مشهد، شهری تاریخی / فرهنگی

مقدمه

علی رغم سابقه دیرینه مباحث فلسفی پیرامون نقش فرهنگ و اقتصاد در شکل دهی نظام جامعه، تا دهه های اخیر به ویژه گذار از عصر صنعتی (مدرنیزم) به فراصنعتی (پست مدرنیزم)، تکیه بر فرهنگ و محور بودن آن در فرآیند برنامه ریزی چندان مدنظر نبوده است. تحولات تکنولوژیک به ویژه «انقلاب انفورماتیک » و ورود جامعه جهانی به «عصر اطلاعات و ارتباطات »، باعث کمرنگ شدن اقتصاد متکی بر مواد خام و اهمیت یابی اقتصاد مبتنی بر تولیدات فرهنگی شده است. در پی همین تحولات عظیمی، توجه به پدیده های کالبدی و بناهای میراثی / تاریخی بویژه شهرهای دارای سابقه تاریخی، در کانون توجه مسایل اقتصاد فرهنگی قرار گرفته است. این روند در کشورهای پیشرفته غربی پیشینه ای طولانی دارد (تاسیس کمیته ویژه بناهای تاریخی در سال 1837 فرانسه به منظور فهرست برداری از اماکن در معرض ویرانی، یا پایه گذاری انجمنی توسط ویلیام موریس برای حفظ ساختمانهای کهن به سال 1877 در انگلیس).

در کشورهای به اصطلاح در حال رشد از جمله ایران بی مهری نسبت به فرهنگ سنتی و بومی، در مواردی به تخریب جلوه های کالبدی به ویژه «حصارها، دروازه ها، خندقها، بناهای تاریخی و حتی شهرهای تاریخی منجر شده است. همچنین حاکمیت «فن سالاری وابسته نه تنها آفتی در جهت نابودی اندیشه و فرهنگ بومی و سنتی بود، بلکه از رشد مباحث فلسفی، نظری و روش شناسی پیرامون تشخیص و تمیز جلوه های فرهنگی از غیر فرهنگی و حتی تفکیک شهرهای تاریخی از غیر تاریخی جلوگیری کرده است.

در این مقاله هدف عمده در مرحله اول ارائه شاخصهایی پیرامون «مفاهیم و انواع شهرهای تاریخی » و «اهمیت و ضرورت وجود چنین شهرهایی » است. در مرحله دوم; با ذکر دلایلی تاریخی بودن شهر مشهد اثبات شده است. در نهایت به نتایج و مزایای حاصل از تاریخی بودن شهر مشهد که همانا پایداری تاریخی، تغییر نگرش و نظام برنامه ریزی است، اشاره شده و در پایان رهیافت برنامه ریزی میراثی برای شهر پیشنهاد شده است.

مفهوم شهر تاریخی

شهر تاریخی بنا به تعریف، شهری است که اقتصادش عمدتا متکی بر گردشگری است و شهرتش به سبب مشخصه های تاریخی آن است. منافع اقتصادی شهر تاریخی از میراثش و محتوای بی نظیر و سیمای سنتی و کهن آن تامین می شود. به گفته یوری (Urry 1995) این امکان وجود دارد که سه پیش شرط برای شهر «تاریخی » یا «میراثی » مد نظر قرار گیرد. ⁽¹⁾

اول: شهر تاریخی به میراثی جاذب و بناهایی نیاز دارد که به نحوی از ادوار گوناگون تاریخی بر جای مانده باشند.

دوم: بناهای شهر تاریخی الزاما باید به شیوه ای متناسب با تقاضای گردشگری مورد استفاده قرار گیرند.

سوم: هر یک از ساختمانهای شهر تاریخی یا شهر به مفهوم عام بایستی دارای اهمیت تاریخی باشند، یا واقعه ای کلیدی از ادوار گذشته نشان دهند. این طبقه بندی با خطوط هدایتی ارائه شده توسط گلاسون و دیگران (Glasson et al, 1995) و مدیریت یادمانهای گردشگری در تعدادی از شهرها و شهرکهای تاریخی اروپا هماهنگ است. در مطالعه گلاسون و دیگران، شهرهای تاریخی از طریق جاذبه های مشهور، همراه با ظهور آنها به عنوان مقاصد گردشگری عمومی شناسایی شده اند.

بنابراین سه عامل «دوران گذشته »، «تاریخ » و «میراث باستانی » در شناسایی شهرهای تاریخی / میراثی اهمیت ویژه دارد. با این ترتیب، شهر تاریخی بایستی دارای قدمت زمانی، بیانگر تحولات تاریخی و نمایانگر سطح فرهنگ و تمدن باستانی باشد. از ترکیب این سه عامل شکل خاصی از برنامه ریزی شهرهای تاریخی / میراثی به شرح ذیل به وجود می آید. ⁽²⁾

بنابراین از مفهوم شهر تاریخی / میراثی، گذشته به دلیل «زیبایی » و «بی نظیری » فرم / کالبد و کارکرد بناها، محلات و شهر و حفاظت فعال آنها مطرح می شود. یعنی در واقع نگرش «درون زا و پایدار» به جای «نگرش برون زا» و «مقطعی » برای حفظ و حراست شهر اهمیت می یابد.

طبقه بندی شهرهای تاریخی / میراثی

مدیریت شهر تاریخی در عمل مدیریت مجموعه ای از کارکردها است (کارکرد تفریحی / توریستی، کارکرد فرهنگی / پذیرایی، کارکرد خرید تفریحی / تخصصی). به هر حال شهر تاریخی محصولی متفاوت از مجموعه ای بی نظیر از وضعیتهای برنامه ریزی و تاریخی است. لذا نیازمند انواع متفاوت مدیریت برای هر نوع شهر تاریخی است.

