مقدمه
در سایه تعالیم عالی پیامبر اسلام(ص) مبنی بر ارج نهادن به دانش و دانشمندان شوق به فراگرفتن دانش در مسلمین افزایش یافت به طوری که از قرن چهارم ه. ق به این سو، در نقاط مختلف سرزمینهای اسلامی مراکزی به نام مدارس علوم دینی به وجود آمد و ایرانیان اولین مسلمانان دانش دوست بودند که به ساختن آنها بویژه در خراسان اقدام کردند. قدیمترین مدرسه در طابران طوس برای الحاتمی دانشمند قرن چهارم (م 396 ه .ق) ساخته شد. (1) آثار به جا مانده از دوره تیموری و صفوی در سرتاسر این کشور پهناور بهترین مدعاست. قدیمترین مدرسه مشهد همان است که در سفرنامه ابن بطوطه از آن یاد شده: «قبر امام رضا(ع) در زاویه ای است که مدرسه و مسجدی نیز در کنار آن وجود دارد». (2)
مدرسه صالحیه، مشهور به نواب
در شهر مقدس مشهد به واسطه وجود مرقد امام هشتم شیعیان حضرت رضا(ع) مدارس علمیه متعدد و مهمی احداث و موقوفات قابل توجهی برای اداره آنها وقف شده است. در دوره صفویه ده مدرسه علوم دینی در مشهد ساخته شده و «مدرسه علمیه صالحیه مشهور به نواب » از جمله مدارس درجه اول و معروف آنهاست. (3) این مدرسه در حاشیه شمالی بالاخیابان (خیابان نادری سابق و شیرازی فعلی) قرار دارد. بانی و واقف موقوفات این بنای خیریه که در زمان شاه سلیمان صفوی (1086 ه. ق) ساخته شد مرحوم ابوصالح رضوی از جمله اشراف و اعیان و سادات رضوی و ملقب به نواب و نقیب سادات در مشهد بوده و به این جهت مدرسه را صالحیه نواب و با تخفیف صالحیه، مدرسه نواب می نامند.
ابوصالح فرزند محمدمحسن بن میرزا الغ رضوی است و نسبت میرزا الغ با17 واسطه به امام جواد(ع) می رسد. (4)
میرزا ابوصالح مدتها منصب صدرالممالکی ایران را که از مقامات عالی زمان صفویه بوده برعهده داشته (5) صدر هم مقام عالی دینی و هم دولتی بوده، و نواب به معنای نایب شاه بود. و نایب واقعی شاه یعنی وزیر اعظم دربار صفوی به این مقام اعتراضی نداشته. (6) ابوصالح مدتها متولی روضه منوره رضویه بوده که از مناسب عالیه عصر صفوی به شمار می آمده و علما و فقها بدان نائل گردیدند. (7) دیگر از بناهای خیر ابوصالح مصلای مشهد است که در سال 1087 ه. ق ساخته شده است. (8)
ساختمان مدرسه قبل از بازسازی
نقشه قبلی مدرسه نمایانگر تعداد حجره ها، آب نما، چهار باغچه مشجر در چهار گوشه، صحن حیاط 36×30 متر (9) ، دو ایوان متقارن شمالی و جنوبی که حجره ها در دو طبقه در اطراف آنها قرار داشته و19 باب دکان موقوفه وصل به مدرسه در حاشیه بالاخیابان (10) بوده. مصالح آجر و گل، و مساحت کل مدرسه 2783 متر مربع و زیربنا در دو طبقه 2700 متر مربع بوده. (11) در ورودی در محل کنونی، و سر درزیبای آن از نظر کاشی و مقرنس کاری به شکل فعلی و کتیبه ای خوش خط در سنگ به خط ثلث داشته (12) و زیر آن قصیده ای دوازده بیتی در خصوص تعریف از شاه سلیمان صفوی و بانی مدرسه و منصبهای او بود. (13)
راهروهای پلکانی تنگ، طبقه هم کف را به راهرو دورتادور پشت اتاقهای طبقه بالا وصل می کرده. هر حجره در دو طبقه مستقل بوده و جلو آن غرفه ای با طاق نعلی شکل قرار داشته. نعل های غرفه ها و حجره ها و همچنین پیشانی دو ایوان و سردر راهروها با کاشیهای معرق نفیس و ظریف به شکل هشت پر و نقوش هندسی با زمینه فیروزه ای زرد و با نقش تزیینی کلمه مبارک علی(ع) مزین بوده، مدرس که عنوان نمازخانه هم داشته در طبقه همکف در ایوان شمالی قرار داشته و روی آن در طبقه بالا کتابخانه بوده. کف مدرسه آجرفرش و نما نیز آجر و دو حوض تودرتو در وسط صحن قرار داشته. (14)
