایی و حرکت
خانواده در جوامع غربی نشاط متفاوتی با خانوادۀ طراز اسلام در جوامع اسلامی دارد. شهروند جوامع شهری مدرن بیشتر وقت خود را باید صرف کار برای کسب درآمد کند و نه برای تجربه زیست خانوادگی معنادار، که برای رفع خستگی ها و کمبودهای ناشی از فضای کار به خانه برمیگردد و لحظاتی را زیر سقف میگذراند. اما در اسلام خانواده بستر تجربه زیست معنادار است؛ محیطی که قرار است با ایجاد فضایی بانشاط و درعین حال آرامش بخش زمینه ظهور اسماء الهی را فراهم آورد و این جز با حاکم شدن روابط مبتنی بر محبت امکان پذیر نخواهد بود؛ چراکه قرآن می فرماید: «وَ مِنْ آیٰاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوٰاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهٰا وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً» (رعد: ٢١) و همین محبت است که شور و عشق و حرکت و پویایی را در خانواده ایجاد میکند.
این پویایی در روابط بین خانوادگی نیز برقرار می شود و در صله ارحام گسترش پیدا میکند. در این روابط است که، علاوه بر تمامی برکات ذکرشده، تبادل فرهنگی خانوادگی زمینه تداوم حیات فرهنگ جامعه را امکان پذیر میکند؛ چه اینکه در طول تاریخ همین تبادلات فرهنگی عامل حیات فرهنگ بوده است. زیست خانوادگی در جریان زیارت با محور قراردادن محبت سبب پویایی درونی می شود و با حضور گستردۀ خانواده های میزبان و زائر و ایجاد ارتباطات میان فرهنگی و درک هویت واحد در عین تنوع فرهنگی در آن ها سبب پویایی بین خانوادگی و افزایش تبادلات فرهنگی می شود و خانواده در جوامع اسلامی را به خانوادۀ طراز اسلام نزدیک میکند.
1-5. هماهنگی و همسویی عناصر
خانواده ای که هدف خود را توحید و ظهور اسماء الهی قرار دهد هماهنگی و وحدت در تمام ابعاد و عناصر آن حاکم می شود؛ چراکه تمام تلاش ها و فعالیت ها برای یک هدف صورت میگیرد. اساسا تنها هدفی که می تواند هماهنگی، همسویی و وحدت را در عناصر مختلف اجتماع بشری ایجاد کند بندگی و تقرب به خداست؛ چراکه ریشه تمام اختلافات اجتماعی توجه به خود و منیت هاست. ازآنجاییکه خواست های فردی و جمعی در حالت طبیعی هرگز یکی نمی شوند؛ لذا، تضاد و اصطکاک امری قطعی در زندگی اجتماعی محسوب می شود.
اما با هدف قرارگرفتن خدا دیگر خواست او اصالت می یابد و خواست های فردی و جمعی و منیت های مختلف مجال بروز پیدا نمیکنند و اساسا فلسفه ارسال و انزال کتب نیز همین بوده است. بنابراین، الگوی زیست خانوادگی در جریان زیارت، که در آن تمام توجهات به سوی خدا و ولی الهی است، بهترین الگو برای هماهنگی، همسویی، وحدت و ایجاد آرامش در نهاد خانواده است. این هماهنگی و وحدت هم خود را در روابط درون خانوادگی نشان می دهد و آرامش را برای خانواده ها به ارمغان میآورد و هم به کارکردهای مختلف خانواده برای جامعه جهتی واحد می بخشد.
2. اصلاح کارکردی خانواده در نظام های اجتماعی
زیارت در نظام های کارکردی مختلف نهاد خانواده تأثیرات گوناگونی به جا میگذارد. این تأثیرات را می توان در ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بررسی کرد.
2-1. بعد اقتصادی
در زمینه کارکرد زیارت در اصلاح بعد اقتصادی خانواده می توان به موارد ذیل اشاره کرد (شکل ٢).
فهم جایگاه حقیقی مسائل اقتصادی
در دوران مدرن، اقتصاد و مسائل مادی اصالت پیدا کرد. نظام سرمایه داری دنبال سود هرچه بیشتر نتیجه هدف قرارگرفتن اقتصاد در زندگی اجتماعی است. در جریان زیارت، اما، توجه به معنویت و باطن زندگی آن چنان پررنگ است که مسائل اقتصادی و مادی کاملا تحت الشعاع برکات وجود نورانی حضرت معصومین (ع) قرار میگیرند و جایگاه حقیقی مسائل اقتصادی را، که تأمین پست ترین بعد زندگی اجتماعی است، کاملا نشان می دهند. تحقق این نگاه در خانواده ها باعث می شود خانواده دیگر، مانند آنچه در جوامع توسعه یافته شکل گرفته است، تنها مأمنی برای نیروی کار کارخانه ها و نقش های اجتماعی نباشد.
