ماه مبارک رمضان و روزه‏

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْکَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرَ الصِّیَامِ وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ وَ شَهْرَ الطَّهُورِ وَ شَهْرَ التَّمْحِیصِ وَ شَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ» فَأَبَانَ فَضِیلَتَهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ وَ الْفَضَائِلِ الْمَشْهُورَةِ فَحَرَّمَ فِیهِ مَا أَحَلَّ فِی غَیْرِهِ إِعْظَاماً وَ حَجَرَ فِیهِ الْمَطَاعِمَ وَ الْمَشَارِبَ إِکْرَاماً وَ جَعَلَ لَهُ وَقْتاً بَیِّناً لَا یُجِیزُ- جَلَّ وَ عَزَّ- أَنْ یُقَدَّمَ قَبْلَهُ وَ لَا یَقْبَلُ أَنْ یُؤَخَّرَ عَنْهُ

و خدا را سپاس که از جمله آن راه ها، ماه خود، ماه رمضان را قرار داد؛ ماه روزه، و ماه اسلام، ماه پاک کننده، ماه آزمایش، ماه قیام به عبادت، و ماهى که قرآن را در آن نازل کرد، که سراسر براى مردم هدایت است و نشانه هایى روشن از هدایت، و جداکننده بین حق و باطل؛ پس برتریش را بر ماه هاى دیگر بر پایه احترامات زیادى که برایش قرار داد، و فضیلت هایى که بین مردم مشهور است، آشکار ساخت.
پس آنچه را در ماه هاى دیگر حلال بود، به خاطر بزرگداشت این ماه حرام کرد، و خوراکى ها و آشامیدنى ها را محض گرامى داشت آن ممنوع فرمود، و بر آن وقتى واضح و روشن قرار داد، و آن نهمین ماه از ماه هاى قمرى است که حضرتش جلّ و عزّ اجازه نمى دهد از آن وقت معین پیش افتد، و نمى پذیرد که از آن پس افتد.

فرازهاى عرشى و ملکوتى این دعا، موقعیت بسیار مهم ماه رمضان، و اهمیّت مسئله الهى روزه را نشان مى دهد.

جملات زیباى این دعا، به این معنا هشدار مى دهد، که ماه رمضان و روزه در آن باعث سوختن هیمه گناه از پرونده و ریزش رحمت الهى بر عبد خداست.

این ماه به حقیقت ماه اسلام است، زیرا هر انسان عاشقى با اتصال به روزه اى که شرایط ظاهرى و باطنى آن در قرآن و روایات بیان شده، تبدیل به یک مسلمان واقعى و یک موجود با تقوا و یک عنصر تسلیم در برابر حضرت محبوب مى شود.

در این ماه دامن جان و حقیقت نفس، و اعضا و جوارح به کشور پاکى سفر مى کنند، و در پایان ماه به تقوا و طهارت مورد نظر دوست مى رسند.

یا ایُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» «1»

اى اهل ایمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همان گونه که بر پیشینیان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهیزکار شوید.

ماه رمضان ماه تصفیه بدن از آلودگى ها و رسوب هاى غذایى است، رسوب هایى که باعث امراض گوناگون وریدى، خونى، قلبى، و جسمى است.

ماه تصفیه و پاکى از گناهان و معاصى و رذایل اخلاقى و نفسى و روحى و عملى است، و این همه وقتى میسّر است که روزه جسمى و نفسى و قلبى گرفته شود، و به تعبیر اهل دل، روزه عام که روزه بدن، و روزه خاص که روزه جان، و روزه خاصّ الخاص که روزه قلب است.

روزه بدن امساک از مفطرات، و روزه نفس امساک از رذایل اخلاقى و معاصى اعضا و جوارح، و روزه قلب امساک از غیر حق است!

این ماه به راستى ماه قیام و به پا خاستن براى کسب معرفت و بینش، و تحصیل حق و حقیقت و به دست آوردن کرامت و فضیلت، و فراهم آوردن عشق و شور از توجه به حضرت محبوب، و ماه اقدام جانانه براى ورود به مدار عبادت خالصانه و بندگى عاشقانه است.

ماه رمضان ماه پیوند خوردن به قرآن براى کسب هدایت، و منور کردن جان به نور آیات بیّنات، و ماه تلاوت قرآن و ماه تشخیص حق از باطل در همه امور است.

فضایل این ماه فضایلى فوق العاده و بى شمار است. به خاطر حرمت این ماه آنچه در دیگر ماه ها بر انسان از طلوع فجر تا فجر دیگر حلال است حرام مى باشد، جسم از روى آوردن به خوراکى ها و آشامیدنى ها ممنوع است، روزه این ماه را نمى توان پیش انداخت، و نیز جایز نیست آن را به دست تأخیر سپرد، که بر واجد شرایط واجب است در همان ماه مبارک قیام به این عبادت بزرگ کند.

