چند نکته:
1 در این بخش با زندگانی عالمان و بزرگان شیعه که در ترویج معارف دینی و علوم اسلامی تلاش علمی انجام داده باشند آشنا می شویم. (معرفی اجمالی زندگانی ائمه « علیهم السلام» به بخش عقاید احاله شده است).
2 چون شمارگان علما و بزرگان شیعه طی قرون چهارده گانه بسیار است لذا در این جا به ذکر اجمالی شخصیتهای شیعه در قرون اولیه یعنی تا حدود قرن پنجم هجری اکتفا شده است. علاوه اینکه همه علما شیعه در این قرون نیز مورد استقصا قرار نگرفتند و تنها بعضی از آنها معرفی شده اند.
3 برای اینکه در معرفی علما، نظم و ترتیبی را لحاظ کرده باشیم بر اساس علوم متداول در حوزه های علمیه، شخصیتهای شیعه را دسته بندی می کنیم و بخاطر اینکه بسیاری از شخصیتهای شیعه جامع علوم مختلف بوده اند ممکن است نام برخی از شخصیتها در دسته های مختلف تکرار گردد.
4 این مقاله تلخیص و ترجمه فصل دوازدهم از جلد ششم کتاب «بحوث فی الملل و النحل» تألیف استاد جعفر سبحانی است.
با توجه به این نکات اصل بحث را آغاز می کنیم.
الف: علما شیعه و علوم ادبی عرب.
1 ابو الاسود الدوئلی که به دستور امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام، علم نحو را تدوین نموده است.
او از بزرگان تابعین و از اصحاب حضرت علی (ع) است که در رکاب آن حضرت در جنگ صفین حضور داشته و سپس در بصره اقامت گزیده و بسر می برده است.
شیخ ابو الحسن سلامه شامی می گوید: ابوالاسود روزی بر امیرالمؤمین علیه السلام وارد شد و آن حضرت را در حال تفکر دید. علت تفکر را پرسید، حضرت فرمود: «شنیدم بعضی از مردم اشتباه می کنند (قرآن را نادرست می خوانند) و اراده دارم کتابی بنویسم که کلام عرب را در آن جمع کنم» گفتم: اگر چنین کنی گروههایی را از هلاکت می رهانی، پس آن حضرت ورقه ای را به من داد که در آن نوشته شده بود: «کلمه، اسم و فعل و حرف است، اسم چیزی است که دلالت بر مسمی کند، و فعل چیزی است که دلالت بر حرکت مسمی کند، و حرف چیزی است که از معنایی خبر دهد که اسم و فعل نیست» و همین طور اضافه می فرمودند، ابوالاسود می گوید : از حضرت اجازه گرفتم که نظیر آنچه ایشان انجام داد چیزی بنگارم که حضرت نیز اجازه دادند، پس آنچه می نوشتم نزد آن حضرت می آوردم، و ایشان گاهی چیزی بر آن اضافه می فرمود و گاهی چیزی را حذف می نمود. و در روایت دیگری است که حضرت ورقه ای به ابوالاسود دادند و فرمودند : «انح نحو هذه» مثل این برو و به همین جهت علم نحو به این نام، معروف گردید. (1)
2 خلیل بن احمد فراهیدی: از اصحاب امام صادق (ع) بوده است، و کسی است که علم نحو را گسترش داده و آن را منقح نموده است.
3 عطاء بن ابی الاسود: از اصحاب امام حسین (ع) بوده و سیوطی او را استاد اصمعی و ابو عبیده می داند. (2)
4 ابوجعفر محمد بن الحسن بن ابی ساره رواسی کوفی، از اصحاب امام باقر و امام صادق ( علیهماالسلام) است. و سیوطی او را استاد کسائی و فراء معرفی نموده است. (3)
5 حمران بن اعین، برادر زراره [راوی و محدث معروف ]، امام در نحو است، فراء و حمزه (یکی از قراء هفت گانه) در نزد او حدیث و قرائت را فرا گرفتند. حمران بن اعین از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق ( علیهما السلام) است.