کاهش مصرفگرایی و اصلاح الگوی مصرف خانواده
یکی از اساسی ترین ضربه هایی که صنعتی شدن جوامع به نهاد خانواده وارد آورده است کاهش کارکرد تولیدی خانواده است. خانواده های گسترده فرزندانشان را پس از ازدواج در خود جای می دادند و گسترش آن ها نیز به همین علت است (فاضل نیا، ١٣٩٣: ٨٥٢). این امر باعث می شد خانواده ها در جوامع سنتی مایحتاج زندگی شان را خودشان تولید کنند؛ اما، با تقویت روند صنعتی شدن، دیگر کارخانه ها جای خانواده ها را گرفتند و به تولید وسایل و نیازهای زندگی پرداختند. خانواده در جامعه صنعتی فقط واحد مصرفکنندۀ تولیدات اقتصادی است نه تولیدکنندۀ آن ها.
در پیاده روی زیارت اربعین، به مثابه الگوی مطلوب زیارت در اسلام، خانواده های میزبان با تولیدات اقتصادی خود از زائران و خانواده های آن ها پذیرایی میکنند و چشیدن طعم تولید بومی قطعا بر تغییر نگاه تولیدی و مصرفی خانواده های زائر نیز تأثیرگذار خواهد بود و آن ها را هم به تولید بومی و هم به مصرف فراورده های بومی تشویق میکند. از طرفی، به علت ماهیت عرفانی و معنوی زیارت، زائران در طول چند روز الگویی را تجربه میکنند که در آن مصرف و مصرفگرایی هدف نیست؛ بلکه، ماهیتی جز برطرفکردن نیاز برای رسیدن به هدف والای معنوی ندارد. در طول پیاده روی زیارت اربعین، تولیدکنندگان به اقناع مصرفکنندگان برای مصرف هرچه بیشتر رو نمیآورند و مصرفکنندگان سعی بر مصرف به اندازۀ ضرورت میکنند و روحیه تنوع طلبی آن ها کاملا رو به افول می رود.
دوری از راحت طلبی و ارتقای روحیه کار و تلاش
یکی از مشکلات اساسی خانواده در کشور ما میزان بسیار کم ساعت کاری مفید افراد در طول شبانه روز است. ساعات اضافه کاری زیاد و هم زمان با آن نرخ گستردۀ بیکاری گسترده به صورت جدی در میان نیروی کار بخش های مختلف اقتصاد ایران شایع هستند (کشاورز حداد و خشابی، ١٣٩١: ١٧١). این روحیه تنبلی و عدم اتقان در کار هم به اقتصاد کشور ضربه وارد میکند و هم منشأ آسیب های فراوانی در خانواده ها می شود؛ چراکه افراد، به جای وقتگذاشتن برای کار و اشتغال، به مسائل دیگر رو میآورند و انرژی خالی نشدۀ خود را به شکل های ناهنجار دیگر تخلیه میکنند. وجه بارز پیاده روی زیارت اربعین، به مثابه الگوی مطلوب زیارت در اسلام، وجود خستگی و حرکت و تلاش دائمی در طول چند روز برای رسیدن به هدفی والاست. همین نگاه اگر در زمینه اشتغال نیز جاری شود، چرخه کار و تولید در اقتصاد کشور بسیار رونق می یابد.
قناعت ورزی و دوری از طمع
یکی از مفاهیم اساسی در نظام اقتصاد اسلامی مفهوم قناعت است که دقیقا در برابر معنای «کسب سود هرچه بیشتر»، که محور نظام سرمایه داری است، قرار میگیرد. وجود روحیه قناعت و عدم روحیه طمع و تنوع طلبی در زیارت به علت محور قرارنگرفتن مسائل اقتصادی و هدف قرارگرفتن بعد معنوی است. تسری این روحیه به خانواده یا، بهتر بگوییم، حفظ و تداوم این روحیه در خانواده ها پس از زیارت هم آرامش را برای افراد به ارمغان میآورد و هم الگوی مصرفگرایی و اسراف شدیدی را که در خانواده های کشور ما حاکم شده است به تدریج رو به اصلاح پیش می برد.