روزه فواید جسمى و روحى فراوان دارد، شفابخش جسم، و توانبخش جان است، پاک کننده آدمى از رذایل حیوانى است، در ساختن فرد صالح و سامان دادن اجتماع بسیار مؤثّر است، در تهذیب و تزکیه نفس و رهاندن انسان از روزمرّگى و واماندگى در نیازهاى تن، تأثیر بسزائى دارد.

فوائد طبّى و بهداشتى روزه که از سودمندى هاى کوچک این فرضیه انسان ساز مى باشد به حدّى است که شاید نیاز به توضیح و تکرار نداشته باشد و بیشتر مردم کم و بیش از آن آگاهند.

معده و دستگاه گوارش از اعضاى پرکار اندام آدمى است، با سه وعده غذا که معمول مردم است تقریباً در همه ساعات دستگاه گوارش به هضم و تحلیل و جذب و دفع مشغول است.

روزه باعث مى شود که از یک سو این اعضا استراحت کنند و از فرسودگى مصون بمانند و نیروى تازه اى بگیرند، و از سوى دیگر ذخایر چربى که زیان هاى مهلکى دارند تحلیل رفته و کاسته شوند.

روزه و سلامتى

در روایات اسلامى حتى به فوائد جسمى روزه نیز تصریح شده تا برخى از سست عنصران اگر نه با ایمان کامل حدّاقل با توجّه به فوائد بهداشتى روزه، این فریضه ثمربخش را بجاى آورند و از سودمندى هاى گوناگون آن در حدّ خود بهره ور شوند.

پیامبر بزرگوار اسلام صلى الله علیه و آله در همین رابطه فرموده است:

صُومُوا تَصِحُّوا. «2»

روزه بگیرید تا سالم بمانید.

و نیز در روایات بسیارى، پیشوایان بزرگ اسلام فرموده اند:

معده آدمى خانه بیمارى هاى اوست و پرهیز از غذا درمان آن است. «3» بدیهى است، آنگاه این فواید بهداشتى بهتر به دست مى آید که روزه دار امساک روز را با زیاده روى در شب تلافى نکند، که پرخورى خود موجب زیان هاى چشمگیر براى دستگاه گوارش است.

با پیشرفت دانش پزشکى، برخى از پزشکان و متخصصان دریافته اند که امساک از خوردن و آشامیدن، عالى ترین روش درمانى است.

یکى از پزشکان مى گوید:

طرح درمان به وسیله روزه چنان معجزه آساست که به کار بستن آن مسیر طرح ها و برنامه هاى طب عملى و جرّاحى را تغییر خواهد داد، زیرا روزه راه تازه اى به روى دانش پزشکى مى گشاید و سلاح مؤثرى براى مبارزه با بیمارى ها به این دانش مى بخشد، سلاحى که مى توان آن را از راه هاى گوناگونى مورد استفاده قرار داد و انسان را در مبارزه با علّت بیمارى ها براى بهبود بیماران به نتیجه مطلوب و آشکار مى رساند.

با روزه و امساک مى توان بیمارى هایى را بهبود بخشید و معالجه کرد، البته در صورتى که با اعتدال و میانه روى مقرون باشد و هنگام سحر و افطار در خوردن و آشامیدن افراط نشود.

باید توجّه داشت بر خلاف تصور کوتاه اندیشان، روزه هیچ گونه ضررى براى افراد سالم مکلف ندارد، و اگر کسى بیمار باشد و نتواند روزه بگیرد از انجام این تکلیف اسلامى معاف است، و نیز اگر روزه بگیرد و با این کار بیمارتر شود، و یا روزه اش باعث گردد که بیماریش ادامه یابد، کار حرامى مرتکب شده و روزه اش هم نزد خدا پذیرفته نیست.

افراد سالم باید بدانند که روزه نه تنها زیانى برایشان ندارد، بلکه موجب تندرستى و صحّت مزاج است، و به گفته برخى شکم پرستان که خود روزه نمى گیرند و دیگران را نیز از روزه باز مى دارند و تلقین مى کنند که روزه موجب زخم معده مى شود، نباید اعتنا کرد. این گونه دروغ ها فقط بهانه افراد سست عنصرى است که اسیر شکم خویشند و از عزم و اراده انسانى در آنان خبرى نیست.