در داخل مسجد سنگی به طول تقریبا دو متر بر دیوار جنوبی نصب بوده که رقبه های موقوفه مدرسه بر آن نقر شده بوده. (15)
1 - علل بازسازی مدرسه و چگونگی آن
تخریب و توسعه اطراف مطهر حرم حضرت رضا(ع)، تعریض بالاخیابان طبق نقشه جامع شهر و وضعیت ساختمانی مدرسه که از مدتها قبل نیاز به بازسازی داشته (به طوری که در سال 1302 ه .ق مرحوم میرزا محمد شفیع قزوینی اعتمادالتولیه در حاشیه دوم کتابچه موقوفات آستان قدس به این موضوع اشاره می کند: «این مدرسه خرابی کلی دارد و تعمیر به قاعده لازم است ») باعث شد که اداره اوقاف مشهد با کمک مالی و فنی آستان قدس رضوی تصمیم به بازسازی مدرسه براساس طرح جدید و اقتباس از اشکال هندسی و طرح قدیم سنتی گرفت. کلنگ خرابی در زمستان سال 1364 شمسی زده شد ولی فعالیت چشمگیر و مستمر از تابستان 1369 شمسی شروع شد و تا حال که نیمه دوم سال 1376 شمسی است تقریبا تمام طرح انجام شده و فقط راه اندازی دستگاه خنک کننده، تکمیل و تجهیز آشپزخانه، سردخانه و رختشویخانه و وصل گاز شهری باقی مانده. مخارج حدود 500 میلیون تومان شده که از محل درآمد موقوفات مدرسه و مبلغی به صورت وام از آستان قدس تامین شده و حدود 70 تا 80 میلیون تومان دیگر برای تکمیل و تجهیز خرج خواهد داشت. مساحت فعلی مدرسه 2703 متر مربع یعنی 80 متر مربع کمتر از متراژ اولیه است. اسکلت بنا بتون آرمه و نما آجر سفال و در سرطاقها از آهن استفاده شده. کل زیر بنا در سه طبقه و زیرزمین 8207 متر مربع است شامل:
1-1 - اتاقهای مخصوص آسایش طلاب 1896 متر مربع در (64 باب که در اضلاع شرقی و شمالی طبقات و جنوب طبقه اول و غرب طبقه دوم ساخته شده و مطابق نقشه اصلی مجموع آنها 60 باب است و بقیه اتاقهای غربی و جنوبی ساختمان برای کلاس درس و امور اداری منظور شده، ولی با تغییرات موقتی جمعا 11 باب اتاق آسایش در اضلاع غربی ساخته شده. در طبقه همکف 4 باب، طبقه اول 2 باب و طبقه دوم 5 باب و 4 باب اتاق آسایش طبقه اول به امور دیگر اختصاص داده شده. در ضلع شرقی طبقات دو ردیف اتاق آسایش شرقی و غربی ساخته شده و اتاقهای سمت شرق به خارج مدرسه پنجره دارند. کف اتاقهای آسایش موزاییک است و با موکت هم فرش شده.
2-1 - کلاسهای درس به مساحت 795 متر مربع در9 باب در ضلع غربی طبقه هم کف و غرب و جنوب طبقه اول.
3-1 - امور اداری 119 متر مربع در ضلع غربی طبقه همکف شامل اتاق مدیر و اتاق مسؤول و امور اداری و آموزش.
4-1 - کتابخانه 488 مترمربع در ضلع غربی طبقه همکف.
5-1 - سالن مسجد و اجتماعات 488 مترمربع بر روی سالن کتابخانه.
6-1 - واحدهای تجاری 735 مترمربع در17 باب که همانند گذشته در حاشیه خیابان بنا گردیده متعلق به موقوفه که به صاحبان اولیه واگذار شده. (16)
در زیرزمین که 2703 مترمربع زیربنا دارد (برابر متراژ زمین) امکاناتی مانند پارکینگ، موتورخانه، رختشویخانه، آشپزخانه، سالن غذاخوری، انبار ظروف، انبار مواد غذایی، سردخانه، تجهیزات بهداشتی و سالن ورزشی ساخته شده.
