فرق رشوه و ربا چیست؟

 در قرآن کریم صریحاً از اکل مال به باطل نهی و از آن مذمّت شده است؛ از مصادیق روشن اکل مال به باطل رشوه و ربا است که در آیات و روایاتی چند از آن ها نکوهش به عمل آمده و از گرفتاری های دنیوی و عذاب های اخروی آن ها بحث شده است. در آغاز مناسب است معنای رشوه و ربا را روشن کرده تا فرق آن دو معلوم شود، آن گاه به تحلیل و بررسی حرمت آن ها از دیدگاه قرآن و سنّت بپردازیم؛ بنابراین بحث را در بخش های زیر پی می گیریم:

بخش اوّل: تعریف رشوه

محقق اردبیلی ره می گوید: رشوه در اصطلاح فقهی، مقدار مالی است که برای حکم (به حق یا باطل) به قاضی داده می شود.
محقق نراقی(ره) می گوید: رشوه مالی است که قاضی از یکی از دو طرف دعوی یا از هر دو یا از غیر می گیرد تا علیه طرف دیگر حکم صادر کند.

بخش دوم: تعریف ربا

قطب الدین راوندی(ره) آورده است: ربا در لغت زیادی است و در اصطلاح زیادی بر اصل مال از همان جنس یا مثل آن است، همانند زیادی بر مقدار قرض به خاطر مدّت، یا دادن یک درهم و یک دینار در مقابل دو درهم و دو دینار.
تا این جا معلوم شد که ربا سود پول یا سود مال در قرض به خاطر مدّت زمانی است که پول یا مال در اختیار قرض گیرنده است و رشوه مقدار مالی است که برای حکم کردن، قاضی آن را از یکی از طرفین دعوی یا از هر دو می گیرد تا علیه طرف مقابل حکم صادر کند.

یادآوری دو نکته ضروری است:

1ـ امروزه میان مردم گاهی به جای رشوه از عناوینی همچون هدیه یا انعام یاد می شود؛ روشن است که تغییر اسم سبب واقعیّت رشوه نمی شود.
2ـ گر چه اصل رشوه پرداخت مقداری مال در محکمه به قاضی است، ولی امروزه به پرداخت هر گونه مال حتی به غیر قاضی برای تسریع در راه اندازی، عنوان رشوه اطلاق می شود.

بخش سوم: رشوه از دیدگاه قرآن و روایات

موضوع رشوه در آیین اسلام و جامعة اسلامی به قدری زشت است که در قرآن کریم و کلمات معصومان علیهم السلام به شدّت با آن برخورد شده است.
در قرآن کریم می خوانیم: اموال یکدیگر را به باطل میان خود نخورید و برای خوردن قسمتی از اموال مردم به گناه، قسمتی از آن را به قضات ندهید، در حالی که می دانید. در این آیه صریحاً از تبانی میان قاضی و رشوه دهنده برای تصرّف ظالمانة اموال طرف مقابل و به عبارت دیگر: از رشوه دادن و رشوه گرفتن نهی شده است؛ همچنین از آیه به خوبی روشن است: حکمی که از سوی قاضی بعد از رشوه گرفتن دربارة مال مورد نزاع صادر می شود، بی اعتبار بوده و مال مورد اختلاف بر کسی که از طریق رشوه حاکم شود، حلال نخواهد بود. امام باقر و امام صادق علیه السّلام فرموده اند: کشیده شدن پای رشوه در میدان صدور حکم، کفر به خدای بزرگ و رسول خدا(ص) است. البته این مسایل تنها در مورد قاضی نیست، بلکه در مورد هر کسی است که مالی به ناحق برای صدور و انجام هر حکم خلافی بگیرد. اصبغ بن نباته از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده است: هر والی که رشوه بگیرد، مشرک است.

در حدیثی مشهور از پیامبر اکرم(ص) نقل شده: خداوند رشوه دهنده و رشوه گیرنده را لعنت کرده است. مبارزة با پدیدة شوم رشوه در سیرة معصومان علیهم السّلام به خوبی مشهود است؛ علی علیه السّلام پس از شرح ماجرای برادرش عقیل و آهن تفتیده فرموده است: از این سرگذشت شگفت آورتر داستان کسی است که [در تاریکی شب] ظرفی سرپوشیده [پر از حلوای خوش طعم و لذیذ] برای ما آورد، ولی این حلوا معجونی بود که من از آن متنفر شدم. گویا آن را با آب دهان مار یا استفراغش خمیر کرده بودند. گفتم: آیا این حلوا هدیه است یا زکات یا صدقه؟ که صدقه و زکات بر ما اهل بیت حرام است. گفت: نه این است و نه آن، بلکه هدیه است.

امیرالمؤمنین علیه السّلام برآشفت، آن گاه فرمود: گریه کنندگان در عزایت گریه کنند! آیا از طریق دین خدا وارد شده ای که مرا فریب دهی؟ آیا دستگاه ادراکت به هم ریخته یا دیوانه شده ای؟ یا هذیان می گویی؟ به خدا قسم! اگر اقلیم های هفت گانه را با آن چه در زیر آسمان ها است، به من دهند که خداوند را با گرفتن پوست جویی از دهان مورچه ای نافرمانی کنم، هرگز نخواهم کرد. این دنیای شما از برگ جویده ای که در دهان ملخی باشد، نزد من بی ارزش تر است. علی را با نعمت های فنا پذیر و لذت های نابود شدنی دنیا چه کار؟! .