مشکل قابل طرح طبقه بندی شهرهای تاریخی است. یک طبقه بندی کارآمد باید بر مشخصه های مکانهای شهری و نه بر روی منابع ذاتا بی نظیر و منفرد و تاریخی متکی باشد و مسایلی از قبیل اندازه شهر، ترکیب کارکردها و موقعیت آنها همراه با طیفی متکی بر تقاضا و متکی بر منابع شهر مدنظر قرار گیرد. اگر از چنین متغیرهایی استفاده شود، امکان دستیابی به مثالهایی از نمونه های شهر تاریخی به شرح ذیل وجود دارد. ⁽³⁾

1- شهر تک نقشی «منبع - متکی » (Resource - Based): وجود بناهای میراثی / تاریخی غیرمتحرک باعث ایجاد شهر «منبع - متکی » صرف نظر از موقعیت مکانی تقاضا برای آن شده است. این جا منابع تاریخی برای غلبه بر مورفولوژی (سیما) و کارکردهای شهر مهم هستند. اغلب، شهرهای «جواهر نشان » کوچک شبیه "Rye, Pulma Nva" و بسیاری شهرهای دیگر در سراسر اروپا و سایر سرزمینهای دنیا چنین شهرهایی می باشند. سازگار کردن این شهرها با کارکردهای مدرن مشکل است. و نیازمند شیوه مدیریتی حساس برای حداقل سازگاری با کارکردهای مدرن می باشد.

2- شهر تک نقشی «تقاضا - متکی » :(Demand - Based) در واقع آفرینش میراثی تک نقشی بر اساس تقاضا است. تمایز مابین مکانهای میراثی «تقاضا - متکی » و «منبع - متکی » روشن نیست، رشته ای از گامهای کوچک از قبیل حفاظت گزینشی، مرمت، نوسازی، تقلید بناها و ساختمانهای جدید را به حال و هوای گذشته پیوند می دهد. نسخه های المثنی از آنچه در سابق وجود داشته می تواند ساخته شود از قبیل شهر (Arhus؛Den gamle) ، یا آنچه که ممکن است، همینطور در شهر Turnis؛ old city وجود داشته باشد. و نهایتا آنچه می بایست و یا می توانست وجود داشته باشد، می تواند آفریده شود. یعنی در واقع براساس تقاضای روزافزون در مکانهای شهری مطلوب براساس اسلوب گذشته بناهای میراثی نزدیک به واقع به صورت معنوی ساخته شود.

3- شهر چند نقشی با اندازه متوسط: این نوع، معمول ترین شهر اروپایی است. برای اکثر اروپاییان محیط شهری آشنا است. چنین شهرهایی معمولا دارای منابع تاریخی با اهمیت محلی و ناحیه ای می باشند. اما به طور مساوی میراث با رشته ای وسیع از دیگر کارکردهای شهری به صورت همزیستی وجود دارد. مدیریت اینجا هم امکان پذیرتر و گزینشی است و به همان خوبی رقابتی است. که منجر به سازش میان میراث و دیگر راهبردهای توسعه می شود. مدل «شهر تاریخی - توریستی » که مقدمه تکامل تدریجی یک شهر تجاری مدرن و تاریخی - توریستی از نظر فضایی به شمار می آید، در شکل زیر مشخص شده است.

(Tourist - Historic city Modle, Ashworth, Tunbriye, 1990)

در تقسیم بندی شهرهای تاریخی، شهر مشهد تا حدی بیانگر چنین مدلی است.

4- مادر شهرهای عمده، شهر بزرگتر، بهتر و از نظر کارکرد متنوع تر می باشد. کارکرد تاریخی کم اهمیت تر است و به سایر کارکردهای شهری وابسته می باشد. منابع تاریخی درطول زمان در اثر تجدید توسعه برای اهداف دیگر از بین رفته اند. مدیریت میراث در شهرهای عمده معمولا مدیریت محلهای با اهمیت در پیوند با یک بازار جهانی است که به هر حال از نظر فضایی به صورت «جزایر میراثی »» متنوع در یک شهر چند نقشی مجزا شده اند.

در نتیجه می توان گفت شهر تاریخی از نظر «اندازه جمعیتی، نقش و کارکرد» می تواند کوچک اندازه و تک نقشی («منبع - متکی » یا «تقاضا - متکی ») باشد، یا «میانه اندام و چند نقشی » که نوع تاریخی توریستی نمونه آن است و یا بزرگ اندام و چند نقشی، که در آن نقش تاریخی دارای اهمیت نسبی کمتری است. با توجه به تقسیم بندی فوق و شاخصهای تشخیص شهر تاریخی، شهر مشهد در طبقه شهرهای میانه اندام تاریخی / توریستی قرار می گیرد.

اهمیت شهرهای تاریخی و حفاظت از آنها

ضرورت حفظ شهرهای تاریخی دارای ابعاد متعددی است. در این میان «حفظ هویت تاریخی و میراث فرهنگی » که با گذشته یک ملت پیوند خورده و نمایانگر تمدن ملی است. اهمیت ویژه ای دارد. همچنین «چشم انداز اقتصاد فرهنگی » Economy) (the Landscape of cultural در قرن بیست و یکم، که یکی از پایه های اقتصادی عمده جوامع را تشکیل می دهد از بهترین دلایل توجه به حفظ شهرهای تاریخی است که در پایین تشریح شده است.