نمای بیرونی حاشیه خیابان
ازاره آن به ارتفاع 6/1 متر سنگ مرمر و بقیه تا ارتفاع حدود9 متر آجر سفال و سردر مغازه ها و پنجره های بالای آنها مزین به کاشی معرق که در قاب آجری قرار دارند، طول هر مغازه 5/6 متر ولی عرض ها متفاوت و بین 8/1 متر تا 5/3 متر است. هر مغازه به اندازه مساحتش زیرزمین به عنوان انبار دارد. دهانه ایوان ورودی 5 متر و ارتفاع آن از کف خیابان حدود 11 متر است دیوارهای جانبی و طرفین در ورودی تا زیر کتیبه کاشی کاری معرق با نقوش اسلیمی و زمینه فیروزه ا ی شده که کاشی کاری دو دیوار مقابل طرح سجاده ای و دیوارهای جانبی طرح ترنج است و همه در قاب آجری قرار دارند.
سردر نیز کاشی کاری و دارای دو کتیبه است. زمینه کتیبه بالای چارچوب کاشی فیروزه ای است و 2 متر درازا و 60 سانتی متر پهنا دارد و به خط نستعلیق و با رنگ سفید نوشته شده «مدرسه علمیه نواب ». بالای آن کتیبه ای به طول 5/4 متر و عرض 80 سانتی متر با همان زمینه و نقوش و به خط ثلث خوش. بعد از کلمه یا حکیم و بسم الله الرحمن الرحیم آمده «یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اتوا العلم درجات » و بعد از آن جمله صدق الله العلی العظیم، با رنگ سفید نوشته شده. سقف ایوان دارای مقرنسهای گچی است که زیر آنها به شکل ستاره کاشی کاری و نقاشی شده و قسمت بالای آن به شکل نیم ترنج می باشد. پیشانی ایوان نیز کاشی کاری معرق با نقوش اسلیمی در زمینه فیروزه ای است. در ورودی دو لت چوبی روکش دار به رنگ چوبی (لاک الکلی) با کنده کاری 2 متر در 1/3 متر. هشتی ورودی به شکل هشت ضلعی غیرمنتظم که کف و ازاره آن به ارتفاع 6/1 متر سنگ و بقیه دیوار تا ارتفاع 1/3 متر آجر سفال و دارای 6 طاق نما، سقف آن گچ و مقرنس کاری و گنبدپوش کوتاه (یزدی بندی) است.
ایوان داخلی ورودی عرض آن 2 متر دهانه 5 متر و ارتفاع آن 11 متر است. کف و ازاره سنگ، دیوارها آجر و سقف گچ و دوطبقه است. در قسمت طبقه اول کتیبه ای به عرض 60 سانتی متر از سوره انا انزلنا در سه دیوار آمده. سطح حیاط 5/20×28 متر، سنگفرش، و یک پله از سطح راه رو ورودی گودتر است وسط حیاط آب نمای سنگی پاشوره داری 4×6 متر با عمق نیم متر با طرح سابق ساخته اند که اطراف آن یک پله سنگی به ارتفاع 20 سانتی متر و عرض نیم متر دارد. در چهارگوش حیاط 4 باغچه 5/2×3 متر با دیوار سنگی به ارتفاع 30 سانتی متر قرار دارد. در ضلع شمالی نیز ایوانی قرینه ایوان جنوبی ساخته اند که کف آن سه پله از کف حیاط بالاتر و چهار پله از کف راهرو عمومی دورتادور طبقه همکف پایین تر است. عقب ایوان در طبقه هم کف یک اتاق کوچک برای تدریس و روی آن تلفن خانه است. در این ایوان نیز کتیبه ای به عرض 60 سانتی متر از سوره اقرء آمده. ارتفاع دیوار حیاط حدود 5/9 متر است که یک متر بالای آن حفاظ اتاقها و راهرو طبقه دوم است که سقف ندارد. ازاره حیاط 3/1 متر سنگ بعد دو ردیف آجر سپس کف خواب سنگی غرفه های جلو اتاقها به عرض 40 سانتی متر قرار دارد. زیر کف خواب هر غرفه و بین هر دو ستون در قسمت ازاره یک نورگیر سنگی 7/2 متر در 60 سانتی متر که مشبک و به نوع کار آن گره چینی می گویند برای نورگیری زیرزمین ساخته اند. کف حیاط سنگ، و پیشانی ایوانها و غرفه ها در دو طبقه کاشی کاری معرق و یک در میان زمینه آنها فیروزه ای سرمه ای و سفید سرمه ای است و با کلمه مبارک علی(ع) مزین شده اند.
