حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی‌مهر، عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) العالمیه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) با بیان اینکه روش تفسیر عقلی یکی از روش‌هایی است که در مفهوم، چگونگی و شاخصه‌های آن اختلاف وجود دارد، گفت: یکی از مهم‌ترین دلایل وجود چنین اختلافاتی تفاوت برداشت و تعریف از عقل است.
وی با بیان اینکه عمده اندیشمندان تفسیر اجتهادی و عقلی را به یک معنا گرفته‌اند، ادامه داد: دخالت دادن عقل در برداشت از روایات تفسیری، چگونگی چینش آیات و ... در این نوع تفسیر مورد توجه است و افرادی مانند آیت‌الله معرفت و عمید زنجانی هر دو نوع اجتهادی و عقلی را یکی گرفته‌اند.
این محقق و قرآن‌پژوه حوزوی با بیان اینکه برخی میان این دو تفاوت گذاشته‌اند، تصریح کرد: در تفسیر عقلی محض، قیاس منطقی، برهانی، استتثنایی و اقرانی در تفسیر کاربرد دارد و از زمان شیخ طوسی نیز این روش اعمال شده است.
علوی‌مهر افزود: در دوره شیخ طوسی، ایشان و دیگرانی این کار را کرده و در اثبات معاد، توحید و ... از آن استفاده کرده‌اند، اما نام تفسیر عقلی برای آن وضع نشده است.
وی با بیان اینکه از دوره‌های گذشته افرادی مانند ابوالفتوح رازی و صاحب مجمع البیان و در دوره حاضر نیز افرادی مانند علامه طباطبایی و جوادی آملی به این روش توجه داشته‌اند، اظهار کرد: در تفسیر عقلی با دو نوع عقل برهانی به عنوان منبع و عقل مصباح سر و کار داریم که عقل منبع و استدلالی همان روش تفسیر عقلی محض است.
علوی‌مهر گفت: اگر عقل را فراتر از برهان در نظر بگیریم، عقل مصباحی می‌شود و تفسیر آن هم اجتهادی است و آیت‌الله جوادی آملی همین تعبیر را به کار می‌برد.
عقل منبع در مقابل نقل
وی با بیان اینکه عقل منبع درست در مقابل نقل قرار می‌گیرد، عنوان کرد: اگر عقل را به عنوان ابزار فهم قرار دهیم، همانند بهره‌‌ای که همه افراد از دانش‌آموز تا عامی و اندیشمند از آن استفاده می‌کنند تا مطالب را بفهمند. در این صورت هم در روایات، هم در تفسیر قرآن به قرآن و هم در تفسیر عقلی به صورت جداگانه کاربرد دارد و تفسیر اجتهادی یا عقلی مرکب نامیده می‌شود، اما اگر به عنوان منبع در نظر بگیریم، در مقابل تفسیر روایی و قرآن به قرآن خواهد بود.
استاد حوزه علمیه با اشاره به مولفه‌های عقل منبع، تصریح کرد: این نوع تفسیر در اثبات موضوعات کلامی مانند اثبات مبدا و معاد، آیات نبوت، امامت و در حوزه اعتقادات و ... جایگاه ویژه و خاصی دارد.
وی افزود: عقل برهانی نیز در مباحثی مانند معانی بیان، ایجاز، مجاز و کنایه و ... قابل مشاهده و استفاده است. همچنین در حسن و قبح عقلی و در حوزه تبیین مفاد آیات غیر از عقاید به شکل قیاسات منطقی به کار می‌رود.
علوی مهر با اشاره به کاربردهای عقل مصباحی که در تفسیر اجتهادی به کار می‌رود، تصریح کرد: این نوع روش در تفسیر علمی، قرآن به قرآن، دلالات غیر از معانی بیان، مفهوم اقتضاء، غایت، دلالت ایماء و ... کاربرد دارد. همچنین در حل تعارضات ظاهری، حمل عام بر خاص، مطلق بر مقید و حتی در تحلیل روایات از آن بهره می‌بریم و در حوزه احکام نیز جایگاه خاصی دارد.
استاد حوزه علمیه، تفاسیر المیزان، صافی و نمونه را از جمله تفاسیر برگرفته از عقل مصباحی دانست و اظهار کرد: در این نوع تفاسیر از عقل مصباحی همراه با تحلیل و استدلال استفاده شده است.
وی گفت: تفسیر عقلی به عنوان منبع به صورت کامل نداریم، ولی گزارشات و مباحث و چکیده‌هایی از آن را در برخی از تفاسیر مانند المیزان و تسنیم و تفسیر ابن آشور می‌توان دید.
تالیف تفسیر عقلی ضروری است
علوی مهر با اشاره به ضرورت تالیف تفاسیر عقلی، تصریح کرد: اگر به این سمت حرکت کنیم که قرآن را با برهان عقلی به دیگران ارایه کنیم و تنها متکی به روایات نباشیم، به نظر من نزد خردمندان و عقلا پذیرش بیشتری وجود خواهد داشت و اثرگذاری آن بیشتر خواهد بود.
وی تاکید کرد: البته عقل فطری هم در این نوع گنجانده می‌شود و فطرت انسانی که معتقد به دین خاصی هم نباشد، اگر مطالب را به صورت عقلی و برهانی و استدلالی بشنود و فراگیرد، اثر می‌پذیرد، زیرا فطرت انسان بر مبنای خداخواهی بنا نهاده شده است.
وی تاکید کرد: توجه به برهان و فطرت، دو ویژگی مهم در چنین تفسیری است و در دنیای کنونی به ویژه با تعاملات علمی که در حوزه علوم قرآنی و اسلامی با دنیای اسلام و حتی مستشرقان وجود دارد، ارایه تفسیر برهانی و عقلی ضرورتی دوچندان دارد.
