علوم عقلی از دیر باز در حوزه های شیعی نسبت به حوزه های دیگر، از روی کرد بیشتری برخوردار بوده است، چون در بینش شیعی، هیچ ناسازگاری میان نصوص دینی و عقل وجود ندارد و به همین دلیل، آثار متفکران برجسته شیعه، مانند یعقوب بن اسحاق کندی، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی وعلامه حلّی از همان ابتدا راه را برای گسترش این دانشها فراهم ساختند.
کندی، به تنهایی بیست و دو اثر در فلسفه نوشت (1).
به تدریج نظامهای فلسفی مشاء، اشراق و حکمت متعالیه، در دامن شیعه پرورش یافتند یا به کمال رسیدند. آغازین حرکت، با آموزش فلسفه مشاء و شرح آن شروع شد و آثار ابن سینا، بزرگ ترین شارح این نظام، از زمان حیاتش به عنوان متون درسی ترویج گردید و تاکنون دوام آورده است.
در آن میان، کتاب الاشارات و التنبیهات از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این کتاب، به عنوان یکی از آخرین نوشته های ابوعلی سینا، خلاصه فلسفه بوعلی و یکی از مهم ترین کتابهای درسی حکمت و فلسفه است. این کتاب به فارسی ترجمه شده و چندین شرح بر آن نگارش یافته است. از جمله شرحهای اشارات، شرح امام فخرالدین رازی، (م:606ه.ق.) و شرح علی الآمدی (م:641ه.ق.) و مشکلات الاشارات خواجه نصیرالدین طوسی (م:672ه.ق.) و شرح ابن کمونه (م:676ه.ق.) است. از میان شرحهای یاد شده، شرح خواجه به عنوان متن درس درآمد. در طول هشت قرن گذشته، همیشه توانمندترین اندیشه وران و فلاسفه شیعی وغیرشیعی، اشارات را در حوزه تدریس کرده اند. از آن میان می توان خواجه نصیرالدین طوسی و شاگردش قطب الدین شیرازی (766 - 634ه.ق.) را نام برد.(2) در سده های اخیر نیز اشارات در مدارس دینی حوزه های قم، مشهد، تهران و اصفهان مورد توجه مدرسان حکمت و فلسفه بوده است.
حوزویان در کنار اهتمام به نظام فلسفی مشاء، به فراگیری و نقد و بررسی حکمت اشراق پرداختند. فلسفه ای که شیخ اشراق در آن حکمت فرزانگان پارسی را با شرح آن بر شالوده دستاوردهای اندیشه های هرمسی و نوافلاطونی ایران، به ایران اسلامی باز گرداند.
حکمة الاشراق، التلویحات، المطارحات، هیاکل النور و شرحهای حکمة الاشراق از جمله شرح قطب الدین شیرازی و شمس الدین شهرزوری از متنهای درسی حوزه های شیعی در فلسفه اشراق بوده اند و در طول هزاره گذشته، توسط اساتید نامداری تدریس شده اند. میرزا محمد علی میرزا مظفر (م:1198ه.ق.)، آخوند ملاعلی نوری (م:1246ه.ق.) ملاعبداللّه زنوزی صاحب لمعات الهیه (م:1257ه.ق.) از مدرسان نامی حکمت اشراق در چند قرن اخیر بوده اند.
پس از ظهور حکیم ملاصدرا (م:1050ه.ق.) حکمت متعالیه، که جامع فلسفه و کلام و عرفان است، مورد توجه اساتید برجسته و نامدار حوزه های علمی شیراز، اصفهان، قم، تهران و مشهد قرار گرفت.
بیشتر آثار او، از جمله: مبدأ و معاد، المشاعر الالهیه، الاسفار الاربعه، الشواهد الربوبیّه و شرح الهدایة الاثیریه بخصوص از زمان آخوند ملاعلی نوری، به عنوان متن درسی، مورد استفاده طلاب حکمت و فلسفه قرار گرفت. از آن میان، شواهد الرّبوبیّه به دلیل اختصار و پیچیدگی، از زمانی به عنوان کتاب درسی حوزه درآمد که فیلسوف ربّانی، حکیم ملاهادی سبزواری (1212 - 1289ه.ق.) بر آن تعلیقیه نوشت.
حاج ملاهادی سبزواری، از شارحان و مدرسان برجسته حکمت متعالیه شمرده می شود. وی شرح غررالفرائد، معروف به شرح منظومه را براساس این مکتب نوشت و از عصر خود، یعنی سده سیزدهم، تاکنون یکی از عمده ترین متون درسی حوزه در زمینه حکمت متعالیه است و پیش از اسفار تدریس می شود و شرحها و حواشی زیادی بر آن نوشته شده است.
البته در همه حوزه ها، حکمت متعالیه و فلسفه اشراق استقبال نشده است. در اصل، یک جریان فکری یک دستی در این باره بر حوزه ها اعمال نشده است. برخی آموزش فلسفه را مردود دانسته اند و برخی آموزش فلسفه مشاء را پذیرفته اند و دو نظام دیگر را در حد بینش الحادی رد و نفی کرده اند. به هر تقدیر، اهتمام نورزیدن حوزه ها به این نظامهای فلسفی و ناآشنایی آنها با نظامهای فلسفی نو، بنیه نظاموارگی را در دانشهای حوزوی تضعیف کرده است و قدرت دفاع عقلی مدرسه ای را به سستی کشانده است؛ از این روی از بزرگ ترین دشواریهای کنونی حوزه را باید در فرهنگستانی نبودن دانشهای آن جست. توجه پویا و نقادانه به فلسفه، می توان حوزه را به سمت انسجام فکری در همه محورهای معرفتی، سوق دهد و از همین مجری حوزه می تواند اصول موضوعه دانشهای انسانی و تجربی را در پهنه تعقّل حسابگر خود بپروراند.
پینوشتها:
1. (اعیان الشیعه)، ج 10/37.
2. (درة التاج)، قطب الدین شیرازی، بخش نخست، مقدمه 43/، حکمت، تهران.