راه ورودی به راهرو عمومی طبقه همکف از طرفین ایوانها و راه ورود به سایر طبقات و زیرزمین از وسط ضلع غربی و گوشه جنوب شرقی طبقه هم کف است. عرض راهرو عمومی بین 2 متر و 65/2 متر کف آن سنگ و سطح آن 30 سانتی متر از کف خواب بین پایه ها پایین تر است. پایه های طرفین هر اتاق و دو ستون مقابلش در طرفین غرفه ها و سرطاقهای عرضی محدب بین آنها، جلو هر اتاق غرفه تقریبا مستقلی ایجاد کرده. ازاره راهرو در طرف اتاقها 20 سانتی متر سنگ و بقیه دیوار آجر سفال و سقف راهرو گچ سفید است. در ضلع جنوب طبقه همکف و دوم اتاقی نیست.
اتاقهای مخصوص امور اداری دو در ورودی پهلوی هم و سه پنجره در طرفین است. درهای ورودی و پنجره همه اتاقهای رو به حیاط ساختمان از چوب راش و دارای شیشه و رنگ آنها قهوه ای سیر و غیر از درهای ورودی به راه پله های طبقات و راهروهای فرعی اندازه بقیه درها که دو لت هستند 5/2×4/1 متر و پنجره ها که ثابت هستند 60 سانتی متر در 2 متر است. شکل و اندازه اتاقهای آسایش تقریبا یکسان و 5/3×7 متراند فقط اندازه بعضی اتاقهای شمالی و شرقی با بقیه متفاوت است. هر اتاق دارای کمد چوبی 2×2 متر است که بالای آنها قفسه بندی برای کتاب ساخته اند.
در گوشه های شمال غربی و شرقی طبقات سرویسهای بهداشتی قرار دارد که کف آنها سنگ و دیوارها کاشی قهوه ای رنگ و سقفها گچ است و رنگ کرم زده اند. سرویس بهداشتی زیرزمین در وسط ضلع جنوبی و گوشه شمال غربی قرار دارد. سطح زیربنای سرویسهای بهداشتی جمعا 311 متر مربع است.
سرویسهای بهداشتی همه طبقات غیر از زیرزمین از نورگیر مشترک نور می گیرند که از طبقه همکف تا پشت بام ادامه دارد. سرویسهای بهداشتی شرقی از خیابان نیز نورگیر دارند.
از گوشه جنوب شرقی طبقه هم کف راهرو غربی - شرقی به طول 14 و عرض 2 متر برای ورود به طبقات دیگر و زیرزمین وجود دارد که بعد از طی 6 متر راهرو جنوبی - شمالی بین اتاقهای آسایش شرقی به طول 21 متر و عرض 2/2 متر که کف آن و ازاره به ارتفاع 20 سانتی متر سنگ است از آن جدا می شود. در انتهای همین راهروها در همه طبقات غیر از زیرزمین سرویس های بهداشتی ساخته شده.
راهرو وسط ضلع غربی طبقه هم کف که دارای سه در چوبی شیشه دار است این طبقه را به زیرزمین و طبقات دیگر مرتبط می کند. در وسطی این راهرو در چهار لت 5/2×5/2 متر و درهای طرفین دولت 4/1×2 متر است و طرفین هر در پنجره ثابت دارد. نظیر این درهای ورودی بین سایر طبقات فوقانی و راهروهای عمومی دورتادور جلو اتاقهای مدرسه وجود دارد. سرویس پله های غربی هر کدام 5/7×5/10 متر، کف و ازاره 30 سانتی متر سنگ و دیوارها و سقف رنگ کرم و ابزار خورده است.
فاصله طبقه همکف و زیرزمین 23 پله سنگی و دو پاگرد و بین طبقه همکف و اول و طبقه اول و دوم هر کدام 17 پله سنگی و دو پاگرد وجود دارد.