1- حفظ هویت تاریخی و میراث فرهنگی

میراث فرهنگی زاییده استعدادها و ذوق هنری انسان است و شامل آثار و ابنیه تاریخی، علوم فرهنگی، اسناد و مدارک علمی، صنایع دستی و موارد مشابه است که یادآور نبوغ و خلاقیت پیشینیان ماست و در انحصار فرد یا گروهی خاص نیست. ⁽⁴⁾ بنابراین آثار و ابنیه دارای جاذبه های منحصربه فرد و ارزشهای عمومی و کلی بیانگر سنتها و عادتهای برجای مانده از نسلهای قبل، در زمره میراث فرهنگی به حساب می آیند. در همین جهت مجمع میراث جهانی ملاکهای لازم را برای تنظیم فهرست آثار به صورت زیر تعیین کرده است:

«گنجینه های فرهنگی » بایستی معتبر، اصیل، دارای تاثیرات قوی و جزء مدارک بی همتا، منحصر به فرد و مرتبط با عقاید و آراء مردم و همچنین ارزشها، سنتها و عادتهای برجای مانده از نسلهای قبل برای مردم کنونی جهان باشد. ⁽⁵⁾

شهرهای با سابقه تاریخی به مثابه نماد زندگی و تمدن گذشته، با سیمای متنوع کالبدی بیانگر تکامل تدریجی تمدن بشری اند. استعداد و ذوق هنری ساکنان آن شهرها در سیمای کالبدی شهر در دورانهای تاریخی تجلی یافته است. و پیوستگی تکامل تاریخی را با حرکت از هسته قدیم (مرکزی) و اولیه شهر تا توسعه های اخیر می توان مشاهده نمود. دخالتهای کالبدی سودجویانه منجر به تخریب بخشی از کالبد سنتی و تاریخی شهر شده است. بنابراین حفظ هویت تاریخی و میراث فرهنگی، نیازمند نگهداری از بخشهای قدیم شهرها است.

2- اقتصاد فرهنگی Cultural Economy)

دلیل دیگر در ضرورت وجود و حفظ شهرهای تاریخی توجه به اقتصاد و فرهنگ در چشم انداز قرن بیست ویکم است، یعنی قرنی که دوره صنعتی کلاسیک به پایان رسیده، به قول «آلوین تافلز» وارد یک موج سوم شده ایم. پایه های اولیه رشد صنعتی بیشتر نه مواد خام بلکه «اطلاعات » است. محصولات کوچکتر و سبک ترند و مواد و انرژی حفظ و ذخیره می کنند.

قسمت عمده هزینه ها مواد اولیه و خام نیست; بلکه فرآیندهای اطلاعاتی، تحقیقاتی، فنی و مانند آن است. به طور خلاصه آنچه مشاهده می شود تمایل در حال رشد به «سمت مادی زدایی اقتصاد» است. در درون این فرایند است که «ارزش اقتصادی فرهنگ، بایستی حفظ شود. در این میان، مراکز شهری که نماد زندگی گذشته و تمدن میراثی هستند، بهترین جایگاه را دارند.

بنابرآنچه گفته شد، یکی از پایه های اقتصاد فرهنگی، شهرهای «با سابقه تاریخی » به ویژه بافتهای «قدیمی/ تاریخی » بخشهای مرکزی این شهرها با معابر پر پیچ و خم و فرم معماری سنتی می باشند که سابقا مردم به سبب دشواری رفت و آمد وسایط نقلیه موتوری از آنجا می گریختند، ولی ناگهان به معادن واقعی طلا تبدیل شده است. دراین قسمت از شهر هسته اولیه شکل گرفته آثار با ارزش فرهنگی و هنری کم نظیری موسوم به «منابع تاریخی » Resoursc) ( Historical به چشم می خورد، که نماد عینی تمدن گذشته و زندگی شهری است. ⁽⁶⁾ و مبنای پایداری از نظر اقتصادی به شمار می روند که بر پایه «منابع مادی ساخت دست بشر» ⁽⁷⁾ قرار دارد. یکی از مولدهای عمده «اقتصاد فرهنگی » به شمار می روند. لذا حفاظت از این بافتها که به واقع میراث باستان، هویت فرهنگی و یکی از منابع با ارزش اقتصادی است، ضرورت دارد. در نتیجه، الگوهای احیاء و بازسازی مراکز تاریخی شهرهای با سابقه نیز بایستی بر پایه نگرش «اقتصاد پایدار از نظر فرهنگی » استوار باشد و از «اندیشه توسعه پایدار» منابع مادی که حاصل ذوق، اندیشه، استعداد و لاقیت بشری است، تغذیه کند. یعنی به واقع در مواجهه با شهرهای تاریخی دو گزینه در مقابل یکدیگر قرار دارند:

1- گزینه با جهت گرایی اقتصاد بازار ,(Market oriented) این گزینه باعث تخریب اقتصاد شهری پایدار و «میراث فرهنگی هسته شهری » می شود.

2- «گزینه با جهت گرایی حفظ ارزش کاربری » باعث تجدید حیات اقتصادی مرکز شهر از نظر فرهنگی پایدار می شود.

