شوق

اراده بر اثر شدت یافتن به مرحله شوق می رسد. گروهی از سالکان مرید صرفند؛ یعنی، حرکتشان تند نیست تا اراده را به شوق بکشاند. اینها در حد اراده، متوقف و مرید دائمی صرف و سالک محض هستند؛ اما آنها که سرعت می گیرند و سیرشان بیشتر و اراده شان تقویت می شود شوق پیدا می کنند و از این رو گفته شده: شوق همان اراده موکد است. این راهی است که محقق طوسی و همفکرانش طی کرده اند.

وقتی اراده شدید شود شوق ظهور می کند. شوق آن است که انسان هم محبت مطلوب و مراد را بچشد و هم از هجرانش رنج ببرد. از این رو شوق با درد همراه است و مشتاق، همیشه درد فراق دارد، ولی این درد فراق برای درک کمال مراد است؛ یعنی وقتی مراد و محبوب کمال باشد و مرید به او نرسد، این نرسیدن و هجران، درد آور است. از این رو در هر شوقی دردی نهفته است؛ اما این درد، لذید و تحمل پذیر است و زمینه وصول را فراهم می کند.

درد و رنجی که بر اثر از دست دادن مطلوب و محبوب، پیدا می شود سودی ندارد؛ زیرا انسان هنگامی که گرفتار مصیبتی می شود اگر صبر و شکیبایی را از کف بدهد، دو عذاب می بیند: یکی عذاب از دست دادن آن محبوب و دیگری عذاب جزع و بی صبری، ولی انسان صابر تنها یک درد دارد و آن درد از دست دادن محبوب است و درد جزع او را گرفتار نمی کند.

جزع نسبت به گذشته، سودی ندارد و باید آن را با صبر برطرف کرد، ولی نسبت به آینده، این درد، محرک است. یک دردمند؛ برای نیل به مطلوب و طرد درد، بیشتر می کوشد تا غیر دردمند . کسی که رنج هجران مطلوب را احساس می کند می کوشد برای رفع این رنج، در راه، سرعت و بر دیگران سبقت بگیرد و زودتر به مقصد برسد و از این رو یکی از منازل سیر و سلوک شوق است که بعد از اراده یا بر اثر شدت اراده پیدا می شود، و ظهور می کند.

در قرآن کریم واژه «شوق» نیامده است، ولی از بعضی از آیات با انضمام برخی مقدمات مطوی می توان آن را استنباط کرد؛ مثلا می فرماید:

«و لیعلم الذین أوتوا العلم أنه الحق من ربک فیؤمنوا به فتخبت له قلوبهم» ⁽¹⁾

آنها که می دانند این وحی، حق و این کلام، از خداست به آن ایمان می آورند و «اخبات» دارند. «اخبات» هم یکی از منازل سیر و سلوک است. گفته شده: اخبات آن است که انسان در پیشگاه «مولا» هیچ حرکت نکند. در بعضی از پرندگان نیز این حالت هست که برای برطرف شدن درد خود چنان خضوع دارند که اگر پرندگان دیگری بر بالای سر آنها بنشینند و با منقار بر آن بکوبند تا آن مواد دردزا را بیرون آورند، آنها اصلا حرکت نمی کنند. بنابراین، حالت تام و خضوع محض در پیشگاه محبوب را می توان «اخبات» نامید.

پی نوشت:

.1 سوره حج، آیه .54