اصلاح نگاه بازاری به اقتصاد
در اقتصاد متعارف تبادلات با پول انجام می شود. از میان همه ارزش هایی که زندگی عملی انسان را گسترش داده است پول غیرشخصی ترین آن هاست (زیمل[3]، ١٣٨٤: ٧ه ٢). در دیدگاه اسلام، تمام روابط اقتصادی بر بده بستان مادی مبتنی نیست؛ بلکه، در بسیاری از مواقع خدمت رسانی بلاعوض باید صورت پذیرد؛ نگاهی که در فضای زیست اقتصادی خانواده های کشور، اگرچه حضور دارد، اما آن چنان که باید جا نیفتاده است. در زیارت اربعین، به مثابه الگوی مطلوب زیارت در اسلام، خدمت رسانی داوطلبانه و بلاعوض توسط میزبانان برای زوار ارائه می شود و اصطلاحا روابط بازاری (به معنای علمی آن) نیست. این پدیده از نگاه ابزاری به اقتصاد نشئت میگیرد؛ یعنی، چون معنویت و اتصال به حقیقت معصومین (ع) هدف است، اقتصاد هم بر اساس تحقق هرچه بهتر آن هدف شکل جدید به خود می پذیرد. این نگاه در خانواده ها باعث می شود در هنگام در تضاد قرارگرفتن اقتصاد خانواده و اقتصاد ملی، روحیه فداکاری خانواده ها برای تحقق اهداف اقتصاد ملی تقویت شود. فداکاری اقتصادی خانواده ها منحصر در تحقق اهداف اقتصادی باقی نمی ماند؛ بلکه، خانواده ها در سایر عرصه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی نیز فداکاری اقتصادی نشان می دهند و عدم نگاه بازاری در روابط اقتصادی را حاکم میکنند.
افزایش روحیه وقف و نذر
وقف یکی از پدیده های مهم تاریخی برای امت اسلامی است و از دستاوردهای بزرگ تمدن اسلامی به شمار می رود که بیانگر عمق اندیشه و فرهنگ و آیینه حرکت جوامع اسلامی است و وحدت معنوی مسلمانان و تلاش آنان را برای بهبود جامعه در این پدیده می توان دید (سجادی جزی، ١٣٩٤: ١١٢). در جریان زیارت، موقوفات و نذورات بسیاری خرج می شود و یکی از منابع مالی اماکن مقدس همین موقوفات و نذورات است. خانواده های میزبان با مشارکت در این امر و خانواده های زائر با چشیدن برکات و شیرینی های آن این روحیه را در خود تقویت میکنند. تقویت روحیه وقف و نذر در خانواده ها با استفاده از تجربه زیسته چندروزه برکات بسیار فراوانی در پیش برد مسائل اقتصادی کشور دارد و کمک زیادی به کاهش مالکیت دولت در اقتصاد میکند.
شکل 2. تأثیر زیارت در کارکردهای اقتصادی خانواده
2-2. بعد فرهنگی
در زمینه کارکرد زیارت در اصلاح بعد فرهنگی خانواده می توان به موارد ذیل اشاره داشت (شکل ٣).
نورانی شدن خانواده
زیارت زائران را، با متصل کردن به منبع نور، نورانی میکند. زائران از همان زمانی که از درب خانه خود به قصد پیاده روی زیارت اربعین خارج می شوند، برطبق روایات، تمامی گناهانشان بخشیده می شود و با هر قدمی که در پیاده روی برمی دارند حجابی از حجب ظلمانی و نورانی مانع لقاءالله از آن ها برداشته می شود.[4] هدف در این مسیر اتصال به حقیقت انسان کامل است و این اتصال از همان ابتدای مسیر شروع می شود تا به جایی می رسد که فرد ظرف ظهور اسماءالهی و خانواده مظهر آیه «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اَللّٰهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اِسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهٰا بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصٰالِ رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اَللّٰهِ» (نور: ٣٨٣٦) می شود.
عمق بخشی به جایگاه پدر و مادر در خانواده
ازآنجاکه حضرت رسول فرموده اند «أنا و علی أبوا هذه الأمه: من و علی پدران این امت هستیم» (ابن شهر آشوب مازندرانی، ١٣٧٩ ق: ٥ه ١) و همچنین در زیارت نامه حضرت زهرا (س) ایشان را ام المؤمنین خطاب میکنیم «اَلسَّلاَمُ عَلَیْکِ یَا أُمَّ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ... اَلْجَنَّةِ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکِ یَا أُمَّ اَلْمُؤْمِنِینَ» (ابن طاوس، ١٣٦٧: ٦٢٤))، شیعیان در مسیر پیاده روی بارها پدر و مادر واقعی خود را صدا می زنند و با آن ها مناجات میکنند و به آن ها متوسل می شوند؛ هدف خود را اتصال به حقیقت پدر و مادر حقیقی خود از طریق اطاعت هرچه بیشتر از آن ها قرار می دهند و با اشک و محبت موانع رسیدن به محبوب را برطرف میکنند.