راه پله های زیرزمین و طبقات بالا دو طرفه، و طرف باز آنها در همه ساختمان نرده چوبی 65 سانتی متر با رنگ قهوه ای کار گذاشته اند. سطح زیربنای راهروها و سرویس پله ها جمعا 1320 متر مربع است.
2 - کتابخانه
کتابخانه در ضلع غربی طبقه همکف و مقابل راهرو ورودی به سرویس پله طبقه اول قرار دارد. در ورودی آن چوبی شیشه ای چهار لت و 5/2×5/3 متر است. سطح قاعده کتابخانه 13×21 متر کف و ازاره به ارتفاع 3/1 متر سنگ و بقیه دیوار تا حدود 5 متر گچ و روی آن رنگ آبی کم رنگ زده اند سقف نیز رنگ آبی، و ابزارکشی سفید بین دو نوار آبی رنگ است. نج ستون وسط کتابخانه در یک ردیف قرار دارند که سقف را به 12 قسمت تقسیم کرده اند. کتابخانه از سمت شمال چهار پنجره به نورگیر ذوزنقه ای شکل پشت دارد. در ضلع غربی سالنی 4×10 متر به وسیله دری چوبی شیشه ای و سه لت به کتابخانه وصل است که به عنوان قسمت اداری کتابخانه مشخص شده. این سالن نیز سه پنجره برای نورگیری به حیاط خلوت سمت غرب ساختمان دارد.
ضلع جنوبی کتابخانه به وسیله دو در به اتاقی 2×13 متر راه دارد که مخزن کتاب است. در دیوار جنوبی کتابخانه کتیبه ای به طول تقریبی 9 متر و عرض 80 سانتی متر دیده می شود که همان کتیبه سردر ورودی مدرسه است که قبل از بازسازی برداشته و پس از ترمیم نصب کرده اند. کتابخانه هم اکنون دارای حدود7 هزار جلد کتاب است که حدود 1000 جلد آن خطی است. کتابخانه از فضای مناسبی برخوردار است و قبلا هم دارای کتب خطی خوبی بود. بتازگی به تجهیز آن و خرید کتب مورد نیاز عنایت خاصی مبذول شده است.
3- طبقات
تشکیلات ساختمانی طبقات مثل هم است با این تفاوت که در ضلع جنوبی طبقه اول اتاقهایی نسبتا بزرگ به عنوان مدرس ساخته اند به اندازه های 6×15، 5/5×6، 5/6×6 و6×9 متر و جمعا 8 باب اند. ورودی این اتاقها از راهروهای عمومی و اتاقهای جنوبی همه پنجره های دوقابه به خیابان دارند. هر اتاق نسبت به وسعتش 2 یا3 در ورودی و 2 تا 5 پنجره دوقابه دارد که قاب بیرونی فلزی و شیشه دار است.
در ضلع غربی طبقه اول هم یک مدرس 7×10 متر با دو در ورودی و سه پنجره طرفین درها قرار دارد.
در طبقه دوم در شمال و جنوب اتاقی وجود ندارد. سرویس پله ها در شرق و غرب مشابه طبقه اول، و راهرو عمومی جلو اتاقهای آسایش بدون سقف است. یک دیوار آجری که روی آن به عرض 20 سانتی متر سنگ و همان امتداد دیوار حیاط است حفاظ راهرو و اتاقها پشت بام می باشد. زیر کف خواب سنگی همین دیوار یک متری دورتادور بین هر دو پایه یک پنجره سنگی مشبک با طرح گره چینی ایجاد شده. کف راهرو و ازاره 20 سانتی متر سنگ است. راه پله ای از گوشه جنوب غربی به پشت بام ساخته اند. سر در اتاقهای طبقه دوم حدود 80 سانتی متر جلوآمدگی دارد که مانع ریزش باران و برف به اتاقها می شود. پشت بام در ضلع شمالی سنگفرش و دیوار خارجی با نمای آجر 4 متر ارتفاع دارد. در ضلع جنوبی فقط پوشش ایوان و پشت بام مشاهده می شود. در امتداد راه پله طبقه اول به دوم از جنوب شرقی راهی با 18 پله سنگی 140 سانتی متری به پشت بام شرقی نیز ساخته اند.