مزایا و معایب این دو گزینه عبارتند از: ⁽⁸⁾

رهیافت با جهت گرایی اقتصاد بازار - تغییر و تحول دایمی (توسعه) - تحریک توسعه اقتصادی - تشویق فعالیتهای نو و پایدار از نظر اقتصادی و تغییرات کاربری اراضی ترجیحی - فعالیتهای متمرکز و تشدیدی و توسعه جدید برای پوشاندن حداکثر هزینه اجاره زمین و افزایش پایه مالیاتی - افزایش رقابت آمیز مرکز شهر به عنوان یک سرمایه گذاری مکانی / جذب سرمایه های جدید برای تجاری (بازاری) کردن بافت مرکزی شهر. - خلق تصویری قوی و تازه از محدوده مرکز شهر به عنوان نماد قدرت اقتصادی و سیاسی

رهیافت حفظ ارزش کاربری

- حفظ استحکام - حفظ فعالیتهای موجود و کالبد فیزیکی و اجتماعی و معرفی ارزشهای جدید - محدود کردن شدت کاربری ها و تراکم توسعه، تمرکز زدایی کارکردهای خدماتی ویژه از نواحی تاریخی - حمایت از مشاغل محلی موجود و حفاظت از ساکنان کم درآمد، خودداری از انتقال مردم از طریق افزایش آگاهی اجتماعی - حفاظت و نگهداری از ساختمانهای قدیمی و سبکهایی که کنترل دقیقی بر تغییرات فضایی و معیارهای زیبایی شناسی تحمیل می نمایند. - حفظ تصویر و چشم انداز محدوده شهر به عنوان نماد ارزش روحی و فرهنگی در مقیاس شهری.

تاریخچه شهر مشهد

پیدایش و رشد شهر مشهد مرهون وجود مرقد مطهر حضرت رضاعلیه السلام امام هشتم شیعیان جهان است. که در سال 203-202 ه ق به دست مامون خلیفه عباسی به شهادت رسید. ⁽⁹⁾

رشد شهر تا قرن هفتم که بر اثر هجوم مغول شهرهای بزرگی چون طوس و نیشابور ویران شدند، چندان محسوس نبود. ولی پس از آن زمینه رشد و توسعه شهر فراهم شد. با روی کارآمدن صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران توسط شاه اسماعیل صفوی رشد شهر سرعت بیشتری گرفت. حصار اصلی شهر و خیابانهای عمده معروف به بالا و پایین خیابان در این دوره ساخته شد. باروی کار آمدن نادرشاه افشار و انتخاب مشهد به عنوان پایتخت بر اعتبار و عظمت شهر بیش از پیش افزوده شد; تا جایی که جمعیت آن به حدود 250000 نفر افزایش یافت. ولی پس از حکومت افشاریه تا اواخر حکومت قاجاریه بتدریج از اعتبار شهر کاسته شد، جمعیت آن به حدود 80 نفر تقلیل یافت. ⁽¹⁰⁾

شهر مشهد از آغاز قرن سیزدهم (روی کار آمدن رضاخان -1299 ه ش) همگام با تحولاتی که در کشور پیش آمد با تغییرات اساسی مواجه شد. گسترش فیزیکی شهر باعث تخریب حصار قدیمی شهر شد (1310 ه ش). ⁽¹¹⁾ شهر قدیم که در داخل حصار برجای مانده از دوره صفویه محصور بود و با بافت ارگانیک (طبیعی آشفته) مشخص بود، بخشی از شهر را تشکیل می داد. محله های مشهور و قدیم شهر از جمله نوقان، سراب، بالا خیابان و پایین خیابان، عیدگاه، سناباد و سرشور ⁽¹²⁾ در نتیجه جراحیهای شهری و احداث خیابانهای جدید، دچار از هم گسیختگی کارکردی و فضایی شدند. جمعیت شهر از حدود 50 هزار نفر در سال 1275 ه ش به حدود 176471 نفر در سال 1320 ه ش افزایش یافت. روند رشد فیزیکی و جمعیتی مشهد شدت گرفت. به طوری که جمعیت شهر تا سال 1355 به حدود667777 نفر و وسعت شهر به حدود 78 کیلومتر مربع افزایش یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی جمعیت شهر تا سال 1375 به حدود 1870000 نفر و وسعت شهر به حدود 200 کیلومتر مربع رسید. ⁽¹³⁾

همگام با وقوع تحولات عمده جمعیتی، کارکردی و کالبدی در مشهد، محدوده مرکزی شهر و به ویژه محلات مسکونی آن کمتر دچار تحول و دگرگونی شدند و ساختار سنتی خود را حفظ کردند. محدوده بافت قدیم شهر مشهد دارای وسعتی در حدود11689 هکتار و جمعیتی برابر165087 نفر در سال 1370 بوده است. ⁽¹⁴⁾ علی رغم استقرار «هسته مذهبی » (بارگاه حضرت رضا با وسعت تقریبا 70 هکتار) و «هسته تجاری اصلی شهر» در این محدوده در قالب بازارهای عمده تجاری، عناصر دیگری از جمله; محلات مسکونی، صدها مسجد، حسینیه، مرقد بزرگان، کاروانسرا و غیره دارد. در اثر تلاشهای گسترده ای که از گذشته تا به حال در خصوص احیای مرکز شهر انجام گرفته، تعداد زیادی از این بناها و کاروانسراها تخریب شده اند.

