هیچ بزرگ

  به انتظار تکمیل پروژه‌ها نشستن در ایران انتظار آشنایی است. زمین محصور و خاکیِ بزرگ جنوب شرقی پارک لاله هم انگار نشانی از یکی از همان انتظارهای تمام‌نشدنی دارد؛ یادگار پروژه‌ای که مثل ده‌ها پروژه دیگر یا مدیرش عوض شده یا معلوم شده که اجرا نشدنی است یا زخمی تخلفی دیگر، یا قرار شده در آینده‌ای موهوم بعد از تامین اعتبارات لازمه ساخته شود.

آن زمین خالی هم انگار قرار است همواره همان‌طور بماند؛ اما داستان این یکی کمی با دیگران فرق دارد. پشت دیوارهای موقت این زمین راز یک بلندپروازی و اعتماد به نفس بزرگ نهفته است؛ داستان اعتماد به نفس حکومت سرمست از قدرت پهلوی در دهه‌های چهل و پنجاه: سودای بالابلندی، عطش سری در میان سرها درآوردن و میل به جهانی شدن. این ماجرای «هتل تهران» است؛ هتلی که تنها چند نقشه بی‌رنگ و رو از آن باقی مانده و یک خالی بزرگ. طبق اسناد وزارت خارجه آمریکا که در ویکی‌لیکس بازنشر شده است، در سال 1976، 10شرکت و بانک ایرانی و ژاپنی تصمیم می‌گیرند به هم بپیوندند تا کنسرسیومی بزرگ را تاسیس کنند. این 10شرکت عبارت بودند از «بانک ایرانشهر»، «بانک صنعت و معدن ایران»، «بانک بین‌المللی ایران و ژاپن»، «بانک صنعتی ژاپن»، «بیمه ایران» و «شرکت فوجیتا». این کنسرسیوم را «شرکت توریسم ایران و ژاپن» نام نهادند چنان که از یکی از اسناد منتشرشده توسط ویکی‌لیکس برمی‌آید این سازمان و مجموعه بزرگ در ابتدا برای برآوردن یک هدف مشخص و بزرگ تاسیس شده بود؛ ساخت هتلی بلندمرتبه در زمینی با ارزش پایین‌تر از «هتل اینترکانتیننتال» تهران. هتل اینترکانتیننتال که بعد از انقلاب نام «هتل لاله» به خود گرفت در شمال‌شرقی پارک لاله و بر خیابان فاطمی قرار دارد.

در حقیقت یک سوی خیابان لس‌آنجلس (حجاب فعلی) به هتل اینترکانتیننتال می‌رسید که در آن زمان متعلق به شرکت هواپیمایی آمریکا بود و سوی دیگرش قرار بود به هتلی برسد که ژاپنی‌ها در ساخت و پرداخت آن نقش مهمی داشتند.

در مرداد1355، نامه‌ای خطاب به یکی از مسوولان وزارت خارجه آمریکا درباره این هتل نوشته می‌شود.

 شراکتی بزرگ برای پروژه‌ای غول‌آسا

طبق محتوای این نامه، قرار بوده مناقصه‌ای در روزنامه‌های ایرانی به سه زبان انگلیسی، آلمانی و فارسی منتشر شود و طی آن از پیمانکاران برای مشارکت در پروژه‌ای بزرگ دعوت شود. در هر دو نامه موجود در اسناد وزارت خارجه آمریکا، نام یک نفر به چشم می‌خورد که لزوما دریافت‌کننده نامه هم نیست: مارگارت.پ.گرافلد. آنچه درباره گرافلد می‌دانیم این است که او یکی از کارمندان وزارت خارجه آمریکا بوده و در اوت2018 (مرداد 97) درگذشته است. از مشخصات دو سند وزارت خارجه آمریکا بر می‌آید که گرافلد احتمالا مسوولیتی در بخش «امور خاور نزدیک و جنوب آسیا»ی وزارت خارجه آمریکا داشته است. نامه قدیمی‌تر خطاب به سه دریافت‌کننده با مشخصاتی مبهم است: «دپارتمان تجارت»، «توکیو، ژاپن» و «وزیر امور خارجه». دومین نامه خطاب به وزیر امور خارجه است. به نظر می‌رسد که نویسندگان نامه از دریافت‌کنندگان نامه که احتمالا ارتباطی با وزارت خارجه آمریکا یا سفارت‌خانه آنها در دو کشور دارند درخواست کمک و همراهی برای جذب پیمانکار و ارائه خدمات و مصالح برای ساخت این بنای عظیم دارند. در نامه مرداد55 آمده است: «پیمانکاران بزرگی که مقیم تهران هستند یا در این شهر نمایندگی دارند اطلاعیه را در روزنامه‌های تهران می‌بینند؛ اما با توجه به ابعاد پروژه و اهمیت معمار آن بی‌شک دیگرانی هم هستند که علاقه‌مند [به مشارکت در پروژه] باشند. معمار مشاور خواستار بیشترین اطلاع‌رسانی ممکن [درباره ساخت این پروژه و جذب پیمانکار] شده است قدردان اطلاع رسانی سفارت درباره شرکت‌هایی هستیم که [با سفارت] در ارتباط هستند.»