این اشک و محبت پس از زیارت اربعین در قالب روضه های خانوادگی تداوم می یابد. این امر سبب معنابخشی به جایگاه پدر و مادر در خانواده و افزایش احترام و اطاعت از آنان می شود.
درواقع، زیارت هم پدر و مادر حقیقی را معرفی میکند و هم احترام به پدر و مادر در خانواده را افزایش می دهد.
افزایش محبت بین اعضای خانواده
در قرآن کریم یکی از عوامل استوارکنندۀ خانواده محبت و مودت است. در فرهنگ زیارت، میان خانواده ها با زبان و فرهنگ های ناهمسان تحت پرچمی واحد به نام امام محبت ایجاد می شود. این محبت به مراتب بین اعضای خانواده ها نیز شکل میگیرد. در این الگو، فرزندان و والدین با یکدیگر با کمال احترام و مهربانی رفتار میکنند و ایفای نقش خانوادگی تمامی اعضا در بالاترین کیفیت قرار میگیرد؛ چراکه همه رنگ الهی میگیرند و محبت به ولی الهی به محبت به اعضای خانواده منتقل می شود.
ایجاد حافظه فرهنگی خانوادگی ماندگار و عمیق
حافظه فرهنگی را باید وجهی مهم از سنت هر جامعه دانست ؛ سنتی که هیچ گاه نباید علیه آن جنگید. این سنت، حتی اگر دردناک باشد، به غنای جامعه می افزاید. فرهنگ بدون حافظه و فلسفه بدون حافظه هیچ معنایی ندارد. بدون تجربه به خاطرسپاری زیستن ناممکن است (ذکائی، ه١٣٩: ٧٤). یکی از کارکردهای مهم خانواده در طول تاریخ ایجاد حافظه فرهنگی برای افراد از طریق حضور در مناسک خانوادگی و اجتماعی جهت انتقال باورها، ارزش ها و هنجارها به آن ها بوده است. زیارت یکی از عمیق ترین مناسک دینی است که وقتی با حضور خانوادگی میزبان وزائرهمراه می شود، سبب ایجادحافظه فرهنگی خانوادگی ماندگاری برای افرادمی شود.
افزایش روحیه ایثار و ازخودگذشتگی در خانواده
از دیگر کارکردهای زیبای اربعین، که می توان جهانی انسانی را بر مدار آن ساخت، بروز بالاترین شکل ایثار و ازخودگذشتگی در عصر استکبارهای فردی و اجتماعی دنیای امروز است. اینکه در وصف مؤمنان از انصار در قرآن آمده است: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلىٰ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کٰانَ بِهِمْ خَصٰاصَةٌ (حشر: ٩): دیگران را بر خود مقدم می دارند هرچند خود فقیر و نیازمند باشند»؛ یا در جای دیگر ایثار مالی اهل بیت (ع) را این گونه می ستاید: «وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعٰامَ عَلىٰ حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً (انسان: ٨): غذای خویش را درحالیکه او را دوست دارند به مسکین و یتیم و اسیر می خورانند»، در اربعین این فرهنگ در سطح عالی و به صورت گسترده به دست خانوادۀ میزبان محقق می شود.
این ایثار و ازخودگذشتگی هرچند به نیت نوکری اباعبدالله الحسین (ع) صورت می پذیرد؛ اما، به نوعی ظهور این زمانی ایثار سیدالشهدا و خانوادۀ ایشان را جهت زنده نگه داشتن اسلام و مسلمین تداعی میکند. این حجم ایثار خانواده های میزبان قطعا خانواده های زائر را نیز تحت تأثیر قرار می دهد و آن ها را نیز علاقه مند به این روحیه حسینی میگرداند.
شکل 3. تأثیر زیارت در کارکردهای فرهنگی خانواده
2-3. بعد اجتماعی
در زمینه کارکرد زیارت در اصلاح بعد اجتماعی خانواده می توان به موارد ذیل اشاره کرد (شکل ٤).
نفی دوگانه جامعه یا خانواده
در دوران مدرن، جامعه در برابر خانواده اصالت یافت. در جامعه نیز اقتصاد اصالت پیدا کرد.