6 ابوعثمان، بکر بن محمد، مازنی: ادبیات را نزد اسماعیل بن میثم آموخته و مؤلف کتاب التصریف و تعلیق و کتاب ما یلحن فیه العامة، در ادبیات است و در سنه 248 ه) از دنیا رفت. (4)
7 یعقوب بن اسحاق سکیت: از یاران خاص امام جواد و امام هادی ( علیهما السلام) بوده و در ادبیات عرب و علم لغت صاحب نام است و مؤلف کتابهای: اصلاح المنطق، کتاب الالفاظ، کتاب ما اتفق لقطه و اختلف معناه، کتاب الاضداد و غیره است.
متوکل عباسی ابن سکیت را به جهت شیعه بودنش به قتل رساند.
جریان از این قرار بود که معلم فرزندان متوکل بود. روزی متوکل از او می پرسد این دو فرزندم را بیشتر دوست داری یا حسن (ع) و حسین (ع) را؟ ابن سکیت پاسخ داد: «قنبر خادم علی از تو فرزندانت بهتر و بالاتر است» متوکل دستور داد زبانش را از پشت سرش بیرون آوردند و با این وضعیت (سنه 244 ه) به شهادت رسید.
8 احمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن داود بن حمدون، معروف به ابن حمدون: او از اصحاب امام حسن عسکری (ع) و استاد ابی العباس است.
9 ثعلبه بن میمون معروف به ابواسحاق نحوی: او از اصحاب امام کاظم ( علیه السلام) است .
10 قتیبه نحوی جعفی کوفی: او از ا صحاب امام صادق (ع) است.
11 ابراهیم بن ابی بلاد: او از اصحاب امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) .
12 محمد بن سلمة شکری: او استاد ابن سکیت است.
13 حسین بن احمد بن خالویه معروف به ابو عبد الله نحوی: سیوطی او را امام در علم لغت و دیگر علوم ادبی می نامد و در سنه 314 در بغداد مدفون گردید.
14 ابوالقاسم تنوخی: از شعرایی که آشکارا در مدح اهل بیت (ع) شعر می گفت و از بزرگان در نحو و احکام و علم هیئت و عروض بوده است.
15 ابان بن تغلب بن رباح الجریری: از اصحاب امام باقر و امام صادق ( علیهما السلام) و از فقها و علما لغت و قرائت بوده است.
16 ابوبکر محمد بن حسن بن درید ازدی مؤلف کتاب «الجمهرة» در علم لغت است که صاحب بن عباد آن را تلخیص نموده «جوهرة الجمهرة» نامیده است.
17 صاحب بن عباد مؤلف کتاب ده جلدی «المحیط» در علم لغت.
اینان تنها نمونه ایی از علما شیعه در علوم ادبیات عرب در قرون اولیه به شمار می آیند . مرحوم سید حسن صدر در کتاب «تأسیس الشیعة» نام 140 نفر از علما شیعه در علم نحو را که تا قرن هفتم می زیسته اند آورده که در میانشان کسانی مانند شریف مرتضی و شریف رضی و ابن شجری که از شخصیتهای مهم شیعه هستند می باشند و خوب است در اینجا نام نجم الائمه رضی استرآبادی یعنی محمد بن حسن استرآبادی غروی شارح شافیه در صرف و کافیه در نحو، ذکر گردد سیوطی درباره شرح کافیه می گوید هیچ کتاب نحوی از نظر جامعیت و تحقیق به پای این کتاب نمی رسد. ایشان در سال 686 در نجف اشرف تألیف این کتاب را به پایان رسانده است .
ب) قدماء شعراء شیعه:
1 قیس بن سعد بن عبادة: او صحابی جلیل القدر و از شیعیان علی ( علیه السلام) است که آن حضرت در سنه 36 ه ایشان را به ولایت مصر نصب نمودند.