طرحهای عمده اجرا شده عبارتند از: 1- طرح احداث خیابانهای بالا و پایین خیابان توسط شاه عباس صفوی، 2- طرح احداث خیابانهای جدید بر بافت قدیم شهر بین سالهای 1307 تا 1310 ه ش به دستور و امر رضاخان (خیابان طبرسی، امام رضاعلیه السلام و ...)،3- طرح احداث فلکه پیرامون حرم مطهر در سال 1310 ه ش به دستور رضاخان که باعث اتصال محور بالا خیابان به پایین خیابان شد. 4- طرح موسوم به «فلکه حضرت رضاعلیه السلام به شعاع 330 متر و وسعت 30 هکتار در سال 1354، 5- طرح توسعه حریم حرم رضوی به وسیله آستان قدس رضوی با وسعت 57 هکتار که از سال 1360 آغاز شده و هنوز ادامه دارد.6- طرح نوسازی و بازسازی بافت پیرامون حرم مطهر حضرت رضاعلیه السلام با دیریت شرکت مسکن سازان و همکاری وزارت مسکن و شهرسازی، آستان قدس رضوی و شهرداری مشهد که از سال 1371 در محدوده ای به وسعت 337 هکتار آغاز شده است.57 هکتار از این محدوده، مجموعه حرم مطهر حضرت رضاعلیه السلام می باشد. ⁽¹⁵⁾ بهترین طرحی که از آن انتظار بهبود مرکز شهر می رود، این طرح است، ولی به علت اتخاذ الگوی نوسازی بزرگ مقیاس که خواهان نوسازی کامل منطقه است، باعث مسایل و مشکلات متعدد اجتماعی و اقتصادی برای ساکنان و محو هویت قدیمی و تاریخی منطقه می شود. و به نابودی بخشی از میراث کهن یعنی جلوه های فرهنگی و میراثی منتهی می شود.

دلایل تاریخی بودن شهر مشهد.

شهر تاریخی با میراث، زمان، تاریخ تکامل، مشخصه های مکانی، جمعیت، فرم و کارکرد مشخص می شود. و بر این اساس به چند دسته «منبع - متکی » یا «تقاضا - متکی » کوچک اندازه، متوسط اندازه چند نقشی (تاریخی و مذهبی) و «مادر شهرهای بزرگ چند نقشی » تقسیم می شود.

تشخیص جنبه تاریخی شهر مشهد در چارچوب اصول کلی فوق به شرح زیر امکان پذیر است:

1- میراث فرهنگی: عمده ترین بنایی که در شهر مشهد دارای جنبه میراثی است. یعنی هم بیانگر ذوق، سلیقه و استعداد گذشتگان است و هم جزء نوادر فرهنگی است و در نوع خود بی نظیر است و از زیبایی مافوق تصوری برخوردار است، مجموعه حرم مطهر حضرت رضاعلیه السلام با حدود57 هکتار وسعت و بالغ بر دهها عنصر متفاوت و درعین حال به هم پیوسته است (مسجد، مدرسه، کتابخانه، موزه، دانشگاه و ...).

مسجد گوهرشاد با6 قرن سابقه تاریخی و وسعت /10000 متر مربع گنجینه عظیم معماری دوره تیموری از دیگر آثار باستانی شهر مشهد در مجموعه حرم مطهر حضرت رضاعلیه السلام است.

مسجد هفتاد و دو تن (شاه سابق) مدرسه پریزاد و مدرسه دو در که از آثار دوره تیموری می باشند، از دیگر نوادر تاریخ هستند. سایر بناهای با ارزش تاریخی از قبیل مقبره نادر شاه، گنبد خشتی، گنبد سبز، قبر سبز، مقبره پیرپالان دوز و دهها بنای دیگر جزء آثار و یادمانهای دوره گذشته می باشند که دارای ارزش معماری، اجتماعی و مذهبی هستند; و برجنبه تاریخی بودن شهر مشهد افزوده اند (حدود 21 مدرسه علمیه مذهبی، 140 مسجد، 150 حسینیه، 70 کاروانسرا، 20 آب انبار در محدوده قدیم شهر).

2- سیمای بافت کالبدی شهر: روند شکل گیری زمانی مکانی بافت کالبدی شهر از سال 202 ه ق تا 1375 ه ش بیانگر تکامل تاریخی و تمدن شهری در یک دوره زمانی 1200 ساله است. و نماد عینی «منابع مادی » و «غنای فرهنگی » دوران گذشته از بافت آشفته با معابر پر پیچ و خم تا بافت منظم و شطرنجی معاصر است. محدوده بافت تاریخی / قدیمی شهر مشهد که بیانگر تحولات کالبدی سیمای شهر از ابتدای پیدایش تا حدود سالهای 1300 ه ش می باشد، بالغ بر11689 هکتار است که گنجینه ای غنی از یادمانهای بی نظیر و زیبای تاریخی است.

علی رغم تخریب بسیاری از آثار باستانی این ناحیه در طول تاریخ در نتیجه دخالتهای مقطعی، موردی نه چندان اندیشیده - که باعث ویرانی صدها بنا از جمله، دروازه ها، برجها، حصارها، مقر حکومتی (ارگ)، مساجد، حسینیه ها، مدارس، آب انبارها، یخدانها، کاروانسراها، بازارچه ها، سراها و... شده است - هنوز سیر تکامل مدنیت و تمدن بشری را در خلوت کوچه های پرپیچ و خم محلات قدیمی شهر می توان جستجو نمود.

عظمت محله نوقان را بایستی در وجود مسجد امام رضاعلیه السلام (اولین مسجدی که گویا امام رضاعلیه السلام در آن نماز گزارده است) و اشارت زنان محله در بخشیدن مهریه شوهرانشان برای کسب اجازه در تشییع جنازه حضرت رضاعلیه السلام می توان یافت. ⁽¹⁶⁾ تپ المحله با بازارچه محله ای و قهوه خانه های سنتی و بی نظیرش; همراه مساجد و آب انبارها نمونه زنده ای از عظمت، استواری و پویایی شهر قدیم مشهد است. ولی افسوس که عظمت اجتماعی - تاریخی و میراثی چنین بافتهای کهن شهری در نهیب و خشم سوداگری اقتصادی در حال سوختن است (اشاره به طرح نوسازی وبازسازی بافت پیرامون حرم مطهر حضرت رضاعلیه السلام است که توسط شرکت مسکن سازان در حال اجراء است).