این پروژه که طبق نامه مذکور ابعاد بزرگی دارد و معمارش شخص مهمی است، هتلی 700اتاقه و 25طبقه با سازه‌ای فلزی است.  از پیمانکاران دعوت می‌شود که در فاصله یک هفته، یعنی از 15 تا 22سپتامبر که مقارن با 24 تا 31شهریور است مدارک و اطلاعات لازم را برای شرکت در این پروژه از دفتر «شرکت توریسم ایران و ژاپن» دریافت کنند.

طبق اسناد موجود دفتر شرکت توریسم ایران و ژاپن هم در بلوار الیزابت (کشاورز فعلی) واقع شده بود؛ در طبقه بالای «بانک ساختمانی» که بعد از انقلاب به «بانک مسکن» تغییر نام داد آنها تا 17اکتبر یعنی 25مهر همان سال وقت داشتند که مدارک و اطلاعات خواسته‌شده را به دفتر شرکت ارسال کنند تا در صورت تایید جزئی از پروژه باشند. علاوه بر «شرکت توریسم ایران و ژاپن» معمار هتل هم باید صلاحیت پیمانکاران را تایید می‌کرد؛ معماری که یکی از بزرگ‌ترین و تاثیرگذارترین معماران جهان در واپسین دهه‌های استیلای مدرنیسم بود.

 کنزو تانگه؛ شمایل مدرنیسم متاخر

معماری پس از 1950 داشت کم‌کم سمت و سویی متفاوت می‌گرفت.

مدرنیست‌های پیشین اندک‌اندک نرم می‌شدند و ضعف راه‌حل‌های جهان‌شمول مدرنیسم داشت آشکار می‌شد.

 خبری از جنگ‌های بزرگ نبود و آرامش بیشتر زمانه این اجازه را به معماران می‌داد که از ضرورت، سرعت، کارکرد و تامین حداقل‌ها پا را

فراتر بگذارند. در همین دوران بود که معمار بزرگ سوئیسی– فرانسوی، لوکوربوزیه رو به طراحی آثاری آورد که ویژگی‌هایی بازیگوشانه، تندیس‌‎گونه و یادمانی داشتند.

در سال1949 معماری جوان در شرق دور برنده مسابقه طراحی «پارک یادمانی صلح هیروشیما» شد؛ پارکی که خود نویدبخش پایان دوران تنش و جنگ بود. او آرام آرام شهرتی

دست و پا کرد و از سرآمدان معماری دنیا شد. نام او کنزو تانگه بود. تانگه –به‌ویژه در ابتدای کارش- تحت تاثیر لوکوربوزیه و آثار متاخرش بود؛ اما کم‌کم زبانی ویژه خود پیدا کرد. بسیاری از آثار او آمیزه‌ای عمیق و درونی شده از عناصر سنتی معماری ژاپنی و گرایش‌های مدرنیستی بودند. علاوه‌بر این تانگه چهره اصلی جریانی بود که توسط هفت معمار ژاپنی پا گرفت و طراوتش جهان معماری را تحت تاثیر قرار داد: متابولیسم؛ سبکی به غایت آوانگارد که از بعضی ویژگی‌های معماری ژاپنی الهام گرفته بود. بناهای این سبک به‌نحوی طراحی و ساخته می‌شدند که در طول زمان قابل تغییر و جابه‌جایی بودند این گرایش در دهه60 به خلق بعضی از آثار متمایز انجامید؛ از جمله

«برج کپسولی ناگاکین» در ژاپن و مجموعه‌ای مسکونی در کانادا به طراحی «موشه سفدی». هر دوی این مجموعه‌ها متشکل از حجم‌هایی بودند که به یک هسته ثابت سازه‌ای الحاق شده بودند و در صورت لزوم می‌توانستند تغییر وضعیت دهند.

باری در میانه دهه 70میلادی بود که کنزو تانگه با گسترش فعالیت‌هایش در سرتاسر دنیا مشتریانی از غرب آسیا هم پیدا کرد؛ از اسلام‌آباد گرفته تا تهران.