لذا، خانواده به کارخانه ای برای تولید نیروی انسانی اقتصادی جامعه تبدیل شد. اما، در نظام فکری اسلام، خانواده و جامعه هر دو اصالت دارند و نباید به بهانه رشد یکی جلو رشد و کارکردهای صحیح دیگری را گرفت. در جریان زیارت، هرچند اجتماعی که شکل میگیرد و خانواده هایی که حضور دارند تعینات مستقلی دارند، اما خانواده و جامعه هر دو یک رنگ و یک هویت دارند؛ چراکه در زیارت روابط و ساختارهای اجتماعی بر اساس کارکردی که برای رسیدن به معصومین (ع) دارند معنا پیدا میکنند و همه رنگ اهل بیت (ع) به خود میگیرند.
هویت بخشی به خانواده
در دوران مدرن، خانواده به معنای اصیل آن رو به نابودی می رود و معنای جدیدی پیدا میکند؛ چراکه کارکردهای خانوادۀ اصیل نه تنها کمکی به توسعه اقتصادی در نظام سرمایه داری نمیکند، بلکه مانع آن نیز محسوب می شود. در نظام فکری اسلام خانواده اصالت دارد و هویت و معنای حقیقی دارد. در نگاه قرآنی، خانواده مدرسه عشق، محبت و آرامش است. خانوادۀ مطلوب قرآنی خانواده ای است که هویت آن ذکر الهی باشد و اشتغالات اقتصادی مانع ذکر الهی نشود. قرآن می فرماید: «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اَللّٰهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اِسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهٰا بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصٰالِ رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اَللّٰهِ» (نور: ٣٦-٣٨).
در جریان زیارت، خانواده کاملا معنایی را که مد نظر قرآن است به خود میگیرد. خانواده ها در زیارت با محوریت حب اولیاء الهی سرشار از محبت و عشق می شوند. خانواده های زائر با حرکت به سمت بارگاه ملکوتی و خانواده های میزبان با خدمت به زوار هویتی را که در این مسیر آسمانی پیدا کرده اند که همان هویت واقعی خانواده در نظام فکری اسلام است ظهور می دهند. از طرفی، خانواده یک نظام است و هر کنش و واکنشی در آن به منزله الگویی برای فرزندان است. فرزندان در ارتباط های آینده و کنش های خود از آموزه هایشان در خانواده بهره می برند (زارعان، ١٣٩٢: ١٩٢). یکی از جدی ترین انتقادات به جوامع شهری مدرن بی هویت کردن افراد و نابودی پایگاه های هویتی سنتی است. افراد در جوامع سنتی، با تکیه بر هویت خانوادگی خود، شأنیت اجتماعی می یافتند و وارد بازار کار می شدند. اما، در جوامع شهری مدرن، با تخصصی شدن و واگذاری کارکردهای آموزشی خانواده به نهادهای مدرن، حس تعلق و وابستگی افراد به نهاد خانواده از بین می رود. پیاده روی زیارت اربعین تجربه یک زیست خانوادگی سرشار از شور، عقلانیت، عشق و محبت است و از طریق عمق بخشی به معنای خانواده سبب افزایش حس تعلق به خانواده در افراد می شود.
افزایش سرمایه اجتماعی خانوادگی
سرمایه اجتماعی شامل مؤسسات، سازمان های مدنی مردم نهاد یا غیردولتی، و روابط بین اف راد و همکاری آن ها با یکدیگر است و نه تنها بخش کارآمد عمومی را در کشور به وجود میآورد و در توسعه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نقش مهمی را بازی میکند؛ بلکه به ارتقای سطح اجتماعی و روانی اعضای خود نیز کمک میکند. سرمایه اجتماعی مجموعه ای از منابع و ذخایر ارزشمندی است که به صورت ذاتی و نهفته در روابط اجتماعی گروه های نخستین، ثانوی و سازمان اجتماعی (نهادهای رسمی و غیررسمی) وجود دارند (حمیدی زاده، ظفری و بابایی گواری، ١٣٩٨: ه١٥)؛ تشکیلاتی که اعضای آن با امید گرد یکدیگر جمع می شوند و برای عملکرد بهتر هم به خود و هم به حکومت ها کمک میکنند. میزان مشارکت مردم در امور اجتماعی جزء سرمایه های اجتماعی هر جامعه محسوب می شود.
