آغاز این دوره زمان شیخ الطائفه مرحوم طوسی (385 - 460 ه.ق) است، و به زمان مرجعیت علامه اندیشمند مرحوم شیخ بهائی (م 1/1030 ه.ق) خاتمه می یابد، و حدود 561 سال به طول می انجامد. در این دوره احکام الهی و مسائل و مسائل دینی به شکل پرسش و پاسخ و در ضمن کتابهای فقهی که به صورت علمی تنظیم شده بود بیان می شد، و مانند دوره پیش، فقهاء تنها به نقل روایات اکتفاء نمی کردند، بلکه کتاب را با عباراتی که خود بر می گزیدند می نگاشتند.
نخستین کتاب فقهی که با مشخصات دوره سوم تالیف گشته است و به جامعه علمی عرضه شده، کتاب «مبسوط » مرحوم شیخ طوسی است.
و دومین کتابی که به این شیوه تالیف شد، کتاب «جواهر الفقه » است که به قلم رسای شاگرد شیخ طوسی و سید مرتضی، مرحوم قاضی ابن براج (م 481 ه.ق) تالیف شده است. این کتاب به صورت سؤال و جواب تنظیم شده که عامل مهمی در تسهیل مطلب است.
رساله های دوره سوم
در این دوره نیز مانند دوره های پیش از رساله های عملیه به سبک زمان ما نشانی در کار نیست، بلکه فراگیری مسائل شرعی از راه کتابهایی بوده است که یا به صورت علمی تدوین می شده و یا در ضمن پرسش و پاسخ (نظیر استفتائات) گرد می آمده است.
رساله تبصرة المتعلمین مرحوم علامه حلی گرچه به صورت موجزی تدوین یافته و برای عمل مکلفین تنظیم شده، لیکن دو تفاوت عمده با رساله های عملیه این زمان دارد:
اولا: در تبصره تنها به آراء و نظریات خود مرحوم علامه بسنده نشده، بلکه اقوال دیگران نیز بازگو شده است، حال آنکه در رساله های فعلی تنها آراء یک مجتهد بیان می شود.
ثانیا: در تبصره فقط فروع فقهی ضروری آمده است، و در آن اشاره ای به مصادیق قواعد کلی و فروع مورد ابتلا نشده، در حالی که رساله های عملیه زمان ما نوعا مصادیق و فروع را ذکر کرده است.
مرحوم آیة الله سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (م 1337 ه.ق) و مرحوم آیة الله سید حسن صدر (1271 - 1354 ه.ق) و مرحوم آیة الله العظمی سید محسن حکیم (1305 - 1390 ه.ق) بر آن حاشیه نوشته اند. مرحوم علامه تهرانی در الذریعه از کتاب مناسک حج علامه حلی نام می برد ولی این کتاب مناسک نیز به سبک کتابهای مناسک فعلی نیست، و در آن بیشتر احکام مسلم و ضروری بیان شده است.
مسلمین در این دوره به یادگیری مسائل شرعی و فقهی خود، اهمیت خاصی می دادند، و برای همین منظور همواره به فقها مراجعه می کردند و پاسخ مسائل و مشکلات شرعی و مذهبی خود را از ایشان جویا می شدند. و آنان نیز با کمال تواضع و فروتنی مسائل را تا حد مقدور بیان می نمودند. آنقدر از فقها پرسش به عمل می آمد که با جوابهای ایشان کتاب مستقلی تنظیم می شد، که از جمله می توان «جواهر الفقه » مرحوم قاضی بن براج و رساله های جنبلاتیه و حائریه مرحوم شیخ طوسی را از دوره سوم نام برد.
مطالعه و بررسی در امر رساله های پرسش و پاسخ در طی ادوار مختلف بحث جداگانه ای را می طلبد تا به طور مستوفی در مورد این قبیل رساله ها کنکاش به عمل آید، و کیفیت تنظیم و تکوین هر یک به صورت مستقلی بیان شود. از اینرو در خاتمه این مقاله بخشی را به بررسی این نوع رساله ها اختصاص خواهیم داد.