معرفی و نقد کتاب
گروه تراجم و انساب
بنیاد پژوهشهای اسلامی
اشاره: در تفکر اسلام قبور انسانهای مؤمن مورد احترام است و در منابع روایی، مرده مؤمن از همان احترام زنده او برخوردار است و تفاوتی از این حیث میان زنده و مرده انسان مؤمن نیست. رسول اکرم فرموده است: «قبور مؤمنان و صالحان را زیارت کنید، زیرا شما را به یاد آخرت می اندازد.»
از این رو توجه به مزارها و گور اولیا سبب شد بسیاری از بزرگان کتابهایی در مزارشناسی بنویسند. تذکره هزار مزار عیسی بن جنید شیرازی، روضة الاطهار، مزارات تبریز و مزارات کرمان در شمار این کتابها هستند. از آنجا که مشهد مقدس یکی از شهرهایی است که به دلیل وجود حرم حضرت رضا بسیاری از بزرگان پس از سپری شدن زندگیشان در این شهر مدفون شده اند یا بدن آنها بر حسب وصیتشان از شهرهای دور و نزدیک به این جا انتقال یافته است، جا داشت که کتاب یا کتابهایی در شرح احوال آنان نگاشته شود بنابراین یکی از اولین و عمده ترین کارهایی که گروه تراجم و انساب بنیاد پژوهشهای اسلامی در دستور کار قرار داده است تدوین کتاب «مشاهیر مدفون در حرم رضوی» با ویژگیهای زیر است.
جلد اول: مشاهیر مدفون در حرم رضوی: عالمان دینی
این کتاب که حاصل تلاشی مداوم و چند ساله و در برگیرنده شرح حال حدود 660 تن از عالمان دینی در بیش از 500 صفحه در قطع وزیری در دست انتشار می باشد؛ از یک درآمد، دو بخش، سه پیوست، کتابنامه و فهرست اعلام تشکیل شده است. هسته اصلی کتاب توسط آقای ابراهیم زنگنه از اعضای گروه جغرافیا و نجوم بنیاد پژوهشهای اسلامی فراهم و با همکاری و ویراستاری علمی آقای غلامرضا جلالی مدیر گروه تراجم و انساب بنیاد تکمیل و آماده چاپ شده است.
درآمد کتاب به خامه حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای علی اکبر الهی خراسانی مدیر عامل بنیاد پژوهشهای اسلامی به مسائلی از قبیل دیدگاه اسلام در باره دفن اموات و آرامگاههای مؤمنان و زیارت آنها، پیشینه مزارشناسی در میان مسلمانان و چرایی دفن بزرگان در جوار ائمه و به ویژه امام هشتم علی بن موسی الرضا(ع) اشاره دارد.
بخش اول که قسمت عمده کتاب را در بر می گیرد به شرح حال 340 نفر از عالمان مدفون در حرم رضوی که محل دفن آنها در اماکن مختلف حرم مطهر مشخص بوده اختصاص یافته است.
بخش دوم کتاب با عنوان علمای مدفون در حرم یا دیگر گورگاههای مشهد به زندگی 140 تن از دیگر علمای دینی پرداخته که در شهر مشهد در گذشته و مدفون شده اند، امّا در منابع، به محل دقیق دفن آنها تصریح نگردیده است.
در بخش پیوستها، در پیوست اول زندگی 80 تن از علما که در دیگر گورگاههای مشهد دفن شده اند ذکر گردیده و در پیوست دوم اسامی 171 تن از علمایی که تهیه شرح حال آنها میسر نشده آمده است. در این قسمت با بهره گیری از سنگ قبرها فقط به ذکر مشخصات، تاریخ فوت و محل دفن آنان در حوزه حرم مطهر اکتفا گردیده است و نویسندگان امیدوارند در چاپهای بعدی با همکاری بازماندگان به شرح زندگی آنان دسترسی پیدا کنند و بر کتاب بیفزایند. پیوست سوم در بردارنده اسناد و تصاویر برخی از علمای مدفون در حرم حضرت رضا(ع) می باشد.
