خدای سبحان بعد از آنکه این حقیقت (یعنی وصف ارشاد مردم به وسیله وحی) را در آیه مورد بحث و در بسیاری از موارد کلامش ذکر کرد، از مردانی که متکفل این وظیفه اند تعبیرهائی مختلف کرده، یعنی دو جور تعبیر کرده، که کانه نظیر تقسیم است یکی رسول، و یکی هم نبی، یک جا فرموده: "و جی ء بالنبیین و الشهداء" (1).
و جائی دیگر فرموده: "یوم یجمع الله الرسل فیقول ما ذا اجبتم" (2).
و معنای این دو تعبیر، مختلف است، رسول کسی است که حامل رسالت و پیامی است، و نبی کسی است که حامل خبری باشد، پس رسول شرافت وساطت میان خدا و خلق دارد، و نبی شرافت علم به خدا و به اخبار خدائی.
بعضی ها گفته اند: فرق میان نبی و رسول به عموم و خصوص مطلق است، به این معنا که رسول آن کسی است که هم مبعوث است، و هم مامور، به تبلیغ رسالت، و اما نبی کسی است که تنها مبعوث باشد، چه مامور به تبلیغ هم باشد و چه نباشد.
لیکن این فرق مورد تایید کلام خدای تعالی نیست، برای اینکه می فرماید: "و اذکر فی الکتاب موسی انه کان مخلصا و کان رسولا نبیا" (3) که در مقام مدح و تعظیم موسی ع او را هم رسول خوانده، و هم نبی، و مقام مدح اجازه نمی دهد این کلام را حمل بر ترقی از خاص به عام کنیم، و بگوئیم، معنایش این است که اول نبی بود بعدا رسول شد.
و نیز می فرماید: "و ما ارسلنا من قبلک من رسول و لا نبی" (4) که در این آیه میان رسول و نبی جمع کرده، در باره هر دو تعبیر به"ارسلنا"کرده است، و هر دو را مرسل خوانده، و این با گفتار آن مفسر درست در نمی آید.
لیکن آیه: "و وضع الکتاب و جی ء بالنبیین و الشهداء" (5) که همه مبعوثین را انبیا خوانده، و نیز آیه: "و لکن رسول الله و خاتم النبیین" (6) که پیامبر اسلام را هم رسول و هم نبی خوانده.
و همچنین آیه مورد بحث که می فرماید: "فبعث الله النبیین مبشرین و منذرین"که باز همه مبعوثین را انبیا خوانده، و نیز آیاتی دیگر، ظهور در این دارد که هر مبعوثی که رسول به سوی مردم است نبی نیز هست.
و این معنا با آیه: (و کان رسولا نبیا، و رسولی نبی بود) منافات ندارد، چون در این آیه از دو کلمه رسول و نبی معنای لغوی آنها منظور است، نه دو اسمی که معنی لغوی را از دست داده باشد، در نتیجه معنای جمله این است که او رسولی بود با خبر از آیات خدا، و معارف او.
و همچنین آیه: "و ما ارسلنا من قبلک من رسول و لا نبی..."، چون ممکن است گفته شود، که نبی و رسول هر دو به سوی مردم گسیل شده اند، با این تفاوت که نبی مبعوث شده تا مردم را به آنچه از اخبار غیبی که نزد خود دارد خبر دهد، چون او به پاره ای از آنچه نزد خداست خبر دارد، ولی رسول کسی است که به رسالت خاصی زاید بر اصل نبوت گسیل شده است، همچنانکه امثال آیات زیر هم به این معنا اشعار دارد.
"و لکل امة رسول، فاذا جاء رسولهم، قضی بینهم بالحق" (7) و آیه: "و ما کنا معذبین حتی نبعث رسولا" (8).
و بنابر این پس نبی عبارت است از کسی که برای مردم آنچه مایه صلاح معاش و معادشان است، یعنی اصول و فروع دین را بیان کند، البته این مقتضای عنایتی است که خدای تعالی نسبت به هدایت مردم به سوی سعادتشان دارد، و اما رسول عبارت است از کسی که حامل رسالت خاصی باشد، مشتمل بر اتمام حجتی که به دنبال مخالفت با آن عذاب و هلاکت و امثال آن باشد، همچنانکه فرمود: "لئلا یکون للناس علی الله حجة بعد الرسل" (9).