4 - نمازخانه
مسجد در ضلع غربی و درست روی کتابخانه واقع است. در ورودی آن 3×4 متر چهارلت و شیشه ای و بالای آن کمانی است. کف مسجد 5 پله از سطح طبقه دوم پایین تر است. درازای آن با اتاقکهای طرفین محراب 23 متر و پهنای آن 13 متر است. کف و ازاره به ارتفاع 3/1 متر سنگ و بقیه دیوارها گچ کاری است و رنگ کرم روشن دارند. در دیوار شمالی 4 پنجره چوبی شیشه ای و از ضلع غربی 6 پنجره به حیاط خلوت و نورگیری دارد که تا ضلع جنوبی ادامه یافته است. یک سالن 4×5/10 متر به عنوان آبدارخانه در نظر گرفته شده که کف آن سنگ و دیوارها تا ارتفاع 5/2 متر کاشی و بقیه دیوار 2/1 متر گچ کاری است. در ضلع جنوبی و طرفین محراب دو اتاق کوچک ساخته اند که هر کدام یک در و یک پنجره از مسجد و یک پنجره به خیابان دارند. دیوارهای شرقی، غربی و جنوبی مسجد دارای طاقنماهایی با کف سنگی است که داخل آنها ابزارکاری با رنگ سفید و قهوه ای در زمینه کرم شده. دیوار روی محراب به عرض حدود 60 سانتی متر با آیات قرآنی کتیبه نویسی شده است.
پیشانی طاقها و پنجره ها کاشی کاری است سقف نیز مثل طاقنماها ابزارکاری شده. محراب 1×2 متر با دیوار سنگی نقاشی شده مشخص است. پله های اضطراری فلزی در نورگیر شمال مسجد کار گذاشته اند که بعد از گذشتن از شمال مسجد و کتابخانه تا پایین ادامه دارد.
5 - زیرزمین
طبقه زیرزمین 2703 مترمربع مساحت دارد و شامل سه راهرو، دو راهرو از طبقه همکف و یک راه ماشین رو (رامپ) از شرق مدرسه است که قبلا کوچه حاج شیخ محمدتقی نام داشته.
موتورخانه و تاسیسات در ضلع غربی زیرکتابخانه است و سمت راست آن انبار و سمت چپ موتورخانه رختشویخانه قرار دارد. موتورخانه که در ورودی آن فلزی 2×4 متر23×12 متر می باشد و یک عقب رفتگی 5/10×5/4 متر در ضلع غربی مثل کتابخانه و مسجد دارد. 8 ستون زیر سقف ایجاد شده. کف موتورخانه بتون و ازاره دیوارها و ستونها 30 سانتی متر سنگ و بقیه سیمان تگرگی خاکستری رنگ است. دو پنجره فلزی از غرب به نورگیر غربی و6 پنجره از شرق به رختشویخانه و پلکان ساخته شده. زیربنای موتورخانه 488 مترمربع است.
انبار: در فلزی دو لت 2×2 متر دارد و از نظر هندسی ناقواره است و حدود 48 متر زیربنا دارد کف آن موزاییک است و دو پنجره فلزی از شرق به راهرو و یکی به نورگیر شمالی دارد.
رختشویخانه: نیز مقابل انبار و در ورودی آن فلزی شیشه ای 2×2 متر است ابعادش 5/7×13 متر، قسمت جلو آن برای اتوکشی و عقب آن رختشویخانه است. کف موزاییک دیوارها کاشی و سقف سیمان است و چهار پنجره فلزی به راهرو شرقی و چهار پنجره فلزی به موتورخانه دارد. در گوشه شمال غربی کنار سرویس بهداشتی اتاق 5/6×5/7 متری قرار دارد که به اتاق ورزش اختصاص دارد و ورودی آن از راهرو سرویس بهداشتی است.
سردخانه: زیر ایوان شمالی در زیرزمین واقع است که ناقواره است و 65 مترمربع وسعت دارد. سمت راست سردخانه در ضلع شمالی انبار مواد غذایی قرار دارد که شکل هندسی منظمی ندارد و زیربنای آن 70 متر مربع محاسبه شده. کف و دیوارها و سقف آن سیمان است.
آشپزخانه: وصل به انبار مواد غذایی، در ضلع شرقی واقع شده، عرض آن 14 متر و طول در قسمتهای مختلف متفاوت است و سطح زیربنای آن 255 متر مربع است.