در کتابنامه، نام 120 عنوان از منابع آمده و اشاره شده که علاوه بر آنها از بسیاری از مجلات و روزنامه ها و مصاحبه با افراد مطلع، به ویژه فرزندان و اعضای خانواده های مشاهیر مدفون در حرم رضوی برای تدوین کتاب بهره گیری شده است.
شایان ذکر است گزیده این کتاب در سال 1381 در قطع پالتویی در 10000 نسخه به سفارش مدیریت تبلیغات و ارتباطات اسلامی آستان قدس رضوی منتشر گردید و در آن شرح حال 57 تن از مشهورترین علما همچون آیات عظام مرتضی آشتیانی، محمّد تقی آملی، سید یونس اردبیلی، حسنعلی اصفهانی، سید جواد خامنه ای، ملا هاشم خراسانی، عبدالعلی عاملی، هاشم قزوینی، سید محمّد هادی میلانی و شهید سید عبدالکریم هاشمی نژاد آمده است.
جلد دوم: مشاهیر مدفون در حرم رضوی
در این جلد زندگینامه نزدیک به 600 تن از سیاستمداران، متولیان و صاحب منصبان حرم مطهر، شعرا، هنرمندان، خادمان، واقفان، نیکوکاران، اساتید دانشگاه و پدید آورندگان آثار فرهنگی و ... که در حرم به خاک سپرده شده اند، خواهد آمد. در تألیف این جلد آقایان رجبعلی یحیایی، رسول سعیدی زاده، محمّد جواد هوشیار، اسماعیل رضایی و علی جان سکندری، به سرپرستی غلامرضا جلالی از اردیبهشت 1380 فعالیت دارند و تاکنون بالغ بر 300 عنوان از منابع دست اول مطالعه و حدود 3000 فیش گرد آمده و در نگارش آن که مدتی است آغاز شده به شیوه دایرة المعارفی عمل می شود. شایان ذکر است به هنگام تدوین به منابع تازه یاب و تکمیلی نیز مراجعه می شود و امید است نگارش آن در سال 1382 پایان یابد.
در پایان لازم می داند اشاره شود که تألیف این گونه کتابها تنها شرح حال نگاری نبوده و نیست و در لابلای شرح حال افراد، اشاره هایی بس مهم به حوادث سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این مرز و بوم به ویژه شهر مقدس مشهد گردیده است؛ چنان که از امتیازات کتاب مشاهیر مدفون در حرم رضوی یکی است که خوانندگان را با چهره های فرهنگ ساز خراسان در طول قریب به یک هزار سال و گرایشهای علمی و فکری علمای این دیار که علاوه بر علوم دینی، شامل حوزه هایی مانند تاریخ، داستان نویسی، نجوم و ریاضی نیز می شده و گستره بیشتری از زمان حاضر دارد آشنا می سازد.
امتیاز دوم کتاب به ویژه جلد اول این است که آراسته به بیش از صد تصویر منحصر به فرد می باشد که قدمت تاریخی برخی از تصاویر به دوره نهضت تنباکو و مشروطه بازمی گردد و جنبه سندی دارد.
سومین ویژگی کتاب در این است که در تدوین آن، افزون بر استفاده از منابع چاپ شده، از مکاتبات و اسناد کتبی اشخاص و مصاحبه با بازماندگان مشاهیر به میزان زیادی استفاده شده و بر این اساس کتاب حاضر می تواند در شمار منابع اولیه مطالعات پیرامون خراسان و مشهد مقدس قرار گیرد.
امتیاز دیگر کتاب فهرست جامع اعلام آن است که خوانندگان را به اطلاعات مفیدی در باره مفاخر دینی، سیاسی و اجتماعی و دیگر حوزه های فرهنگی همچون نجف، کربلا، سامرا، قم، ری و تهران رهنمون می سازد.
در پایان امید می رود این کتاب به زودی جایگاه خود را در میان دوستداران تمدن و فرهنگ ایرانی اسلامی پیدا نماید.