به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، روایات تفسیری ابزاری پر کاربرد در تفسیر قرآن است که به خصوص در تالیف تفاسیر روایی مورد استفاده قرار می‌گیرد و به‌طور کلی یکی از منابع اصیل در تفسیر قرآن به‌شمار می‌آید که حتی تفاسیری که مستقیما تفسیر روایی محسوب نمی‌شوند به آنها رجوع دارند. به طور خاص مفسران امامیه به‌طور گسترده‌ای از این روایات استفاده کرده‌اند. مقدمتا باید گفت که «آنچه به عنوان نمونه‌های تفسیری از ائمه(ع) نقل شده است، در ابعاد مختلف در فهم آیات قرآنی راهگشاست: بیان مقصود آیه‌ای با استفاده از آیات دیگر، بیان حکمی از احکام الهی با استفاده از آیات یا به استناد نکته‌ای در یکی از آیات دیگر، تبیین واژه‌ای خاص، رفع ابهام از مفاهیم برخی آیات و تعیین مصادیق با استناد به آیات.»
به مناسبت سالروز شهادت امام باقر(ع)، در پی آن هستیم که مسائل پیرامون روایات تفسیری را به طور خاص در سیره امام پنجم شیعیان مورد بررسی قرار دهیم. روایات تفسیری فراوانی از امام باقر(ع) در خصوص تفسیر آیات نقل شده است که تحلیل و بررسی آنها نکات مفید و اثربخشی به‌دنبال دارد. از جمله کارکردهایی که می‌توان برای روایات امام باقر(ع) در زمینه تفسیر قرآن بر شمرد، آن است که در آنها به تبیین مدلول واژگان و آیات قرآن پرداخته شده است. به‌عنوان نمونه، امام باقر(ع) در برخی از روایات به «تطبیق» و «بیان مصداق» واقعی یک آیه پرداخته‌اند.
تعیین مصداق در برخی روایات تفسیری امام باقر(ع)
آیت‌الله مهدی احدی، مؤلف تفسیر فروغ در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به آیه «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ: و از آنچه به ایشان روزى دادهایم انفاق مى‌کنند» (بقره: 3) می‌گوید: یکی از صفات مؤمن آن است که آنچه روزی به وی داده شده است در راه خدا انفاق می‌کند. امام باقر(ع) در تطبیق و مصداق این آیه می‌گوید: یعنی آنچه که ما به آنان علم دادیم پخش و منتشر می‌کنند.
مسئله مهمی که در مواجهه با روایات تفسیری امام باقر(ع) با آن مواجه می‌شویم آن است که آیا از این روایات تنها می‌توان به صورت مستقیم در تفسیر قرآن بهره گرفت یا شیوه عملی خاصی برای تفسیر و برداشت از قرآن از روایات امام باقر(ع) قابل استخراج است؟ با اینکه صرفا به تفسیر آیات پرداخته‌اند و مطلبی درباره روش تفسیر قرآن وجود ندارد؟
روش قرآن به قرآن
حجت‌الاسلام و المسلمین سیدرضا مؤدب، عضو هیئت علمی دانشگاه قم درباره روش‌های تفسیری امام باقر(ع) به ایکنامی‌گوید: گاهی امام(ع) برای فهم آیه‌ای آیه دیگری را مطرح کرده‌اند و آیه دوم یا در همان موضوع بوده است و تشابه لفظی داشته است یا اینکه تشابه معنوی بین آن دو آیه وجود داشته است. روش تفسیر قرآن به قرآن روشی است که مؤسس و بانی آن امامان معصوم(ع) بوده‌اند.
به اعتقاد بسیاری از مفسران «تفسیر قرآن به قرآن» اولین روش تفسیر قرآن به‌شمار می‌آید و حتی تأکید کرده‌اند که این روش بر سایر روش‌های تفسیر قرآن مقدم است. نگریستن در روایات تفسیری امام باقر(ع) نشان می‌دهد که افزون بر روش تفسیر قرآن به قرآن، مطالبی وجود دارد که امروزه می‌تواند در مباحث تفسیری و علوم قرآنی مورد استفاده قرار گیرد. توضیح بیشتر آنکه، روش‌های مختلفی برای تفسیر قرآن مانند تفسیر قرآن با روایات، تفسیر باطنی یا اشاری، تفسیر قرآن، روش عرفانی، روش اجتماعی وجود دارد. امام باقر(ع) در روایاتی برای تفسیر یک آیه از دو یا چند روش استفاده می‌کرده‌اند که از چنین چیزی با عنوان «روش تفسیر جامع» یاد می‌شود.
مؤدب در این زمینه اظهار می‌کند: در روش تفسیر جامع امام(ع) به دنبال آن هستند که بگویند روش تفسیر قرآن به قرآن یا روش قرآن با سنت و سایر روش‌ها هر کدام به تنهایی کافی و گویا نیستند و در مواردی لازم است که برخی از این روش‌ها با هم مدنظر قرار گیرند. روش تفسیر جامع، فهم آیات را گویاتر و کامل‌تر می‌گرداند و هر کدام از روش‌های تفسیری می‌توانند مراحل و مراتبی از فهم را بیان کنند.
با توجه به نوع دید گسترده ائمه(ع) به قرآن قطعا از یک بُعد به تبیین مفاهیم قرآن نمی‌پرداخته‌اند و روایات تفسیری مشتمل بر زوایای مختلفی است. به‌عنوان نمونه، بیان معنای لغوی، تبیین معنای باطنی، بیان حکمت احکام و مسایل و موارد دیگر ابعادی است که پس از بررسی روایات تفسیری می‌توان به آنها دست یافت. برخی از روایات امام باقر(ع) برای رفع تناقض و تعارض است.
رفع تعارض در برخی روایات تفسیری
صاحب تفسیر فروغ در این‌باره به ایکنا می‌گوید: برخی از روایات تفسیری امام(ع) برای رفع تناقض و تعارض آیات است. در عصر ایشان دسیسه‌هایی وجود داشت؛ به عنوان نمونه، مجسمه‌ها ـ کسانی که قائل به جسم بودن خداوند هستند ـ می‌گفتند که در آیات قرآن تناقض وجود دارد و از تناقض آن می‌توان چنین استفاده کرد که خداوند مانند انسان‌ها دارای صورت است؛ چرا که در آیه «الیه مرجعکم» ضمیر در «الیه» به جسم یعنی خداوند بر می‌گردد. نمونه دیگر اینکه گفته می‌شد «ید الله فوق ایدیهم» خداوند دست دارد. امام باقر(ع) این موارد را رفع تناقض می‌کرد.
با توجه به وجود روایات تفسیری مختلف از امام باقر(ع) برای تحقق فهم بهتر و جامع از قرآن لازم است که مبانی تفسیری امام پنجم تبیین گردد؛ چراکه اگر مبانی تفسیری به طور دقیق دانسته نشود اثرش آن است که مفسر در تفسیر دچار خطا می‌شود.
منصور پهلوان، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران معتقد است: انسجام، پیوستگی و سازگاری آیات با یکدیگر از جمله مبانی تفسیری امام باقر(ع) تلقی می‌شود. گرچه آیات قرآن در شرایط متفاوتی نازل شده‌اند ولی با یکدیگر مرتبط‌اند و از انسجام و پیوستگی برخوردارند و نمی‌توان برخی از آیات را بدون بررسی دیگر آیات مرتبط تفسیر نمود. ارتباط معنایی آیات قرآن کریم گاهی در درون یک آیه و گاهی در درون یک سوره و گاهی در کل قرآن کریم به صورت موضوعی است. به این جهت اکثر مفسران، قرآن را نظام‌مند دانسته و معتقد به تناسب بین آیات هستند. ایشان معتقدند که لازم است در تفسیر آیات قرآن کریم از قاعده سیاق کمک گرفت. به عبارت دیگر، سیاق آیات که همان قرائن لفظی موجود در کلام است، مبتنی بر ارتباط و پیوستگی بین اجزای یک آیه و یا چند آیه است. در این خصوص روایت زیر از امام باقر(ع) جلب نظر می‌کند که می‌فرماید: «ان الآیة یکون اولها فی شئ و اوسطها فی شئ و آخرها فی شئ و هو کلام متصل»، آغاز آیه در مورد مطلبی خاص، میانه آن درباره مطلبی دیگر و پایان آن مطلب متفاوت دیگری را بیان می‌کند، ولی تمامی اجزای آن، کلامی متصل است».
روش جامع تفسیری در سیره علمی امام باقر(ع)
نقش ائمه(ع) در تبیین مفاهیم و مقاصد قرآن بسیار گسترده است، روایات تفسیری فراوان از آن بزرگواران، بر این مطلب صحه می‌گذارد. روایات تفسیری برجای مانده از امام باقر(ع) مشتمل بر ابعاد مختلفی است که کارکردهایی بسیاری در زمینه قرآن و علوم قرآنی دارد. تحلیل بیانات آن امام(ع) از یک سو، مبین آن است که روش‌های مختلفی در تفسیر قرآن از روایات تفسیری ایشان به دست می‌آید که «روش تفسیر جامع» ما را به فهم کامل‌تری از آیات قرآن می‌رساند و از سوی دیگر، تک بعدی نبودن روایات تفسیری امام باقر(ع) مسئله‌ای است که در مواجهه با مسائل مختلف می‌توان از آنها بهره برد.
منابع
پهلوان منصور، سخی‌مطلق، مژگان، مجله پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال 45، شماره 1، 1391.
طالقانی، عبدالوهاب، تاریخ تفسیر، تهران: انتشارات نبوی، چاپ اول، 1377.
سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، تهران: منشورات الرضی ـ بیدار، چاپ دوم، 1363.