3- ترکیب جمعیت شهر (ساکن و غیر ساکن / زایر): یکی دیگر از شاخصهایی که می توان به وسیله آن شهر تاریخی را تا حدی شناخت، مساله ترکیب جمعیت و به ویژه نسبت جمعیت غیرساکن به ساکن است.

براساس آمار و اطلاعات نسبت جمعیت زایر به کل جمعیت شهر 98/68% بوده، ولی در سال 1370 این نسبت 9/88% بوده است. رشد جمعیت شهر در مدت 63 سال به طور متوسط 18/6% و زایران 1/8% در سال بوده است، که رشد بالای جمعیت زایر در مقایسه با جمعیت ساکن را نشان می دهد. به طور کلی در طول مدت 63 سال نسبت جمعیت زایر به کل معیت شهر 4/77% بوده، که رقم نسبتا بالایی است.

همچنین پیش بینی می شود تا سال 1395 جمعیت شهر مشهد به 4/5میلیون نفر و جمعیت زایر به حدود 26312000 نفر افزایش یابد. درنتیجه نسبت جمعیت زایر به جمعیت شهر به 97/82% افزایش خواهد یافت. پس، بررسی ترکیب معیت شهر نمایانگر غلبه تعداد زایران (جمعیت غیرساکن) و در نتیجه توریستی بودن شهر مشهد به لحاظ ترکیب جمعیت می باشد. روند تحولات جمعیت ساکن و غیرساکن (زایر و مسافر) شهر مشهد در جدول ذیل آمده است.

4- ترکیب شاغلان در بخشهای مختلف اقتصادی: یکی دیگر از شاخصهایی که به وسیله آن امکان شناخت شهر تاریخی تا حدی وجود دارد، بررسی ترکیب شاغلان بخشهای مختلف اقتصادی است. اشتغال معلول فرم و کارکرد شهر است، کارکرد تاریخی / قدیمی فرصتهای شغلی خاصی در زمینه فعالیتهای خرده فروشی، صنایع دستی، هتلداری، حمل و نقل و انبارداری و ... به وجود می آورده است.

بررسی 20 ساله درصد شاغلان در بخشهای مختلف اقتصادی در شهر مشهد نمایانگر تغییراتی عمده است. به طوری که درصد شاغلان بخش کشاورزی در حال کاهش مداوم است. یعنی از 2/6% در سال 1335، به 7/2% در سال 1365 کاهش یافته و درصد شاغلان بخش خدمات از 2/54% به 6/63% افزایش یافته است. تحلیل روند درصد شاغلان بخشهای مختلف در چهار دوره آماری نمایانگر «خدماتی » بودن نقش شهر است. جنبه زیارتی / سیاحتی مشهد که سالانه جاذب میلیونها زایر از سراسر ایران و جهان است، نقش عمده ای در افزایش نسبی فعالیتهای خدماتی مورد نیاز زایران و مسافران در شهر مشهد داشته است. این وضعیت در جدول ذیل مشخص شده است.

همچنین درصد کارگاههای مستقر در محدوده قدیمی شهرها تا حدی نمایانگر نقش و کارکرد آن قسمت از شهر است. مثلا در محله سرشور مشهد 2/59% کارگاهها از نوع بازرگانی، رستوران و هتلهایی است که خود نمایانگر ارائه خدمات به گروههای غیربومی و زایران است.

5- ترکیب درآمد اقتصادی شهر:

یکی از شاخصهای مهم شناخت شهر تاریخی درآمد شهر است. شهری تاریخی است که بخش عمده درآمد آن از طریق فعالیتهای توریستی تامین می شود. با توجه به بررسیهای به عمل آمده ضریب ماندگاری زایران و مسافران در شهر مشهد به طور متوسط 8/3 روز در سال 1365 بوده است. لذا با توجه به حدود 735/9 میلیون نفر زایر و میانگین هزینه نفر7/13092 ریال، مجموع درآمد حاصل رقمی برابر127 میلیارد ریال برآورد شده است. حال اگر این رقم ثابت فرض شود، در سال 1395 ه ش درآمد حاصل از زایران شهر مشهد به رقمی حدود49/344 میلیارد ریال افزایش می یابد که رقم بسیار بالایی است، و نمایانگر نقش تاریخی - توریستی و زیارتی - سیاحتی شهر و در نهایت تاریخی بودن مشهد است. شاخصی که شهر تاریخی - توریستی بر آن بنا شده است.

6- دیدگاههای جمعیت غیرساکن:

یکی از شاخصهای که به وسیله آن شناخت شهر تاریخی / توریستی ممکن است، بررسی دیدگاهها و به ویژه «اهداف » سفر مسافران غیرساکن در شهر می باشد. بررسیهای به عمل آمده، نشان می دهد که از یک نمونه گیری 40 هزار نفری در سال 1365 از مسافران شهر مشهد 1/132%، هدف سفر را زیارت 5/22%، گردش و دیدار، 4/22% تجارت و 22% سایر موارد ذکر کرده اند، که خود نمایانگر تاریخی / توریستی بودن شهر است. درعین برخورداری از این ویژگی، شهر مشهد، با مشکلات متعددی در خصوص تامین نیازمندیهای زایران مواجه است.7/22% زایران و مسافران مشکل محل اقامت و 4/22% مشکل رفت وآمد را به عنوان مشکلات عمده ذکر کرده اند. بنابراین حل این مسایل ضرورت دارد.