روزه باعث استراحت معده است و در حال روزه دارى اسید معده به جاى غذا به وسیله صفرا خنثى مى شود و زخم ایجاد نمى گردد. «4» اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان متدین ماه مبارک رمضان را روزه مى دارند و به هیچ وجه شکایتى از این بیمارى ندارند و نسبت بیمارى زخم معده در میان روزه داران بیشتر از دیگران نیست.

روزه و تقوا

روزه عامل مؤثّرى در ایجاد و تقویت روحیّه تقوا و پرهیزکارى است.

قرآن مجید این فایده بزرگ را با جمله:

لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» «5»

تا پرهیزکار شوید.

یادآور مى شود و این عبادت را عامل مهم تقوا مى شمارد. تقوا و پرهیزکارى در تربیت و سازندگى و شخصیت اسلامى یک مسلمان نقش بسیار مهمى دارد، و براى رسیدن به همین اثر پر ارزش است که بهترین عبادت در ماه صیام و در حال روزه اجتناب از گناهان است.

ورع از محارم الهى که رسول خدا آن را بهترین عمل در ماه رمضان دانسته «6» شرط کمال روزه است.

روزه دار با به کار بستن این دستور ملکوتى روح تقوا را در خود زنده مى کند و این مراقبت ثمربخش در ماه مبارک رمضان و در حال روزه بسیار آسان تر است، چرا که گرسنگى و تشنگى و دیگر محدودیت هاى روزه، شعله هاى سرکش غرایز حیوانى و هوس ها را تا حدّ چشمگیرى خاموش مى سازد و حتى اگر موقتاً هم باشد گریبان عقل و جان را از چنگ شهوات رها مى سازد و براى روزه دار زمینه اى آماده براى تمرین تقوا و پرهیزکارى فراهم مى شود، و با مراقبت و تمرین پیاپى در یک ماه نیروى بازدارنده از گناه در او به وجود مى آید و خصلت خوددارى در او ریشه مى گیرد و رشد مى کند، و او با گذراندن این برنامه یک ماهه توفیق مى یابد که پس از یک ماه روزه نیز پرهیزکار باقى بماند و بدین ترتیب به مقام پر ارج تقوا که به فرموده قرآن و پیشوایان معصوم ما کرامت انسان بدان وابسته است، براى همیشه نایل آید.

حکومت غرایز و شهوات بر انسان خطرناک ترین حکومت ها است و آدمى را اسیر و بى اختیار مى سازد و به پستى و رذالت مى کشاند. مبارزه با سلطه شهوات نفس که در اسلام جهاداکبر نامیده شده به پایمردى و اراده اى استوار نیاز دارد.

انسان با روزه دارى که امساک از خوردن و آشامیدن و خوددارى از برخى چیزهاى دیگر است در واقع با خواهش هاى خویش مى جنگد و در برابر غرایز خود مقاومت مى کند، تمرین این عمل اراده و تصمیم را در انسان نیرومند مى سازد و جان را از قید حکومت و سلطه هواها و خواهش ها مى رهاند.

امیر المؤمنین علیه السلام مى فرماید:

افْضَلُ النَّاسِ مَنْ جاهَدَ هَواهُ وَ اقْوَى النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ. «7»

بهترین مردم کسى است که با هواى نفس مبارزه کند، و نیرومندترین آنان کسى است که بر آن پیروز شود.

پس روزه داران بهترین مردمند، چرا که با خواسته هاى نفسانى مبارزه مى کنند، و اگر با مراقبت و کوشش از روزه خود این بهره را بگیرند که بر نفس خود مسلّط شوند از نیرومندترین مردم نیز خواهند بود.

گر برفت اندر غمت دل گو برو		جان اگر هم شدفدایت گو بشو

حسن تو اى جان من پاینده باد		هر چه جز تو گو به قربان تو شو
من طمع از خود بریدم آن زمان		که به عشقت جان و دل کردم گرو
هر دمى جانى فدا سازم تو را		در هماندم بخشى از سر جان نو
جان نو بخشد جمالت نو مرا		کهنه را گوید جلالت که برو
هر دمم عیدىّ و قربان نوى است		خلعتى نوروز نو روزىّ نو
دوست مى خواند تو را اى فیض هان		در ره او پاى از سر کن بدو

(فیض کاشانى)

روزه و معرفت

روزه چراغ معرفت و آگاهى را در درون برمى افروزد، روزه و به ویژه روزه ماه رمضان موجب مى شود که حکومت شهوات و امیال شیطانى جاى خود را به حکومت تقوا و پیروى از دستورهاى الهى بدهد و تیرگى هوس ها و شهوات در جان آدمى به نورانیّت و روشنى باطن تبدیل شود.