2 کمیت بن زید (60 126) : او شاعری آگاه به زبان و لهجه ها و ایام عرب است او به خاطر دفاع از اهل بیت، اعلان حق و جهاد و تلاش در راه آن مورد تقدیر ائمه ( علیهم السلام) قرار گرفت.
3 سید حمیری (ت 173) : او ابوهاشم اسماعیل بن محمد ملقب به سید شاعر معروفی است که فانی در دوستی اهل بیت بوده است.
4 دعبل خزاعی (ت 246) : ابو علی دعبل بن علی خزاعی، از خانواده علم و فضیلت و ادب است، وی ذوب در ولایت اهل بیت بوده است.
5 ابوفراس (320 357 ق) : حارث (حرث) بن سعید بن حمران تغلبی، سردار شجاع و شاعر فصیح و توانایی بود. وی علاوه بر خصال شخصی و مقام ادبی، شیعی پاک اعتقاد و شاعر آل محمد (ص) بود و با صراحت و شجاعت فضایل امیرالمؤمنین علی (ع) و مناقب ائمه معصومین (ع) را شرح داده و مطاعن و مثالب بنی عباس و سایر دشمنان ایشان را بر شمرده است. (5)
6 ابن حجاج بغدای متوفای .321
7 شریف رضی 357 .406
8 شریف مرتضی 355 .436
9 مهیار دیلمی متوفای .448
ج) قدماء شیعه و علم تفسیر قرآن
1 ابان بن تغلب بن رباح البکری (ت 141) مؤلف «غریب القرآن» .
2 ابی روق، عطیه بن حارث همدانی.
3 عبدالرحمن بن محمد ازدی.
4 شیخ النحاة یحیی بن زیاد، الفراء الکوفی متوفای سنه 207 ه مؤلف مجاز القرآن.
5 محمد بن جعفر ابوالفتح همدانی: صاحب کتاب: «ذکر المجاز من القرآن» .
6 شریف رضی مؤلف «مجازات القرآن» بهترین کتابی است که در این زمینه تألیف شده است و نیز مؤلف کتاب «حقایق التأویل» که اولین تفسیر ترتیبی قرآن در میان شیعه است.
7 شیخ ابن جعفر احمد بن محمد طبری آملی متوفای 313 مؤلف کتاب «غریب القرآن» .
8 شریف مرتضی مؤلف کتاب «درر و غرر» .
9 شیخ طوسی «538 360) مؤلف «التبیان فی تفسیر القرآن» .
استاد جعفر سبحانی در مقدمه تفسیر تبیان شیخ طوسی، اسامی 122 مفسر معروف شیعی را از قرون اولیه تا قرن 14 هجری بر شمرده اند برای اطلاع بیشتر بدانجا رجوع شود.
د) قدماء شیعه و علم حدیث:
1 ابو رافع: صحابی پیامبر (ص) که کتاب «سنن و احکام و قضایا» را تدوین نموده است.
2 سلمان فارسی صحابی بزرگ متوفای سنه 34 ه مؤلف کتاب «حدیث جاثلیق رومی» که پادشاه روم بعد از وفات پیامبر (ص) به مدینه فرستاده بود.
3 ابوذر غفاری: صحابی پرهیزگار متوفای سنه 32 ه . ایشان خطبه ای که در آن امور بعد از وفات رسول الله (ص) را شرح می دهد، روایت کرده است.
4 اصبغ بن نباته از یاران خاص حضرت علی (ع)، که ناقل «عهدنامه مالک اشتر» و «وصیت امام به فرزندش محمد» است.
5 عبید الله بن ابی رافع، کاتب حضرت علی (ع) بود و نویسنده کتاب: «قضایا امیرالمؤمنین» و کتاب «نامهای کسانی که در جمل و صفین و نهروان همراه حضرت علی (ع) بودند.» می باشد .
6 ربیعة بن سمیع: مؤلف کتاب «فی زکاة النعم عن امیرالمؤمنین علیه السلام» .
