در مجمع البیان گفته است: امام ابی جعفر(ع)فرموده: مقصود از جمله"ثم اهتدی"اهتداء به ولایت اهل بیت است، زیرا به خدا سوگند اگر کسی خدا را در تمام عمرش در بین رکن و مقام عبادت کند، آنگاه بدون ولایت ما بمیرد به صورت، در آتشش می کند (1) و این روایت را حاکم ابو القاسم حسکانی به سند خود نقل نموده و عیاشی هم درتفسیر خود به چند طریق نقل کرده است (2).
مؤلف: کافی هم آن را به سند خود از سدیر از آنجناب آورده و قمی در تفسیرش به سند خود از حارث بن عمر از آن جناب و نیز ابن شهر آشوب در مناقب از ابی الجارود وابی الصباح کناسی از امام صادق و از ابی حمزه از امام سجاد نظیر آن را روایت کرده اند، چیزی که هست در این چند روایت به جای کلمه"اهتداء به ولایت اهل بیت"، "اهتداء به مااهل بیت"آمده است.
و مراد از ولایت در آن حدیث ولایت امور مردم در دین و دنیا است که معنایش همان مرجعیت است در اخذ معارف دین و شرایع آن و در اداره امور مجتمع.
همچنانکه رسول خدا به نص قرآن کریم دارای چنین ولایتی بود، و در امثال آیه"النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم"بدان تصریح شده.سپس این مقام بعد از پیغمبر برای عترت اوقرار داده شد.آیه ولایت در قرآن کریم و احادیث متواتری که از رسول خدا(ص)رسیده از قبیل حدیث"ثقلین"و حدیث"منزلت"و نظائر آن دو، بر این مساله دلالت دارند.
آیه مذکور هر چند در بین آیاتی قرار دارد که روی سخن در آنها با بنی اسرائیل است، و ظاهرش همین است، و لیکن مقید به هیچ خصوصیتی که مختص به آنان باشد و نگذاردشامل دیگران گردد نیست، بلکه در غیر بنی اسرائیل نیز جاری است، همانطور که در ایشان جاری است، اما اینکه در بنی اسرائیل جاری است، برای این است که موسی(ع)نیز از جهت اینکه امام در امت خود بود چنین ولایتی داشته، آن مقدار که سایر انبیاء در امت خود داشته اند، چون امت موسی نیز مامور بوده اند به وسیله آن جناب اهتداء یابند و در تحت ولایت او قرار گیرند.
و اما اینکه گفتیم مختص به بنی اسرائیل نبوده شامل حال دیگران نیز می شود، برای این است که آیه شریفه عام است و مختص به یک قوم و دو قوم نیست، مقام ولایت در زمان رسول خدا مردم را به ولایت او و بعد از آن جناب به ولایت ائمه هدی راه نمایی می کند، پس ولایت، یک ولایت است و به هر کس می خواهد منسوب باشد یک معنا دارد.
حال که این معنا معلوم شد، به خوبی برایت روشن گردید که کلام آلوسی در تفسیرروح المعانی از درجه اعتبار ساقط است، وی بعد از نقل روایت سابق که ما از مجمع از امام ابی جعفر آوردیم می گوید: ولایت ائمه اهل بیت و محبت ایشان مطلبی است که نزد ما اهل سنت جای هیچ اشکال نیست، و ما نیز به وجوب آن معتقدیم، و لیکن حمل کلمه"اهتداء"درآیه مورد بحث در این مساله، با اینکه این کلمه در آیه ای قرار دارد که خطاب در آن به بنی اسرائیل معاصر موسی(ع)است صحیح نیست، و مستلزم این است که بگوئیم: خدای تعالی ائمه اهل بیت را برای بنی اسرائیل نیز معرفی نموده و ولایت آن حضرات را برآنان نیز واجب کرده است و این مطلب در اخبار صحیح نرسیده است، این بود آن مقدارحاجت از کلام آلوسی (3).
و چیزی که او را در اشتباه انداخته این است که او ولایت را به معنای محبت گرفته است و آنگاه آیه را مخصوص به بنی اسرائیل دانسته و چنین نتیجه گرفته که جمله"ثم اهتدی"نمی تواند ناظر به اهل بیت باشد، غافل از اینکه ولایت در هیچ یک از آیاتی که درباره آن هست مخصوص به معنای محبت نیست، بلکه به معنای مالکیت تدبیر و صاحب اختیارو تصرف قانونی در اموری است که تصرف در آنها مستلزم پیروی و تبعیت دیگران و وجوب طاعت او بر دیگران باشد، و این همان معنایی است که ائمه اهل بیت آن را برای خود ادعاءمی کنند و اما صرف محبت معنایی است که اگر واژه ولایت را توسعه دهیم شامل آن می شود، چون بیرون از معنای حقیقی کلمه است، بلکه از لوازم عادیه معنای حقیقی است که ادله مودت ذی القربی از آیه و روایت به مطابقه بر آن دلالت دارد.
برای"ولایت اهل بیت"غیر از این دو معنایی که گفتیم - یکی حقیقی و دیگری ازلوازم آن - معنای دیگری نیز هست که معنای سوم آن می شود، و آن این است که خداوند اداره امور بندگان خود را به دارنده آن مقام واگذار کند و از آن پس او مدبر امور بندگان و متصرف در شؤون ایشان باشد، خداوند این مقام را به او به خاطر اخلاصش در عبودیت بدهد و این ولایت در اصل و بالاصاله از خدا است و او است ولی و بس و غیر از او کسی ولی نیست واگر اهل بیت به چنین ولایتی منسوب شوند به خاطر این است که ایشان از سابقین و از اولین امتند، و ایشان این باب را گشوده اند.این معنا نیز به معنای دوم از لوازم معنای حقیقی است واز باب توسع در نسبت، لفظ را در آن استعمال می کنیم همانطور که صراط مستقیم در کلام خدای تعالی بالاصاله منسوب به خدا است و به نوعی توسع به کسانی که مورد انعام خدا قرارگرفته اند خدا از قبیل نبیین و صدیقین و شهداء و صالحین منسوب می شود.
پس خلاصه کلام این شد که ولایت در حدیث مجمع به معنای مالکیت تدبیر است وآیه شریفه عمومی است، در غیر بنی اسرائیل هم جریان دارد همانطور که در خود آنان جریان دارد و امام ابی جعفر(ع)هم که کلمه"اهتداء"در آیه شریفه را به ولایت تفسیرکرده اند به همین جهت بوده و معنای متعین هم همان است.
پی نوشتها:
(1)مجمع البیان، ج 7، ص 23.
(2)تفسیر برهان، ج 3، ص 40 به نقل از عیاشی.
(3)روح المعانی، ج 16، ص 241.