در سایه همین صفا و پاکى حاصل از روزه است که روزه دار با خودآگاهى نه تنها شکم را از خوردن و آشامیدن، که دست و پا و چشم و گوش و زبان و همه اعضاى خویش را از آنچه خدا حرام فرموده نگاه مى دارد، و مى تواند به آن درجه از تقوا نایل آید که حتى از اندیشه و فکر گناه نیز دورى گزیند، و این اوج نورانیت روزه است.

امیر المؤمنین علیه السلام نیز به همین مرتبه اشاره مى فرماید:

صِیامُ الْقَلْبِ عَنِ الْفِکْرِ فِى الآْثامِ افْضَلُ مِنْ صِیامِ الْبَطْنِ عَنِ الطَّعامِ. «8»

روزه دل از اندیشه گناهان برتر از روزه شکم از خوردن و آشامیدن است.

بارى صفا و پاکى حاصل از روزه و خوددارى و پرهیزکارى روزه دار همچون سپرى است که روزه دار را از آتش عذاب الهى که مولود گناهان است، مصون مى دارد.

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند:

الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النّارِ. «9»

روزه، سپرى است که روزه دار را از آتش جهنّم حفظ مى کند.

روزه و صبر

صبر از خصلت هایى است که در اخلاق اسلامى بر آن بسیار تأکید شده است، انسان مسلمان در زندگى فردى و اجتماعى خویش در راه هدف هایى مبارزه مى کند و با مشکلاتى نیز رو به رو است، بدون خصلت صبر، پیروزى بر مشکلات و رسیدن به هدف ها آسان نیست، صبر و تحمّل بر نیروى مقاومت و پایدارى آدمى مى افزاید و اراده را توانا مى سازد، هیچ ملّتى اگر تحمل ناگوارى ها را نداشته باشد بر مشکلات خویش و بر دشمنان خود نمى تواند پیروز گردد. با صبر و مقاومت است که مى توان به پیکار ستمگران رفت.

و دست استعمارگران را کوتاه نمود، و روزه به ویژه در روزهاى گرم و طولانى تابستان که فشار تشنگى طاقت فرسا مى شود، به طور چشمگیرى به انسان صبر و مقاومت مى بخشد و تحمّل رنج و سختى را بر آدمى آسان مى سازد.

قرآن کریم با توجّه به همین اثر است که از روزه به «صبر» تعبیر کرده است:

وَاسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» «10»

از صبر و نماز [براى حل مشکلات خود و پاک ماندن از آلودگى ها و رسیدن به رحمت حق ] کمک بخواهید.

امامان معصوم ما صبر را در این آیه به روزه تفسیر کرده اند «11» و پیامبر بزرگوار اسلام نیز ماه رمضان را ماه صبر نامیده اند:

شَهْرُ الصَّبْرِ، وَ انَّ الصَّبْرَ ثَوابُهُ الْجَنَّةُ. «12»

رمضان ماه صبر است، و پاداش صبر بهشت است.

امام صادق علیه السلام فرموده:

هرگاه بر کسى حادثه اى جانکاه پیش آمد روزه بگیرد که خدا فرموده است:

وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» «13»

امامان بزرگوار ما در روایات و دعاها، ماه رمضان را ماه مواسات نامیده اند. «14» از نتایج بارز روزه برانگیختن حسّ همدردى نسبت به مستمندان و همنوعان تنگ دست است، آنان که زندگى آسوده اى دارند و رنج فقر و طعم روزه، وسیله اى است که آنان را از غفلت مى رهاند و رنج مستمندان را به یاد آنان مى آورد تا به دستگیرى فقیران همّت گمارند و به درد دل آنان برسند.

از سویى به احسان و اطعام و انفاق به مستمندان در ماه مبارک رمضان بسیار سفارش شده است، و از سوى دیگر گرسنگى و تشنگى روزه، موجب درک رنج مستمند مى گردد و بدین ترتیب ثروتمند به فقیر نزدیک مى شود و احساس ها رقت مى یابد و احسان و انفاق فزونى مى گیرد و جامعه کمک به همنوع را مى آموزد.

مواسات یعنى سهیم ساختن برادران در رزق و روزى، و رمضان را به همین جهت ماه «مواسات» نامیده اند تا مسلمانان به احسان نسبت بهم بپردازند و با تمرین بر این صفت ارزنده انسانى، جامعه را از حقد و کینه برهانند و برادروار در کنار هم از نعمت هاى الهى بهره بگیرند.

شایسته است که روزه داران به همه این نکات انسانى توجّه کنند و بکوشند حقیقت فریضه روزه را آن چنانکه باید به جا آورند و ماه مبارک رمضان را آن چنانکه سزاوار این ماه است به سر آورند تا همگان ازبرنامه هاى سازنده اسلامى بهره ور شوند.