او در کنار دیگر معمار معروف آن زمان یعنی لویی کان، طرحی برای پروژه بزرگ و حکومتی

«شهستان پهلوی» در تپه‌های عباس‌آباد ارائه داد؛ پروژه‌ای که با وقوع انقلاب، هیچ‌گاه اجرا نشد. او همچنین در سال1974 مقارن با 1352 یا 1353شمسی هتل «تهران» را طراحی کرد هتلی بزرگ و 700اتاقه در جنوب شرق پارکی بزرگ در قلب تهران مدرن آن روزگار.

 شروع ساخت

تقریبا یک سال پیش از پیروزی انقلاب یعنی در تاریخ 6 آذر 1356 یا 27 نوامبر 1977، نامه دیگری خطاب به گرافلد نوشته می‌شود که طبق آن قرار بوده ساخت هتل اندک زمانی پس از نگارش نامه آغاز شود بنا بر آنچه در این نامه آمده عملیات گودبرداری ساختمان در زمان نگارش نامه کامل شده است؛ یعنی پیش از آذر 1356.آنچه باعث شده تا آن زمان عملیات ساخت آغاز نشده باشد، نهایی نشدن توافقات تامین مالی پروژه در ژاپن است. با وجود این، به نظر می‌رسد که شروع ساخت هتل از اسفند همان سال برنامه‌ریزی شده بود. طبق این سند، پیمانکار سازه فلزی هتل، شرکتی به نام «نیپون استیل» بوده است. دیگر پیمانکار پروژه که به نظر می‌رسد عهده‌دار نازک کاری ساختمان بوده شرکتی ایتالیایی به نام شرکت ساختمانی «کاتانئو» است. در کنار اینها شرکت مشاور ایرانی «دتایل» همکار کنزو تانگه در پروژه بوده است. به نظر می‌رسد که 70درصد منابع مالی پروژه از طرف‌های ژاپنی و 30درصد آن از طرف‌های ایرانی تامین می‌شده است. در این نامه پیشنهاد می‌شود که شرکت‌های آمریکایی در تامین مصالح و تجهیزات هتل به‌ویژه در تامین تجهیزات آشپزخانه، رختشورخانه و آسانسور با پیمانکار ایتالیایی همکاری کنند.

 نکته جالب آنجاست که در این سند هم تعداد طبقات پیش‌بینی‌شده هتل، 25طبقه است؛ حال آنکه در تصاویر به جای مانده از طرح هتل، هتل 30طبقه دارد. ساخت هتل احتمالا در همین مرحله متوقف می‌ماند. درست است که کمی بیش از یک‌سال بعد از تاریخ نگارش نامه انقلاب اسلامی رخ داد؛ اما گویی در این فاصله حدودا 15ماهه پروژه چندان پیشرفت نکرده است.

به نظر می‌رسد که وقوع انقلاب و تغییر شرایط سیاسی عامل اصلی توقف کامل پروژه هتل تهران بوده است، اما احتمالا مشکلات دیگری هم در سر راه ساخت این هتل به وجود آمده بودند.

 بلندترین ساختمان تهران

اگر ترسیمات باقی‌مانده از هتل را مبنا قرار دهیم هتل تهران -برخلاف آنچه در اسناد ویکی‌لیکس آمده- 30طبقه بوده است و نه 25طبقه. جهت‌گیری این هتل به نحوی بوده که بتواند دیدی حداکثری به کوه‌های البرز داشته باشد و با نمای آئینه‌وارش با سبزینگی درختان غرب ساختمان هماهنگ شود.

قرار بوده این هتل یک لابی به ارتفاع 7.5متر با دیدی یکپارچه به پارک، آسمان و کوه‌های شمال تهران داشته باشد. همچنین طبق طرح، سالن کنفرانس و تالار ضیافت هتل در طبقه زیرزمین قرار داشته‌اند. از دلایل سه‌گوش بودن حجم هتل ملایم‌تر کردن تاثیر جانمایی چنین حجم بزرگی در گوشه جنوب شرقی پارک بوده و نکته جالب توجه درباره هتل قرارگیری یک باغ ژاپنی در شمال آن است. در حقیقت هتلی که توسط معمار مدرنیست ژاپنی طراحی شده بود با یک باغ ژاپنی هم در ارتباط و هماهنگی بوده است. چنان‌که می‌دانیم باغ ژاپنی پارک لاله ساخته شد؛ اما هتل تهران هیچ‌گاه ساخته نشد.

بنا به خبری که در نشریه انگلیسی زبان «ایران تریبون» در سال1974 منتشر شده است این هتل قرار بود بلندترین ساختمان تهران باشد؛ هتلی که از میان درختان پارکی تازه‌تاسیس و بزرگ و برج‌های بلند تهران نوین سر بلند کرده و چشم در چشم کوه‌های بلند شمال تهران دوخته است.

 منبع: دالان