و از کلام خدای تعالی در فرق میان رسالت و نبوت بیش از مفهوم این دو لفظ چیزی استفاده نمی شود، و لازمه این معنا همان مطلبی است که ما بدان اشاره نموده گفتیم: رسول شرافت وساطت بین خدا و بندگان را دارد، و نبی شرافت علم به خدا و معارف خدائی را دارد
، و به زودی خواهیم گفت انبیا بسیارند ولی خدای سبحان در کتاب خود نام و داستان همه را نیاورده همچنانکه خودش در کلام خود فرموده"و لقد ارسلنا رسلا من قبلک، منهم من قصصنا علیک، و منهم من لم نقصص علیک" (10) و آیاتی دیگر نظیر این.
و از انبیا، آنانکه قرآن نامشان را آورده عبارتند از: 1 آدم 2 نوح 3 ادریس 4 هود 5 صالح 6 ابراهیم 7 لوط 8 اسماعیل 9 یسع 10 ذو الکفل 11 الیاس 12 یونس 13 اسحاق 14 یعقوب 15 یوسف 16 شعیب 17 موسی 18 هارون 19 داوود 20 سلیمان 21 ایوب 22 زکریا 23 یحیی 24 اسماعیل صادق الوعد 25 عیسی 26 محمد ص.
البته در آیات دیگری از قرآن کریم می بینید که انبیائی دیگر نه به اسم بلکه با توصیف و کنایه ذکر شده اند."ا لم تر الی الملا من بنی اسرائیل من بعد موسی اذ قالوا لنبی لهم ابعث لنا ملکا" (11) که مربوط است به جناب صموئیل و طالوت.
"او کالذی مر علی قریة و هی خاویة علی عروشها" (12) که مربوط است به داستان جناب عزیر، که صد سال به خواب رفت و دوباره زنده شد."اذ ارسلنا الیهم اثنین فکذبوهما فعززنا بثالث" (13) "فوجدا عبدا من عبادنا آتیناه رحمة من عندنا و علمناه من لدنا علما". (14)
که مربوط است به داستان جناب خضر البته افراد دیگری هم هستند که قرآن کریم نامشان را آورده ولی نفرموده جزء انبیا بوده اند، مانند همسفر موسی که قرآن تنها در باره اش فرموده : "و اذ قال موسی لفتیه" (15) و مانند ذی القرنین و عمران پدر مریم.
و سخن کوتاه اینکه در قرآن کریم برای انبیا عدد معینی معین نکرده، و عده آنان در روایات هم مختلف آمده، مشهورترین آنها روایت ابی ذر از رسولخدا ص است، که فرموده انبیا صد و بیست و چهار هزار نفر، و رسولان ایشان سیصد و سیزده نفر بودند.
البته این را هم باید دانست که سادات انبیا یعنی اولوا العزم ایشان که دارای شریعت بوده اند پنج نفرند: 1 نوح 2 ابراهیم 3 موسی 4 عیسی 5 محمد ص ، که قرآن در باره آنان فرموده : "فاصبر کما صبر اولوا العزم من الرسل" (16).
و به زودی خواهد آمد که معنای عزم در أولوا العزم عبارت است از ثبات بر عهد نخست، که از ایشان گرفته شد، و اینکه آن عهد را فراموش نمی کنند، همان عهدی که در باره اش فرمود : "و اذ اخذنا من النبیین میثاقهم، و منک و من نوح و ابراهیم و موسی و عیسی بن مریم و اخذنا منهم میثاقا غلیظا" (17).
و نیز فرمود: "و لقد عهدنا الی آدم من قبل فنسی و لم نجد له عزما" (18) و هر یک از این پنج پیامبر صاحب شریعت و کتاب است چنانکه خداوند فرموده: "شرع لکم من الدین ما وصی به نوحا و الذی اوحینا الیک و ما وصینا به ابراهیم و موسی و عیسی" (19) و نیز فرمود: "ان هذا لفی الصحف الاولی صحف ابراهیم و موسی" (20).
و نیز فرمود: "انا انزلنا التوریة فیها هدی و نور یحکم بها النبیون تا آنجا که می فرماید و قفینا علی آثارهم بعیسی بن مریم مصدقا لما بین یدیه من التوریة، و آتیناه الانجیل، فیه هدی و نور تا آنجا که می فرماید و انزلنا الیک الکتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه من الکتاب، و مهیمنا علیه فاحکم بینهم بما انزل الله، و لا تتبع اهوائهم عما جاءک من الحق، لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجا، و لو شاء الله لجعلکم امة واحدة، و لکن لیبلوکم فیما آتیکم" (21).