7- سایر جاذبه های زیارتی - سیاحتی (تاریخی / توریستی) شهر مشهد:

سایر جاذبه هایی که همراه جاذبه زیارتی باعث جذب جمعیت غیرساکن و غیربومی به مناطق تاریخی / توریستی محدوده شهر مشهد می شوند، آثار تاریخی پیرامون شهر، اقلیم، مناظر طبیعی، حیات وحش و غیره می باشد. شهر مشهد تا حدی از این مواهب برخوردار است. آثاری از قبیل مقبره خواجه ربیع، خواجه اباصلت، خواجه مراد، چشمه گیلاس، بند گلستان، سد کارده، آبشار اخلمد، وکیل آباد و دره های زیبای طرقبه، شاندیز، زشک و شرایط اقلیمی مطلوب و دلچسب آنها به همراه مناظر زیبای طبیعی در فصل تابستان و صنایع دستی محلی در جذب مسافران و زایران غیربومی و جمعیت غیرساکن به این مناطق نقش بسزایی دارد.

بنابراین عوامل زیارتی - سیاحتی یا تاریخی - توریستی شهر مشهد را می توان به چند دسته به شرح زیر تقسیم کرد:

قدمت زمانی

1- تاریخ 1200 ساله شهر مشهد

2- گهواره حوادث تاریخی

عامل مذهبی

1- جنبه های روانی - درونی و اجتماعی (زیارت)

2- آثار کالبدی - میراثی مجموعه عناصر کالبدی حرم مطهر حضرت

رضاعلیه السلام و بناهای وابسته

عناصر کالبدی

1- آثار و ابنیه تاریخی - میراثی (مساجد، مدارس، بناها، مزارات و ...)داخل شهر

2- سیما و بافت کالبدی شهر (بافت تاریخی - قدیمی و غیره)

3- بناهای میراثی پیرامون شهر (آرامگاه فردوسی، خواجه مراد و ...)

عوامل اجتماعی

1- ترکیب جمعیت زایر، مسافر غیر ساکن و ساکن شهر

2- خاطرات و روابط اجتماعی حاکم بر محلات قدیمی شهر

3- ترکیب شاغلان در بخشهای مختلف اقتصادی و گروههای شغلی

عوامل اقتصادی

1- ترکیب کارگاههای مستقر در محدوده بافت قدیم شهر

2- نسبت درآمد اقتصادی شهر از زایران و مسافران

3- آثار کالبدی وابسته به زایران و مسافران (هتلها و رستورانها،پایانه های حمل و نقل و غیره)

جاذبه های طبیعی

1- چشم اندازها و مناظر زیبای طبیعی، (دره ها، آبشارها، سدها، پوشش گیاهی و حیات وحش)

2- شرایط اقلیمی معتدل حاکم بر دره های پیرامون شهر در فصل تابستان (دره های شاندیز، طرقبه، وکیل آباد، زشک، اخلمد و ...).

نتیجه

با توجه به تعاریف و ملاکهای ارائه شده پیرامون (1) تشخیص شهر تاریخی (2) انواع شهر تاریخی: (3) ضرورت حفاظت از شهرهای تاریخی به دلیل جایگاه عظیم آنها در حرکت چرخهای عظیم اقتصادی در قالب اقتصاد فرهنگی در چشم انداز قرن بیست و یکم و «عصر اطلاعات و ارتباطات »، توجه به موارد ذیل ضروری است.

1- حفاظت از شهر تاریخی بایستی به عنوان اصل اساسی و عمده مورد توجه دست اندرکاران اجرایی در زمینه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی قرار گیرد.

2- با توجه به دلایل ارائه شده در چارچوب مباحث نظری شناخت و طبقه بندی شهرهای تاریخی، مشهد به دلیل سابقه 1200 ساله (عامل زمان) وجود بناها و آثار باستانی میراثی بی نظیر و زیبایی متعلق به دوران گذشته (مجموعه حرم مطهر حضرت رضاعلیه السلام)، مساجد، مدارس کاروانسراها، حسینیه ها و ...)، شکل گیری بافت کالبدی شهر در ظرف مکان و زمان و چشم انداز زیبای شهری، ترکیب اجتماعی جمعیت و درصد بالای تعداد زایران و مسافران نسبت به جمعیت ساکن (9/88% در سال 1370)، سهم بالای درآمد حاصل از گردشگری اقتصاد شهری (در سال 1365 معادل 127 میلیارد که به ازای هر نفر7/13092 ریال بوده است)، شرایط اقلیمی مناسب و مناظر زیبای طبیعی حاکم بر ییلاقهای پیرامون شهر مشهد، از عواملی هستند که در تداوم هویت فرهنگی و تاریخی شهر نقش بسزایی داشته اند.

بنابر آنچه گفته شد، با توجه به خطرات بالفعل و بالقوه ای که بافت کالبدی و «ساخت اجتماعی - اقتصادی » شهر تاریخی توریستی (زیارتی - سیاحتی) مشهد را تهدید می کند، نتایج حاصل از تاریخی - میراثی بودن شهر را به شرح زیر می توان بیان نمود.

1- شورای عالی معماری و شهرسازی ایران در تاریخ 28/9/1369 فقط شهرهای اصفهان، شیراز، همدان، تبریز و کرمان را به عنوان شهرهای فرهنگی - تاریخی کشور اعلام نموده است. ⁽¹⁷⁾ مشهد علی رغم غنای میراثی، وجود سرمایه های عظیم فرهنگی جزء شهرهای فرهنگی، تاریخی محسوب نشده است. با توجه به دلایل ارائه شده، ضرورت لحاظ شدن شهر مشهد در فهرست شهرهای فرهنگی - میراثی و اجرای قوانین و مقررات حاکم بر آنها در خصوص این شهرالزامی است. در این صورت فعالیتهای زیر در شهر مشهد تمرکز بیشتری خواهند یافت:

1 - مراکز اشاعه هنرهای ملی 2 - هنرکده ها و آموزشگاهها و مدارس عالی هنری 3 - کانونها و انجمنهای ادبی، فرهنگی و هنری 4 - انجمنهای روابط فرهنگی 5 - مؤسسات تحقیقاتی، ادبی، هنری، فرهنگستانها، چاپ و انتشارات و مطبوعات 6 - محل برگزاری کنفرانسها، نمایشگاهها، کتابخانه ها، موزه ها و مراکز تولید و پخش فیلم و...