فرهنگ حسینی حاکم در پیاده روی زیارت اربعین با افزایش اعتماد اف راد به یکدیگر، تعاملات و تبادلات انسانی، همکاری و دوستی بین انسان ها، مشارکت های اجتماعی و همکاری اف راد در جهت حل مشکلات اجتماعی، احساس مسئولیت اجتماعی، و احساس تعلق و امید نسبت به اجتماعی که با محوریت حب الحسین (ع) خلق شده و آن ها عضوی از آن هستند سبب افزایش سرمایه اجتماعی خانواده ها می شود.
افزایش روحیه تعاون و همکاری در حل مسائل توسط خانواده ها
با توجه به برشمردن تقوا به عنوان یکی از اصلی ترین برکات زیارت در روایات و همچنین با اشاره به آموزۀ قرآنی «تعاونوا علی البر و التقوی»، نتیجه این می شود که افزایش تعاون و همکاری باید یکی از ثمره های امر زیارت در جامعه باشد. در مسیر پیاده روی زیارت اربعین این تعاون به خوبی نمایان است. اگر مشکلی برای خانواده ای پیش بیاید، تمام خانواده ها با زبان ها، نژادها و قومیت های گوناگون غیریت ها را کنار میگذارند و برای حل مشکل آن ها بسیج می شوند. مسائل و مشکلات در این مسیر با محوریت خانواده ها بر اساس احساس هویت واحدی که شکل میگیرد حل وفصل می شوند. این امر هم بین خانواده های میزبان، هم بین خانواده های زائر، و از همه بیشتر بین خانواده های میزبان با زائر مشاهده می شود.
شکل 4. تأثیر زیارت اربعین در کارکردهای اجتماعی خانواده
2-4. بعد سیاسی
در زمینه کارکرد زیارت در اصلاح بعد سیاسی خانواده می توان به موارد ذیل اشاره کرد (شکل ٥).
فهم رابطه خانواده و امت اسلامی
در نظام فکری اسلام، اگرچه خانواده در برابر امت اسلامی موجودیتی مستقل محسوب می شود، اما کارکردهایی کاملا در راستای اهداف امت اسلامی را پیاده میکند. این همسویی می تواند تا جایی پیش رود که خانواده ها در کنار یکدیگر کاملا با امت اسلامی یکی شوند؛ امری که در پیاده روی زیارت اربعین مشاهده می شود. درواقع، در زیارت اربعین بالاترین و والاترین رابطه نهاد خانواده با اجتماع امت اسلامی محقق می شود.
فهم نقش زنان و مادران در ارتقای آگاهی سیاسی جامعه
حضرت زینب (س) نقش زن مسلمان در ارتقای آگاهی سیاسی جامعه را به خوبی به تصویر کشید. «زینب کبری یک نمونه برجسته تاریخ است که عظمت حضور یک زن را در یکی از مهم ترین مسائل تاریخ نشان می دهد. اینکه گفته می شود در عاشورا، در حادثه کربلا، خون بر شمشیر پیروز شد - که واقعا پیروز شد - عامل این پیروزی، حضرت زینب بود؛ والا خون در کربلا تمام شد. حادثه نظامی با شکست ظاهری نیروهای حق در عرصه عاشورا به پایان رسید؛ اما، آن چیزی که موجب شد این شکست نظامی ظاهری تبدیل به یک پیروزی قطعی دائمی شود عبارت بود از منش زینب کبری؛ نقشی که حضرت زینب بر عهده گرف ت؛ این خیلی چیز مهمی است. این حادثه نشان داد که زن در حاشیه تاریخ نیست؛ زن در متن حوادث مهم تاریخی قرار دارد. قرآن هم در موارد متعددی به این نکته ناط ق است؛ لیکن، این مربوط به تاریخ نزدیک است، مربوط به امم گذشته نیست؛ یک حادثه زنده و ملموس است که انسان زینب کبری را مشاهده میکند که با یک عظمت خیرهکننده و درخشنده ای در عرصه ظاهر می شود، کاری میکند که دشمنی که به حسب ظاهر در کارزار نظامی پیروز شده است و مخالفین خود را قلع وقمع کرده است و بر تخت پیروزی تکیه زده است، در مقر قدرت خود، در کاخ ریاست خود، تحقیر و ذلیل شود؛ داغ ننگ ابدی را به پیشانی او می زند و پیروزی او را تبدیل میکند به یک شکست؛ این کار زینب کبری است. زینب (س) نشان داد که می توان حجب و عفاف زنانه را تبدیل کرد به عزت مجاهدانه، به یک جهاد بزرگ (بیانات رهبری در دیدار جمعی از پرستاران نمونه کشور، 01/02 /١٣٨٩[5]). زنان با حضور در پیاده روی زیارت اربعین این نقش آفرینی را زنده نگه می دارند و در خود نهادینه میکنند.
