اگر انسان ثابت قدم هم باشد، ممکن است کار را بدون روح آن یعنی نیت انجام دهد و روح هر کاری را نیت آن تأمین می کند. بنابراین، نیت به منزله روح است و عمل به منزله تن و عمل بی روح، جسد سرد و مرده است و کاری از آن ساخته نیست. این که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
«فإنما لکل امرء ما نوی» (1)
هر کسی به اندازه نیتی که دارد طرفی می بندد، از همین باب است.
در باره مجاهدان و مهاجران الی الله وارد شده است که اگر کسی برای خدا هجرت کند، پاداشش لقای حق و ثواب اوست، ولی کسی که وارد جبهه جنگ شود و جهاد کند تا غنیمتی ببرد، جهاد او به اندازه همان غنیمت می ارزد و بیانگر ارزش همان شخص است؛ چون قیمت هر شخص به معرفت اوست و معرفت او را در هدفداری او باید جستجو کرد.
از این رو یکی از بهترین امور برای سالکان نیت است و در دوران امر بین نیت و عمل، نیت بی عمل از عمل بی نیت، بهتر است؛ مثلا، اگر کسی کاری را انجام می دهد ولی نیت یعنی قصد قربت نداشته باشد، اگر آن کار «توصلی» باشد از عقوبت ترک واجب مصون است و اگر عبادی باشد که مبتلا به عذاب ترک واجب می شود؛ ولی اگر کسی به انجام کاری مصمم شود و نیت کند کار خیری را انجام دهد، لیکن وسیله و امکانات او را همراهی نکند، یقینا پاداش دارد؛ چون خود نیت، فعل عبادی قلبی است.
روزی معنوی
نیت از اعمال باطنی و از روزیهای معنوی انسان است، گرچه برخی انسانها بسیاری از امور ماورای طبیعی را، روزی، نعمت و درجه نمی شمرند. از این رو، کسانی از ائمه ( علیهم السلام) می پرسیدند: چرا خردمندان و فرزانگان تهی دستند؟ آنها هم در جواب می فرمودند: مگر فرزانگی، عقل و دانش روزی نیست؟ خدا روزیها را تقسیم می کند.
امام صادق ( علیه السلام) نیز می فرماید: عقل، زیبایی و فصاحت روزیهایی است که مایه کمال آدمی است:
«ثلاث خصال من رزقها کان کاملا: العقل و الجمال و الفصاحة» (2).
اگر متمکنان بی خرد، ارزش خرد را بدانند متأثر خواهند شد و بنابراین، علت عدم تأثر آنها عدم درک آنان است که نمی دانند فرزانگی فضیلت است و لذت دارد.
لذت دانش به مراتب بیش از لذت امکانات رفاهی مادی است؛ زیرا چیزی که جدای از جان انسان است، برای او گوارا نیست و فقط «خیال لذت» است حتی لذت غذا و میوه شیرینی که انسان می خورد، تنها در محدوده کام او و بسیار زودگذر است و همین که از دهان، فرورفت دیگر هیچ لذتی برای او ندارد؛ اما علم و دانش چنین نیست؛ زیرا شنیدن، گفتن، داشتن، نشر آن و عمل به آن لذیذ است. بنابراین، گذشته از رزق ظاهری رزق معنوی را که علم و فرزانگی است باید به حساب آورد. به هر تقدیر، مسئله نیت مثل خرد و فرزانگی جزو روزیها و اعمال باطنی است و عمل باطن از عمل ظاهر قویتر است.
ارزش و دشواری نیت
امامان معصوم (علیهم السلام) فرموده اند:
«نیة المؤمن خیر من عمله» (3)
و یا:
«أفضل الأعمال أحمزها» (4).
نیت روح عمل، و کار دشواری است. چون اصل کار را بسیاری از انسانها انجام می دهند، اما همه قدرت نیت صحیح ندارند. اولا نمی شود کار ناپسند را «قربة الی الله» ، انجام داد . بنابراین، باید کار، شایستگی نزدیک ساختن انسان به خدا را داشته باشد؛ یعنی، «حسن فعلی» داشته باشد و ثانیا باید کار، از «حسن فاعلی» برخوردار باشد. در این صورت اگر این عمل از هر پیرایه ای منزه باشد، نیت آن بهتر از خود عمل است و البته این بسیار دشوار است و به همین جهت هم نیت، بهترین اعمال است؛ مثلا، کسی که کتابی می نویسد طبیعتا علاقه دارد که نام او روی جلد آن نوشته شود؛ یا اگر کسی مسجد یا مؤسسه خیریه ای می سازد، علاقمند است که نام او در چهره تابلو آن ثبت شود و یا در محافل برده شود و بعضی هم علاقه مندند که نامشان برده نشود تا دیگران بگویند: او بدان حد رسیده که حتی حاضر نشده مردم نامش را ببرند که این هم یک نوع ریاست؛ یعنی، گاهی انسان ریا می کند و نمی داند که ریا کار است، که البته این ریای مرموزی است و کمتر مورد توجه قرار می گیرد و شیطان هم هر کسی را از راه مخصوص او فریب می دهد. برخی هم برای این که دیگران نگویند فلان کس ریاکاری می کند کار خیر را انجام نمی دهند که در حقیقت، سخن مردم انگیزه ترک کار خیر، است.
پی نوشت ها:
.1 بحار، ج 67، ص .186
.2 بحار، ج 75، ص .234
.3 اصول کافی، ج 2، ص .84
.4 بحار، ج 67، ص .237