و این آیات بیان می کند که اولوا العزم دارای شریعت بوده اند و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد ص کتاب داشته اند، و اما کتاب نوح در سابق توجه فرمودید که آیه شریفه:
"کان الناس امة واحدة..."به انضمام با آیه: "شرع لکم من الدین ما وصی به نوحا"بر آن دلالت داشتند، و این معنا یعنی انحصار شریعت و کتاب در پنج پیغمبر نام برده منافات ندارد با اینکه به حکم آیه: "و آتینا داود زبورا" (22) داود ع هم کتابی داشته باشد و همچنین آدم و شیث و ادریس که به حکم روایات دارای کتاب بوده اند، برای اینکه کتاب نامبردگان کتاب شریعت نبوده.
این را هم باید دانست که یکی از لوازم نبوت وحی است، و وحی نوعی سخن گفتن خدا است، که نبوت بدون آن نمی شود، چون در آیه: "انا اوحینا الیک کما اوحینا الی نوح و النبیین من بعده" (23) وحی را به تمامی انبیا نسبت داده.
پی نوشت ها:
1) سوره زمر آیه 69
2) سوره مائده آیه 112
3) بیاد آر در کتاب موسی را که دارای اخلاص و مردی بود هم رسول، و هم نبی."سوره مریم آیه 51"
4) ما قبل از تو هیچ رسولی و نبیی نفرستادیم، مگر آنکه چنین و چنان شد."سوره حج آیه 51"
5) سوره زمر آیه 69
6) و لیکن محمد ص رسول خدا و خاتم انبیا است."سوره احزاب آیه 40"
7) برای هر امتی رسولی است و همینکه رسولشان بیامد در میانشان به حق داوری شد."سوره یونس آیه 47"
8) ما هیچگاه چنین نبوده ایم که مردمی را قبل از آنکه رسولی بر ایشان مبعوث کنیم عذاب دهیم.
"سوره نحل آیه 15"
9) تا بعد از آمدن رسول، دیگر مردم حجتی علیه خدا نداشته باشند."سوره نسا آیه 164"
10) ما قبل از تو پیامبرانی گسیل داشتیم که داستان بعضی از آنان را برایت آوردیم، و از بعضی دیگر را نیاوردیم."سوره مؤمن آیه 78"
11) مگر ندیدی رؤسائی از بنی اسرائیل را که به یکی از پیغمبران خود گفتند برای ما پادشاهی برانگیز"سوره بقره آیه 246"
12) و یا مثل آن کسی که از دهکده ای ویران شده عبور کرد."سوره بقره آیه 259"
13) آن زمان که دو تن از حواریین عیسی را نزد آن قوم فرستاده و به دنبال آنان نفر سوم یوسف نجار را به کمکشان گسیل داشتیم."سوره یس آیه 14"
14) موسی و همسفرش به بنده ای از بندگان ما برخوردند که ما از نزد خود داده بودیمش رحمتی ."سوره کهف آیه 66"
15) سوره کهف آیه 61"
16) صبر کن آنچنان که اولوا العزم از رسولان صبر کردند."سوره احقاف آیه 35"
17) آن زمان که از انبیا پیمانشان را بگرفتیم و همچنین از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و از همه شان پیمانی محکم بستیم."سوره احزاب آیه 7"
18) و همانا عهد کردیم با آدم از قبل، پس فراموش کرد و نیافتیم مر او را عزمی."سوره طه آیه 115"
19) و آئین نهاد برای شما از دین آنچه وصیت کرد به آن نوح را و آنچه وحی کردیم به تو و آنچه وصیت کردیم به آن ابراهیم و موسی و عیسی را..."سوره شوری آیه 13"
20) این حقیقت در صحف نخستین یعنی صحف ابراهیم و موسی آمده."سوره اعلی آیه 19"
21) ما تورات را نازل کردیم که در آن هدایت و نور است، و انبیا از روی آن حکم می کردند تا آنجا که می فرماید به دنبال آنان عیسی بن مریم را فرستادیم که تورات را تصدیق داشت، و ما انجیل به او دادیم که در آن هدایت و نور بود، تا آنجا که می فرماید بر تو هم کتاب را به حق نازل کردیم که کتابهای قبلی را تصدیق می کرد، ولی مسلط و حاکم بر آنها بود، پس با آنچه که خدا نازل کرده در میان مردم حکم کن، و پیروی هواهای ایشان مکن، و از حقی که به سویت آمده روی بر مگردان، که ما برای هر یک از شما شریعت و روشی قرار دادیم، و اگر خدا می خواست همه شما را یک امت می کرد ولی برای این چند شریعت نازل کرد که آزمایشتان کند."سوره مائده آیات 45 46 48"
22 و 23) سوره نسا آیه 162