تقویت فرهنگ مبارزه در خانواده
فرهنگ عاشورا فرهنگ مبارزه در برابر ظلم و ستمگری است. خانواده کانون اصلی پرورش انسان برای جامعه است. اگر فرهنگ حاکم بر خانواده فرهنگ مبارزه با ظلم باشد، انسان هایی که در آن پرورش می یابند در برابر ناعدالتی های داخلی و سلطه گری های خارجی خواهند ایستاد. در پیاده روی زیارت اربعین، خانواده ها با تحمل سختی در راه رسیدن به ولی الهی فرهنگ مبارزه در جبهه حق را تجربه و نهادینه میکنند.
تقویت فرهنگ انتظار
فرهنگ انتظار فرهنگ عاشورایی است؛ چراکه شروع حرکت مهدوی با انتقام از ستمگران حادثه عاشورا خواهد بود. یکی از انگیزه های اساسی انتظار در بین شیعیان انتقام از دشمنان اهل بیت (ع) خصوصا دشمنان اباعبدالله الحسین (ع) است. خانواده های زائر و میزبان با حضور خود در زیارت اربعین آمادگی خود را برای استقامت در این راه به نمایش میگذارند.
شکل 5. تأثیر زیارت اربعین در کارکردهای سیاسی خانواده
بحث و نتیجه گیری
زیارت و خانواده دو پدیدۀ اجتماعی محسوب می شوند که در سطوح مختلف و با کارکردهای متفاوتی شکل میگیرند. اما، به نظر می رسد ارکان و مؤلفه های تشکیل دهندۀ مشترکی بین آن ها وجودداشته باشد.عقلانیت، وجودنظام های اجتماعی (فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی)، هویت، عینیت و کارآمدی، پویایی و حرکت، و هماهنگی و یک سویی عناصر از ارکان و مؤلفه های مشترک این دوپدیدۀاجتماعی محسوب می شوند. باتأمل در این دوپدیدۀاجتماعی درمی یابیم که بین آن هاروابطی نیزمی توان ترسیم کرد.خانواده وزیارت ازعناصرمهم خلق تجربه های معنایی برای افراد محسوب می شوند. از طرفی، خانواده و زیارت متقابلا باعث هم افزایی کارکردی خود در بعدخلق واشاعه معنامی شوند؛ یعنی، هم زیارت باسازوکارهای مختلف کارکردمعناسازی خانواده راتقویت میکندوهم خانواده در تقویت کارکرداشاعه معنای پدیدۀزیارت نقش آفرینی میکند.
با نگاه به ابعاد عظیم نهاد زیارت در فرهنگ شیعی، خصوصا پدیدۀ زیارت اربعین که در سال های اخیر عمدتا به صورت خانوادگی انجام می شود، مشخص می شود که زیارت با خلق و اشاعه معنا برای کانون گرم خانواده اثرگذاری عمیقی در نهاد خانوده در ابعاد مختلف ایجاد میکند. تجربه زیست خانوادگی در جریان زیارت بر تحکیم نهاد خانواده در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دلالت میکند و بر عقلانیت، پویایی، هماهنگی و کارآمدی این نهاد مقدس می افزاید و از همه مهم تر، با نورانی ترکردن خانواده ها و اتصال هرچه بیشتر این نهاد نورانی به شجرۀ طیبه ولایت، زمینه ظهور انسان کامل در عالم ارضی را فراهم میکند.
منابع و مأخذ
ابن شهر آشوب مازندرانی (١٣٧٩ ق). مناقب آل أبی طالب (ع)، ج ٣. قم : مؤسسه انتشارات علامه.
ابن قولویه، جعفر بن محمد (٣٦٧ ق). کامل الزیارات. نجف: دارالمرتضویه.
اخوان کاظمی، بهرام (١٣٨٨). «نظریه های همگرایی و آموزه مهدویت»، فصلنامه مشرق، شماره 6: 46-76.
بابایی، حبیب الله (١٣٩٦). «درآمدی بر شاخص های تمدنی در اربعین». مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی لقاءالحسین، جلد ٤. تهران : انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
بستان، حسین (١٣٨٨). «کارکردهای خانواده از منظر اسلام و فمینیسم». فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره ٣٥: ٥٣٣.
بلالی، اسماعیل (١٣٨٤). «رابطه مذهب و خانواده در غرب»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره 27: 257-268
پورمند، حسنعلی و حسن فلاح (١٣٩٢). «پدیدارشناسی مکان (بازخوانی هویت مکانی بافت تاریخ)». فصلنامه اطلاع رسانی و کتابداری، کتاب هنر، شماره ١٨١: ١٦٢١.