7 سلیم بن قیس هلالی مؤلف کتاب معروف «سلیم بن قیس» .
8 علی بن ابی رافع، ایشان مباحث فقهی را در کتابی جمع آوری نموده است.
9 زید بن وهب جهنی: که خطبه های امیرالمؤمنین ( علیه السلام) را جمع آوری کرده است .
10 جابر بن یزید بن الحارث جعفی متوفای .128
11 ثابت بن دینار، معروف به ابوحمزه ثمالی ازدی متوفای .150
12 ثابت بن هرمز فارسی که از امام سجاد (ع) روایت نقل می کند.
13 بسام بن عبد الله صیرفی، وی از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) حدیث نقل می کند .
14 محمد بن قیس بجلی، مؤلف کتاب «قضایای امیرالمؤمنین (ع)» .
15 حجر بن زائد حضرمی.
16 زکریا بن عبد الله فیاض.
17 ثویی بن ابی فاخته «ابوجهم کوفی» .
18 حسین بن ثور بن ابی فاخته سعید بن حمران.
19 عبد المؤمن بن القاسم بن قیس انصاری متوفای سنه 147، شیخ طوسی در کتاب رجالش او را از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق (ع) می شمارد.
بهترین تألیف در این زمینه تالیفی است که مرحوم حضرت آیت الله العظمی بروجردی تدوین نموده که رجال شیعه را در 34 طبقه از عصر صحابه تا زمان خودشان (1292 1380) دسته بندی و بیان نموده اند.
ه ) قدماء شیعه و علم فقه:
کسانی که در مدرسه اهل بیت و نزد ائمه علیهم السلام فقه آموختند و در زمینه های مختلف فقهی دارای تألیف نیز هستند فراوان است از جمله: 1 زرارة بن اعین، 2 محمد بن مسلم طایفی، 3 برید بن معاویه، 4 فضیل بن یسار، (از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام) .
و 1 جمیل بن دراج، 2 عبد الله بن مسکان، 3 عبد الله بن بکیر، 4 حماد بن عثمان، 5 حماد بن عیسی، 6 ابان بن عثمان. (از اصحاب امام صادق علیه السلام) .
و 1 یونس بن عبد الرحمن، 2 محمد بن ابی عمیر، 3 عبد الله بن مغیرة، 4 حسن بن محبوب! 5 حسین بن علی بن فضال، 6 فضالة بن ایوب. از اصحاب امام کاظم و امام رضا ( علیهما السلام) .
اما اسامی برخی از فقهایی که در زمینه جوامع فقهی دارای تألیف بودند و در قرنهای سوم و چهارم و پنجم می زیسته اند بدین قرار است.
«فقهای شیعه در قرن سوم»
1 یونس بن عبد الرحمن.
2 صفوان بن یحیی بجلی.
3 حسن بن سعید بن حماد اهوازی.
4 حسین بن سعید بن حماد اهوازی.
5 احمد بن محمد بن خالد برقی متوفای 274 و صاحب کتاب محاسن و غیره.
6 محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی متوفای حوالی 293 و مؤلف کتاب نوادر الحکمه.
7 احمد بن محمد ابی نصر بزنطی متوفای .221
«فقهای شیعه در قرن چهارم»
1 حسن بن علی بن ابی عقیل، مؤلف کتاب «المستمسک بحبل آل الرسول» .
2 علی بن حسین بن بابویه متوفای 329 مؤلف کتاب «الشرایع» .
3 محمد بن حسن بن ولید قمی متوفای سنه .343
4 جعفر بن محمد بن قولویه، استاد شیخ صدوق و مؤلف کتاب کامل الزیارات، متوفای سنه .369
5 محمد بن علی بن حسین (306 381) مؤلف «من لا یحضره الفقیه» ، «المقنع» ، «الهدایة» .