چون رشوه دادن و رشوه گرفتن سبب پایمال شدن حقوق ضعیفان می شود و یکی از بزرگ ترین موانع اجرای عدالت در جامعه است، اسلام با شدید ترین لحن با آن برخورد کرده است. بدیهی است که در هر اجتماعی رشوه نفوذ کند، نظم اجتماعی از هم می پاشد و ظلم و فساد و بی عدالتی و تبعیض در آن اجتماع جایگزین اجرای قانون و عدالت می شود؛ بنابراین شایسته است جامعة اسلامی با الهام گرفتن از آیات نورانی قرآن وگفتار و سیرة معصومین(ع)، محیط زندگی خود را از لوث وجود رشوه خواری پاک کرده و از سلامت جامعه حراست و حفاظت کنند.

بخش چهارم: ربا از دیدگاه قرآن و روایات

ربا نیز همانند رشوه یکی از عوامل خانمانسوز و باعث ایجاد فاصلة طبقاتی در جامعه می شود، از این رو دین مبین اسلام به مبارزة جدی با ربا برخاسته و در قرآن کریم و روایات اهل بیت(ع) با شدیدترین لحن از آن یاد شده است؛ با توجه به رعایت اختصار، در این بخش تنها به بیان چند نمونه از آیات و روایات اکتفا می شود:

الف) ربا در قرآن

حرمت ربا در قرآن درمراحل مختلف و لحن های گوناگونان بیان شده است. صریح ترین آیات در این موضوع آیات زیر است: ای کسانی که ایمان آورده اید، ربا را چند برابر نخورید و از خدا بترسید تا رستگار شوید، از آتشی که برای کافران آماده شده بپرهیزید.
دو نکته در آیة دوم قابل توجه است:
1ـ رباخواری با روح ایمان سازگاری ندارد و ربا خواران با کافران در آتشی که در انتظار آنان است سهیمند.
2ـ اصل آتش دوزخ برای کافران است و گناهکاران به همان مقدار که شباهت و هماهنگی با کافران پیدا می کنند، در آن سهیم می شوند.

ب) ربا در روایات

در روایات متعدّدی از پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع)، ربا خواری از زنای با محرم قبیح تر، شمرده شده است؛ از جمله: امام صادق(ع) فرمود: یک درهم ربا نزد خدا بدتر از هفتاد زنای با محرم است. چون که ربا خوار با عمل خود به مخالفت با حکم خدا قیام می کند، در عالم برزخ و در قیامت، عذاب های سختی در انتظار او است؛ پیامبر اکرم(ص) فرمود: در معراج افرادی را دیدم که به خاطر بزرگی شکمشان نمی توانستند از جای خود برخیزند. از جبرئیل پرسیدم: این ها چه کسانیند؟ گفت: ربا خواران هستند.

پیامبر(ص) فرمود: خداوند متعال شکم ربا خوار را به مقدار یکه ربا خورده، از آتش جهنّم پر می کند، و چنانچه با مالی که از طریق ربا به دست آورده، تجارت کند، خداوند هیچ عملی را از او نمی پذیرد و وقتی که قیراطی از این مال نزد او باقی است، خدا و ملائکه او را لعنت می کنند.

در بیان فلسفة حرمت ربا از حضرت رضا(ع) آمده است: علّت این که خداوند از رباخواری نهی کرده، این است که: در ربا اموال به فساد کشیده می شود. وقتی یک درهم با دو درهم معامله شود، بک درهم در مقابل یک درهم قرار می گیرد و درهم دیگر از طریق باطل به دست می آید. ربا و معاملة ربوی در هر صورت، ضرر و نقص برای طرفین معامله است، به همین علّت خداوند آن را ممنوع کرده است.

بخش پنجم:

پس از روشن شدن معنای رشوه و ربا و بیان برخی از آیات و روایاتی که در این دو موضوع وارد شده، اکنون باید به بررسی این مطلب بپردازیم که گناه کدام یک سنگین تر است؟ در کتب روایی و اخلاقی گناهان به دو دسته تقسیم شده اند: گناهان صغیره و کبیره.

در تعریف گناه کبیره از امام صادق علیه السّلام روایت شده است: کبائر گناهانی است که خداوند برای آن ها آتش جهنّم را واجب کرده است.
در چند روایت نیز ربا از گناهان کبیره شمرده شده است؛ ناگفته نماند که در برخی از روایات کبیره بودن ربا، با قید بعد از بینه آمده؛ این شرط بدین جهت است که مسلمان پس از دانستن حرمت ربا در اسلام و ارتکاب آن، مرتکب کبیره می شود. بنابراین مطابق نصّ احادیث فراوان، ربا خواری به یقین از گناهان کبیره محسوب می شود، ولی دربارة رشوه چنین صراحتی که از گناهان کبیره باشد، در دست نیست. امّا همان طور که در بیان احادیث رشوه گذشت، امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هر قاضی که رشوه بگیرد، مشرک است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نیز می خوانیم: شرک به خدای بزرگ از گناهان کبیره است. با کنار هم قرار دادن این دو روایت نتیجه می گیریم که: رشوه خواری نیز از گناهان کبیره محسوب می شود. به امید این که جامعة اسلامی شاهد پی آمدهای ناگوار این دو گناه نباشد و همگان از عذاب های اخروی آن مصون بمانیم.