ناهارخوری: از زیر رامپ (راه ورودی شیب دار به پارکینگ) آشپزخانه به سالنی تقریبا 5/12×23 متر راه دارد که سالن غذاخوری است. زیربنای آن 286 مترمربع و 12 ستون بتونی در وسط و پلکانی به طبقه همکف دارد.
انبار ظروف: بین سالن غذاخوری و آشپزخانه در زیر رامپ انبار ظروف قرار گرفته که 48 مترمربع وسعت دارد. سرویس بهداشتی ضلع جنوبی زیرزمین نزدیک سالن ناهارخوری و موزاییک فرش ناهارخوری و سرویس بهداشتی و راهرو بین آنها یک رنگ و یکسره است.
پارکینگ: سطح آن برابر سطح حیاط مدرسه یعنی حدود 600 مترمربع ازاره دیوارها و6 ستون وسط آن 30 سانتی متر سنگ و بقیه قسمتها یعنی کف و سقف و دیوارها بتون است. در سر در ورودی خارجی پارکینگ در ضلع شرقی کتیبه ای 180 سانتی متر در 80 سانتی متر با کاشی کاری معرق و زمینه ای سبز که اطراف آن فیروزه ای است در قاب آجری قرار دارد. نوشته آن با خط نستعلیق و سفیدرنگ و متن آن «مدرسه علمیه نواب » است. دیوار شرقی از خارج ازاره آن 80 سانتی متر سنگ و بقیه نما آجر سفال است. مدرسه از شمال به منازل مسکونی و از غرب به مسجد ملاهاشم محدود است که بتازگی تخریب شده و مشغول بازسازی آن هستند.
رشته های تحصیلی مدرسه عبارتند از:
1) رشته تربیت مدرس در پنج گرایش فقه و اصول، فلسفه و کلام، تفسیر و علوم قرآنی، علوم حدیث و رجال و ادبیات عرب;
2) رشته تربیت مبلغ;
3) رشته تربیت محقق در زمینه علوم انسانی و اسلامی.
هر یک از رشته های تحصیلی مشتمل بر مواد و عناوین درسی در سه بخش عمومی، مشترک و اختصاصی می باشد. در حال حاضر طلاب در رشته تربیت مدرس شاخه فقه و اصول اشتغال به تحصیل دارند. طلاب مدرسه در دروس فقه و اصول حوزه با نظارت و اشراف بر مباحثه و انجام امتحانات شفاهی ماهانه و پایان هر نیمسال شرکت می کنند. علاوه بر آن در هر نیمسال تحصیلی بین 10 تا 14 واحد درسی از دروس مدرسه را نیز می گذرانند. پذیرش طلبه با شرایط مقرر از سوی شورای برنامه ریزی مدیریت حوزه علمیه خراسان و با آزمون ورودی انجام می شود.
از مهرماه 1375 فعالیت مدرسه با چهل نفر طلبه تمام وقت شروع شده است و شرط انتخاب، اتمام کفایتین برای شروع به درس خارج با امتحان و معرفی نامه از شورای مدیریت و شرط ممتاز بودن در امتحانات حوزه بوده است.
دروس فقه، اصول، علوم قرآنی، کلام، فلسفه، اخلاق و زبان انگلیسی فعلا پنج ساعت در روز صبح و بعدازظهر توسط 8 تن از اساتید حوزه تدریس می شود. این اساتید عبارتند از: حجج اسلام آقایان علی اکبر الهی خراسانی، قاضی زاده و شریعتی (اصول)، مروارید (علوم قرآنی)، صابری (فلسفه) و زبان انگلیسی آقای فلاح از طلاب دانشگاه علوم اسلامی رضوی. آقای دکتر علیرضا فیض برای تدریس الهیات از تهران به صورت پروازی می آیند و آقای مسعودی فر، از دانشگاه مشهد تدریس روانشناسی را برعهده دارند. در مدرسه چند درس جنبی عمومی مثل خارج اصول، توسط آیت الله مرتضوی و کفایه، مکاسب و قوانین به وسیله آیت الله موسوی شاهرودی در صبحها تدریس می شود. طلاب مدرسه علاوه بر تحصیل، در مدارس مختلف مثل مدرسه سلیمانیه، امام محمدباقر و سازمان تبلیغات اسلامی مشغول تدریس نیز می باشند.