حمیدی زاده، علی و هادی ظفری و سلمان بابایی گواری (١٣٩٨). «سرمایه اجتماعی از منظر قرآن، مؤلفه ها، عوامل، راهبردها». فصلنامه مدیریت سرمایه اجتماعی، شماره ٢: ١٤٩-١٦٨.
ذکائی، محمدسعید ( 1390). «مطالعات فرهنگی و مطالعات حافظه». فصلنامه مطالعات اجتماعی ایران، شماره ٣: ٧٢٩٦.
ریتزر، جورج (١٣٨٢). نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: علمی و فرهنگی.
زارعان، منصوره (١٣٩٢). «موفقیت خانواده و تأثیر خانواده جهت یاب در آن». مطالعات راهبردی زنان، شماره ٥٩: ١٩١٢٢٨.
زیمل، گئورک (١٣٨٤). «جامعه شناسی خانواده». ترجمه فرهاد گوشبر و حشمت السادات معینی فر. فصلنامه پژوهش زنان، شماره ٣: ٨ه ١٩٥٢.
ساسانی، لیدا و سید علی ناجی و حیدرعلی عابدی (١٣٩٢). «توسل، نیازی تجربه شده در بیماران مبتلا به ایدز (یک مطالعه پدیدارشناسی)». فصلنامه طب و تزکیه، شماره ١: ه٣٣٤.
سجادی جزی، سید مجتبی (١٣٩٤). «جنبه های مختلف اقتصادی موقوفات و چگونگی ارتقای آن ها». فصلنامه وقف میراث جاویدان، شماره ه٩: ٦٢-٤١.
بن طاوس، سید علی بن موسی (١٣٦٧). إقبال الأعمال. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
شراهی، اسماعیل و محمدمهدی ذوالفقارزاده (١٣٩٨). «واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در
اربعین: روایتی مردم شناختی از پدیده عظیم پیاده روی اربعین». فصلنامه دین و ارتباطات، شماره ٥٥: ١١٥-١٤٨.
طاهرزاده، اصغر (١٣٨٧). زن آنگونه که باید باشد. اصفهان: انتشارات لب المیزان.
فاضل نیا، غریب (١٣٩٣). «سنجش و مقایسه تطبیقی شاخص های کیفیت زندگی در خانواده های گسترده و هسته ای ؛ مطالعه موردی: مناطق روستایی بخش پشتاب زابل». پژوهش های روستایی، شماره ٨٧٤:٤-٨٤٩.
فراستخواه، مقصود (١٣٩٧). روش تحقیق کیفی در علوم اجتماعی با تأکید بر نظریه بر پایه (گراندد تئوری). تهران: نشر آگاه.
کشاورز حداد، غلامرضا و پویان خشابی (١٣٩١). «تخمین عوامل تعیین اصابت و ساعات اضافه کاری در نیروی کار شهری ایران». فصلنامه تحقیقات اقتصادی ایران، شماره ٩٨: 171-207.
مجموعه مقالات اربعین حسینی (١٣٩٤). قم: انتشارات بین المللی المصطفی.
مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی لقاءالحسین (١٣٩٦). جلد ٤. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
مجموعه مقالات و یادداشت های دومین همایش بین المللی لقاءالحسین (١٣٩٥). قم: انتشارات کتاب جمکران.
محمدی، جمال و صادق صالحی و زینب نیکوفال (١٣٩٦). «پدیدارشناسی تجربه گردشگران اماکن مذهبی (مورد مطالعه: اماکن زیارتی شهرستان هرسین)». برنامه ریزی و توسعه گردشگری، شماره ه٢: ٣٤-٥٥.
محمدی سیرت، حسین (١٣٩٥). «اربعین منسک اجتماعی در قواره ای تمدنی: ظرفیت ها و زیرسیستم های تمدنی». مسجد و مهدویت، شماره ٢: ٥٢٦.
مینتز، استیوان و کلوگ سوزان (١٣٨٦). «جایگاه خانواده در غرب». ترجمه مرتضی مداحی. ماهنامه معرفت، شماره ١١٦: ٧٥-٦٧.
یوسفی، علی و غلامرضا صدیق اورعی و علیرضا کهنسال و فهیمه مکری زاده (١٣٩١). «پدیدارشناسی تجربی زیارت امام رضا (ع)». فصلنامه مطالعات اجتماعی ایران، شماره های ٣ و ٤: ١٩٨-180.
پی نوشت ها:
