حافظ و الهام پذیری از معارف توحیدیحضرت علی علیه السلام

چکیده

مسئله تأثیر مناجات های حضرت علی علیه السلام در گستره تاریخ، بر صاحب نظرانِ همه شاخه های علوم، مسئله ای غیرقابل انکار است. در میان شخصیت های اثرپذیر از سالک عارفان، الهام پذیریِ «لسان الغیب» حافظِ معرفت، مسئله ای خاص است که به طور مبهم، در محافل علمی و ادبی مطرح شده است. نوشته حاضر الهام پذیریِ حافظ از امیر عارفان علی علیه السلام ، در مبانیِ معرفتی را به تصویر می کشد. اینکه حافظ از لحاظ مبانیِ هستی شناختی، خداشناختی و جهان شناختی، و از جنبه شهودی عرفانی، قدم جای پای استاد عارفان نهاده مهم ترین تصویرِ حاصل از این نوشته است؛ همان نکته ای که داعیه خود حافظ نیز به شمار می رود.

از میان ظرایف عرفانیِ حافظ، چهار نکته ظریف معرفتی از الهام پذیری های او از ساحتِ علوی به بحث گذارده شده اند: 1. نازِ عارفانه عاشق به ساحتِ محبوب (محتوای مناجات ها)؛ 2. عرصه حکومتِ عشق؛ 3. آتش عشق؛ 4. خضوع عارفانه.

مقدّمه

حافظ فقط با توجه به دیوان اشعارش، قابل بازشناسی است؛ چرا که هیچ سند تاریخی معتبری (جز چند مورد خاص) درباره شخص و شخصیت او در دست نیست، جز دیوان اشعار (با همه دست کاری هایی که در اشعار آن وجود دارند.) با صرف نظر از اینکه او چه نوع شخصیتی داشته است، عارف بوده یا فیلسوف، متکلّم بوده یا فقیه، مفسّر بوده یا محدّث، شاعر بوده یا ادیب و به دور از هرگونه قضاوتی درباره شخصیت وی، می توان دیوان اشعارش را به عنوان منبع شناسایی درباره مسائل گوناگونی مثل اوضاع اجتماعی، علمی و مذهبی، از زمان، شخص و شخصیت وی مورد بررسی قرار داد و در حدّ احتمال نه یقین درباره این شخصیت کم بدیلِ تاریخ ایران و اسلام سخن گفت.

در دیوانی که از حافظ در دست است، اصطلاحات فراوانی وجود دارند که بیانگر روند کلی علم و دانشِ حافظ از دین و علوم دینی اند؛ اصطلاحاتی مثل «قرآن و چهارده روایت» در قرائتِ آن،⁽²⁾ نماز و احکام،⁽³⁾ حدیث،⁽⁴⁾ تفسیر،⁽⁵⁾ توحید،⁽⁶⁾ حکمت،⁽⁷⁾ کلام،⁽⁸⁾ نجوم و هیئت،⁽⁹⁾ عرفان و مکتب حقایق،⁽¹⁰⁾ علم الحروف و الاعداد (ابجد)،⁽¹¹⁾ و بسیاری از اصطلاحات و اصول درباره علوم گوناگون و تاریخ اقوام و انبیا که در جای جای دیوان حافظ موج می زنند.

اینکه حافظ شیعه بوده یا سنّی و چه نوع اعتقادی نسبت به اهل بیت پیامبر علیهم السلام داشته، موضوع دیرینی است که اختلاف نظرهای بسیار در آن، نشان از بی ثمر بودن بحث دارد (با اینکه شیعه بودن او در اصول دین و مذهب را می توان از دیوان اشعارش به تصویر کشد، بر خلاف مذهب عملی و فقهی.) اما بی هیچ شکی او متأثر از قرآن، منابع روایی (شیعه و سنّی) و تاریخ اسلام بوده است و بررسی دقیق کلّ دیوانش این تأثیرپذیری را آشکار می کند. در میان این گونه تأثیرپذیری های حافظ از معارف دینیِ اسلام و تشیّع، که خود نیز بدان ها تصریح دارد، اثرپذیری او از اهل بیت علیهم السلام و به ویژه شخصیت، گفتار و معارف ناب امیرعاشقان و عارفان علی علیه السلام ، بخشی از اشعار دیوانش را در این قالب و محتوا متبلور ساخته است. اظهار علاقه و تأثیرپذیری حافظ از خاندان پاک پیغمبر و حضرت مولی الموحّدین علی علیه السلام را در این ابیات می خوانیم:

تا کی بود این گرگ ربایی؟ بنمایسرپنجه دشمن افکن، ای شیر خدای!