به لحاظ نظام مدیریت، مدرسه دارای یک شورای آموزشی و اداری است که مدیریت مدرسه، دبیر اجرایی شورای برنامه ریزی و یک تن از اساتید مدرسه به انتخاب مدیر مدرسه و تایید شورای برنامه ریزی، و دو تن دیگر از اعضای شورای برنامه ریزی حوزه را در برمی گیرد. مدیر مدرسه از طرف شورای برنامه ریزی مدیریت حوزه علمیه انتخاب و منصوب می شود. مدیر مدرسه هم اکنون حجت الاسلام مهدی شریعتی می باشند. انتخاب معاون آموزشی و معاون اداری مالی توسط مدیر و شورای مدرسه صورت می گیرد. جمع کارکنان خدماتی مدرسه با مدیر 15 نفر است. مخارج مدرسه حدود 40 تا 50 میلیون تومان در سال برآورده شده است و طلاب از امکاناتی چون سلف سرویس و شهریه برخوردارند ضمنا مدرسه بعد از بازسازی و افتتاح به عنوان مدرسه علمیه عالی نواب مطرح شده است و مورد عنایت خاص مدیریت محترم حوزه حضرت آیة الله واعظ طبسی می باشد و قرار است مرکزی باشد برای جذب طلاب مستعد و ممتاز حوزه و ایجاد زمینه برای شکوفایی هر چه بهتر استعدادهای آنان در راستای اهداف مقدس حوزه های علمیه. (17)
پی نوشتها و مآخذ
1- غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسائی، انتشارات دانشگاه تهران، صفحه 4، مقدمه.
2- طاهری، ابوالقاسم، جغرافیای تاریخی خراسان، شورای مرکزی... ایران، 1348، ص 9.
3- مولوی، عبدالحمید، «معرفی ابنیه خراسان; مدرسه نواب »، نامه آستان قدس، شماره 22،23، 24، سال 1344، ص 10 و رضوی، میرزا محمدباقر، شجره طیبه، به اهتمام سید محمدتقی مدرس رضوی، 1352 شمسی، شجره نامه شماره 9.
4- ظریف، رضا: «مدارس علوم دینی مشهد»، پایان نامه کارشناسی جغرافیا،43-1342، دانشگاه فردوسی مشهد، ص 44.
5- «مدرسه نواب »، مجله نور علم، دوره چهارم، شماره اول، ص 124، به نقل از سفرنامه تاورنیه.
6- ولائی، مهدی، «یادی از نواب پیشین »، نامه آستان قدس، شماره 16، 1342، صفحه 59.
7- «مدارس علوم دینی مشهد»، همان، ص 44.
8- همان منبع.
9- آقای محمود فاضل در شماره دوم و دوره دهم مجله وحید در مقاله «مدرسه نواب »، طول و عرض مدرسه را 5/30×37 متر نوشته ولی در پلان موجود میراث فرهنگی خراسان 30×36 متر آمده.
10- «یادی از یک اثر تاریخی ویران شده به سال 1368. مدرسه نواب »، مجله اثر،1369 ش، شماره 18 و19 صفحه 83 تعداد اتاقهای مدرسه را قبل از تخریب 84 و دکتر محمود فاضل در مجله وحید 75 باب نوشته.
11- گزارش کتبی ناظر اوقاف بر بازسازی مدرسه.
12- در بازسازی کتیبه قدیم سر در مدرسه برداشته شده در دیوار جنوبی کتابخانه فعلی نصب شده است.
13- اعتمادالسلطنه، محمد حسنخان، مطلع الشمس، انتشارات فرهنگسرا، تهران، 1362 شمسی، ص 541.
14- اطلاعات آگاهان و مشاهده عکسهای قدیمی.
15- تحقیقات نگارنده و بازدید سنگ در اداره اوقاف مشهد.
16- اعدادی که در مورد زیربنای قسمتهای مختلف ساختمان آمده، از واحد نظارت اوقاف مشهد گرفته شده، تعداد مغازه ها در تجدید بنا 22 باب و مساحت آنها 780 متر مربع بوده ولی در تعریض مرحله دوم اطراف حرم 5 باب از مغازه ها خراب شده است.
17- اطلاعات کتبی مسؤول مدرسه که در 4/11/76 در اختیار نگارنده گذاشته شده است.