همچنین کلیه سازمانها، نهادها (وزارتخانه ها) و مؤسسات هنری و عمومی فعالیتهای فرهنگی مرتبط به خود را در حال و آینده در این شهر متمرکز خواهند کرد.

با این ترتیب تغییر نگرش و بینش نسبت به شهر به وجود خواهد آمد، نگرش اقتصاد فرهنگی جایگزین نگرش «اقتصاد تجاری » خواهد شد، نگرش اخیر مبتنی بر سوداگری ناشی از فروش تراکمها، تجویز تغییر کاربریها و منظور کسب سود بیشتر است. این تغییر نگرش در واقع نوید شهر فرهنگی دهه 1400 را به ارمغان خواهد آورد. رؤیایی که همه در آرزوی آن می باشند.

2- ثبت شهر مشهد در فهرست شهرهای فرهنگی - تاریخی باعث تغییر نظام برنامه ریزی شهری از شکل رایج و معمول (طرحهای جامع کاربری اراضی) با جهت گرایی «اقتصاد بازار» به سمت گزینه جهت گرایی «حفظ ارزش کاربری » خواهد شد که برآیند آن برنامه ریزی میراث شهری می باشد.

برنامه ریزی میراثی، راهبردی مدیریتی است و با برنامه ریزی سایر ابعاد شهر ارتباط دارد که بر «فرم » و «کارکرد» عمل می کند. به طور ویژه ای با سه نوع سیاست شهری ارتباط دارد.

1- بهسازی شهری (Urbon Rehabilitation) ، ⁽¹⁸⁾ شامل بهسازی ساختارهای حفاظت شده باقی مانده از گذشته از طریق اختصاص آنها به کاربریهای جدید در سطح بناها، محلات و حتی تمام شهر.

2- احیای شهری ,(Urban Renewal) به مفهوم ترکیبی از اصلاح زیرساختها، بهسازی مسکن و گاهی تغییرات کارکردی برای بخشهایی ویژه با تاکید بر مسکن (برنامه های احیای نواحی کوچک).

3- تجدید حیات شهری ,(Urban Revitalization) به عنوان نمونه خلق انگیزه جدید برای کارکرد شهرها، میراث به دلیل دارا بودن منابع «زیبایی شناسی » و «باستانی » برخی کارکردها را باز زنده سازی می کند.

بنابراین برنامه ریزی میراثی ضرورت احیاء، تجدید حیات و بهسازی ناحیه شهری را آشکار می کند. ارتباط متقابل این موضوعات، یعنی حفاظت جنبه های محیط ساخته شده، کاربریهای جدید، مخصوصا گردشگری و سیاستهای برنامه ریزی برای شهرهای میراثی در شکل ذیل نشان داده شده است.

در واقع برنامه ریزی میراثی دارای ابعاد چند جانبه ای به شرح زیر است:

1- برنامه ریزی میراثی به عنوان رهیافت ممکن (شامل مدیریت کارکرد، فرم و کالبد معماری).

2- برنامه ریزی میراثی، به عنوان کنترل کاربری اراضی (Landuse Control).

3- برنامه ریزی میراثی به عنوان مدیریت شهری (Urban Management).

4- برنامه ریزی میراثی به عنوان بازاریابی شهری (City - Marketing). یعنی تمرکز بر شهر تاریخی به عنوان محصول و کارکردهای متعدد آن به عنوان مشتری.

5- برنامه ریزی میراثی به عنوان مشارکت بین سازمانی (Inter - Agancy - partnership).

6- برنامه ریزی میراثی به عنوان برنامه ای جدید برای قرن آینده با هدف پایداری شهرهای تاریخی. در ابتدا بحث پایداری (Sustainble) بیشتر بر منابع طبیعی متمرکز بود و شامل بحثهایی مانند از دست دادن تنوع زیست شناختی (بیولوژیک)، جنگل زدایی و نیاز برای حفظ عرضه محدود منابع فسیلی بود .(Haughton and Hanter, 1996) ⁽¹⁹⁾ ولی اخیرا بحث به طور فزآینده ای به ملاحظه منابع مادی ساخت دست بشر و حدی را که در آن منابع نقصان پذیر می تواند قاعده مند شود، تغییر یافته است. بنابراین توسعه پایدار همه منابع طبیعی قابل جایگزین و غیر قابل جایگزین را شامل می شود و هم منابع مادی ساخت دست بشر که «دارایی سرمایه ای بحرانی » نامیده می شود و شامل محلها و مکانهای تاریخی، ساختمانها و نواحی است، در واقع دربردارنده شهرهای تاریخی - میراثی است.

در نهایت چنین می توان گفت که در نگرش فرهنگی - همه شهرها تاریخی هستند (اما بعضی بیشتر از دیگران) بر این اساس مراکز تاریخی و به ویژه شهرهای تاریخی نمادهایی ثروتمند هستند و بایستی در روشنایی اطلاعات و ارتباطات با توجه به اهمیت اقتصاد فرهنگی به آنها نگریسته شود.