از حضرت عسگرى علیه السلام پرسیدند: چرا روزه واجب شده است؟ فرمودند:

تا ثروتمند درد گرسنگى را دریابد و به فقیر توجّه کند. «15» هشام از حضرت صادق علیه السلام علّت روزه را پرسید، امام فرمود:

خداوند روزه را واجب کرد تا غنى و فقیر با هم مساوى باشند. و بدان جهت که غنى رنج گرسنگى را لمس نکرده تا به فقیر رحم کند و هر وقت چیزى خواسته قدرت به دست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است که میان بندگانش یکنواختى به وجود آورد و خواسته است ثروتمند طعم گرسنگى را بچشد، و اگر جز این بود ثروتمند بر مستمند و گرسنه ترحّم نمى کرد. «16»

روزه و توبه

ماه رمضان ماه خدا، ماه آشنایى با قرآن، ماه عبادت، ماه دعا، ماه آمرزش، ماه توبه و بازگشت از گناهان و اصلاح نفس است.

در این ماه به قرائت قرآن بسیار سفارش شده و مرسوم مسلمین است که در رمضان بیشتر از ماه هاى دیگر قرآن مى خوانند و این وسیله اى است که جامعه اسلامى با قرآن و معارف آن آشنایى بیشترى پیدا کند و براى پیشرفت در صراط خدا و اسلام از کلام خداى متعال آموزش بگیرد.

رمضان ماه عبادت و بندگى و راز و نیاز با معبود جهان است.

در روایات اسلامى تأکید شده که در این ماه با توجّه و خضوع بیشتر نمازها را به جا آورند، و از نمازهاى مستحبى در شب و روز غفلت نورزند، و بدین ترتیب با یک ماه تمرین مؤمنان به عبادت خالص ترى موفّق مى شوند و جان ها به خدا نزدیکتر مى گردد. ماه رمضان ماه دعا است.

پیشوایان گرامى فرموده اند:

مؤمنان در این ماه و به ویژه در شب هاى مبارک قدر در دعا و نیایش مبالغه کنند و با توجّه به اثرات سازنده دعا و نیایش، روزه داران مى توانند در پیوند معنوى خویش با خداى متعال تحولى به وجود آورند و بیش از پیش به ذات متعال هستى بخش او نزدیک شوند و کسب فیض کنند.

رمضان ماه آمرزش و توبه و بازگشت به سوى خداست، آنان که در زندگى خویش آلودگى هایى داشته اند مى توانند با روزه جان خویش را شستشو دهند و در خلوت سحرها با رو کردن به خداى مهربان درون را صفا بخشند و از خداى خویش طلبِ آمرزش کنند، و مى توانند با همین زمینه براى همیشه از کجى ها و گمراهى ها دست بردارند و به راه آیند.

معصومان علیهم السلام فرموده اند:

گناهان در این ماه بخشیده مى شود؛ و این مژده بزرگى است براى آنان که لغزش هایى داشته اند تا نومید نباشند و از برکات این ماه استفاده کنند و به سوى خدا بازگردند و روى دل به جانب او دارند و با او پیمان ببندند که از گناهان دست بشویند و خود را اصلاح کنند و گذشته را جبران نمایند، و بدون تردید گناهکار پشیمانى که در این ماه مبارک براى خدا روزه بدارد و از گذشته خویش شرمسار باشد و از خدا آمرزش بخواهد، مورد مهر و عفو خدا قرار خواهد گرفت و سعادتش تأمین مى شود.

از برکت هاى این ماه همین انقلاب روحى و تحول درونى روزه داران و همین توفیقات عملى است، که انسان آلوده را پاک مى سازد و از عذاب الهى که محصول گناهان است نجات مى بخشد و روزه دار را از ظلمت ها به نور و تقوا و فضیلت هاى اخلاقى، به نور توبه و بازگشت به سوى خدا، به نور مهر و رحمت حضرت حق مى کشاند.

رضا دادم به عشق او اگر غارت کند جانم		که جان صد چو من بادا فداى عشق جانانم
به زخم عشق او سازم که زخمش مرهم جانست		به داغ درد او سازم که درد اوست درمانم
غمى کز عشق یار آید به شادى بر سرش گیرم		به هر چه دوست فرماید غلام بنده فرمانم
مرا همّت چو طور آمد ارادت وادى اقدس		درخت آتشین عشق است و من موسىّ عمرانم
مرا همّت چنان آمد که گر از تشنگى میرم		به منّت آب حیوان را ز دست خضر نستانم