به گزارش
خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، نشست تخصصی «تاریخ انگاره ذکر در فرهنگ اسلامی» امروز (یکشنبه، 17 اسفند) با سخنرانی فرهنگ مهروش، استادیار دانشگاه آزاداسلامی و در محل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
مهروش در آغاز سخنانش گفت: ما با طیف عبادات روبروییم و این طیف از عبادات کاملا فردی تا عبادات اجتماعی را شامل می‌شود علی‌رغم این تنوع در عبادت قدسیات به یاد آورده می‌شود و در قالب عبادت زبانی تجلی می‌یابد.
وی ادامه داد: در بحث پیش رو اولا به جز این آیین‌ها که کمابیش رایج‌اند، آیین‌هایی وجود دارند که به عنوان ذکر خوانده می‌شوند. ذکر در معنایی لغوی و اصطلاحی یادکردن خوانده شده است.
امروزه ما از جلسه مذاکره علمی یاد می‌کنیم و ممکن است کاربردی از ذکر در این معنا در گذشته وجود داشته است. بحث من این است که گزارشی از شکل‌گیری ذکر و تاریخ آن ارائه بدهم.
این استادیار دانشگاه آزاد با بیان اینکه این کار سخت است، گفت: مشکل اول این است که از سویی در زمینه روایات نمی‌توان به طور مشخص درباره اینکه کدام روایات درست و یا نادرست است سخن گفت. هرچند برخی از احادیث برای مشروعیت بخشی به برخی اعمال درست شده است اما نمی‌توان به راحتی در بررسی تاریخ انگاره ذکر از روایات استفاده کرد.
وی افزود: مشکل بعدی این است که از دو قرن اول منابع کافی و زیادی وجود ندارد و عمده تحولات ذکر در این بازه زمانی اتفاق افتاده است. بررسی آیینی که در قرن پنجم تثبیت شده است از آیینی که از آغاز وجود داشته است به خاطر همین مساله راحت‌تر است.
آیین‌های ذکر فردیاین استادیار دانشگاه آزاد با بیان اینکه آیین‌های ذکر دو گونه است، گفت: ما آیین‌های فردی و آیین‌های جمعی داریم و به همین تناسب ما ذکر فردی و جمعی داریم. در این میان نماز خود در قرآن به معنای ذکر نیز آمده است اما چون دامنه گسترده‌ای دارد بحث جدای می‌طلبد.
وی افزود: آیین‌های ذکر فردی مصادیقی از جمله بیان الفاظی برای یاد خدا، لبیک گفتن در ایام حج، دعا کردن، قرائت قرآن به شکل فردی، صلوات بر پیامبر اکرم(ص)، اذان گفتن و تکرار اذان، مراسم اعتراف و استغفار را در بر می‌گیرد و برخی از این اعمال در گذشته دامنه وسیعی داشته است برای مثال ذکر صلوات در گذشته کارکردهای وسیع‌تری داشت به شکلی که فقیهی مانند ابن حبیب حنفی فتوا داد نباید در همه موارد نام پیامبر را در کنار نام خدا آورد.
مهروش تصریح کرد: به نظر می‌آید ذکر فردی کارکردی طلسم گونه داشته باشد و این خیلی شبیه اعمالی بود که در اقوام اولیه برای دفع شیطان و جذب فرشتگان انجام می‌شد. نگاهی به روایات این مساله را تصریح می‌کند. ذکر فردی موجب جذب ملائکه و دفع شیطان می‌شود. آرامش، سلامت جسم، در امان ماندن از صاعقه، برکت نیز از کارکردهای ذکر فردی است و بر خلاف دیگر آیین‌ها حدی برای ذکر فردی در معارف دینی بیان نشده است.
وی ادامه داد: از سوی دیگر تصریح شده است که ذکر باید در زمانی گفته شود که احتمال غلبه شیطان بیشتر است، از این جمله می‌توان به صبح و پیش از آغاز کار روزانه، پس از کار روزانه، پیش و پس از غذا، در هنگام ازدحام، در میان غافلان، و در آشوب‌های فردی ذکر گفته شود.
آیین‌های ذکر جمعیوی با بیان اینکه ذکرهای فردی اشکال متنوعی دارند، گفت: همه ذکرهای جمعی به صورت جمعی بیان می‌شوند. اقسام ذکرهای جمعی در دوران اولیه عبارت بود از جلسات استغفار پیش از نماز صبح، جلسات بررسی و اندیشه دینی، جلسات ذکر فرقه‌ای و جلسات وعظ قصاص. این اشکال تا قرن سوم قمری وجود داشت و از اول قرن سوم شکل‌های پیچیده‌تری از جلسات ذکر به وجود آمد که تا به امروز ادامه داشته است.
این استادیار دانشگاه آزاد افزود: در جلسات وعظ قصاص که در آن داستان‌های دینی، تفکرات مذهبی خاصی را ترویج می کردند سطح نازل‌تری از جلسات ذکر علمی شاهد بودیم که به شکل غالب در آمدند.
مهروش در پایان گفت : از قرن سوم مجلس ذکر پیچیده شده و همه انواع پیشین را در بر گرفت و از شکل جلسه علمی خارج شده نوعی سرگرمی به خود گرفت که در آن مجلس روایت ذکر با قصه‌ها وحکایات تلفیق شده است. این جلسان همین‌طور مباحث فرقه‌ای و استغفار سحرگاهی را با خود دارد.