6 محمد بن احمد بن جنید، معروف به اسکافی متوفای سنه .385
«مشاهیر فقهاء شیعه در قرن پنجم»
1 شیخ مفید (336 416) .
2 سید مرتضی (355 436) .
3 شیخ طوسی (385 460) .
4 شیخ کراجکی (6).
5 سلار دیلمی مؤلف «المراسم» .
6 ابن براج (401 489) مؤلف «مهذب» .
و) قدماء شیعه و علم اصول فقه:
1 هشام بن حکم متوفای 199 مؤلف کتاب «الالفاظ» .
2 یونس بن عبد الرحمن صاحب کتاب «اختلاف الحدیث» .
3 اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت (237 311) .
4 ابومحمد حسن بن موسی نوبختی از علماء قرن سوم صاحب کتاب «الخصوص و العموم، و الخبر الواحد و العمل به» .
5 ابومنصور صرام نیشابوری.
6 محمد بن احمد بن داود بن علی متوفای 368، مؤلف کتاب «الحدیثین المختلفین» .
7 محمد بن احمد بن جنید متوفای سنه 381، صاحب کتاب کشف التمویه، و «الالتباس فی ابطال القیاس» .
8 شیخ مفید، رساله ای در این زمینه نوشت که شاگردش علامه کراجکی در ضمن کتاب «کنز الفوائد» خودش آورده است.
9 سید مرتضی مؤلف کتاب «الذریعة الی اصول الشریعة» .
10 شیخ طوسی مؤلف «عدة الاصول» .
11 سلار بن عبد العزیز دیلمی صاحب «المراسم» متوفای .448
12 ابی المکارم حمزه بن علی بن زهره متوفای 585 مؤلف «غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع» .
13 سدید الدین حمصی متوفای سنه 600 مؤلف کتاب «المصادر» .
البته این کتابها مربوط به دوره ایی است که علم اصول مراحل ابتدایی خود را پشت سرگذاشت . علم اصول در مراحل بعدی خود و بخصوص در قرن چهاردهم اوج ترقی خود نائل شد.
ز) شیعه و علم تاریخ و سیره نویسی:
1 محمد بن اسحاق بن یسار (ت 151)، از اصحاب امام صادق (ع) هر چند متن اصلی کتاب او در تاریخ و سیره امروزه در دست نیست، و تنها بخشی از آن که توسط ابن هشام (ت 212) تلخیص گردیده است موجود است که متأسفانه ابن هشام در تلخیص خود آن چه که نمی پسندید از آن حذف نموده، لذا اکثر آنچه مربوط به فضایل حضرت علی (ع) و اهل بیت بوده است حذف گریده است.
2 عبید الله بن ابی رافع.
3 جابر جعفی.
4 ابومخنف لوط بن یحیی ازدی از اصحاب امام صادق (ع)، مؤلف کتابهای «المغازی» ، «السقیفة» ، «الردة» و «فتوح الاسلام» و غیره...
5 نصر بن مزاحم (7).
6 هشام بن محمد بن السائب کلبی (8).
ح) شیعه و علم رجال
1 علی بن حسن بن فضال، از اصحاب امام هادی و امام عسکری علیهما السلام، مؤلف کتابهای زیادی است از جمله «کتاب الرجال» البته او را فطحی معرفی کرده اند.
2 حسن بن محبوب (150 224) صاحب کتاب «المشیخة» و «معرفة رواة الاخبار» ، از اصحاب امام صادق (ع) است.
3 ابوعمرو کشی، شاگرد عیاشی مؤلف کتاب معروف «معرفة الرجال» .
4 شیخ ابوالعباس احمد بن علی نجاشی (372 450) مؤلف کتاب «رجال النجاشی» .
5 شیخ طوسی، مؤلف دو کتاب مهم در رجال «الفهرست» و «الرجال» .
اینها نمونه هایی است از دانشمندان شیعه در علم رجال، شیخ آقابزرگ تهرانی در کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة» نام پانصد مؤلف در زمینه علم رجال را آورده است.
