اعتکاف

نگاهی به سابقه اعتکاف در ادیان گذشته، ثواب و فضیلت اعتکاف و زمان و مکان و سایر شرایط این سنّت اسلامی

اُنس با معبود

انسان موجودی است سالک و پویا به سوی معبود حقیقی خویش و از هر راهی که برود و هر مسیری را که در زندگی انتخاب کند، سرانجام به لقای معبود خویش می رسد:

«یاایّهَا الإنسانُ إنَّکَ کادِحٌ الی رَبِّکَ کَدْحا فَمُلاقیهِ⁽¹⁾».

«ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی و او را ملاقات خواهی کرد».

با توجه به این آیه، اگر انسان، راه ایمان، خودسازی و تهذیب نفس را بپوید، جمال و مِهر خداوند را ملاقات می کند، اما اگر راه کفر و آلودگی را در پیش بگیرد، جلال و قهر او را. بنابراین اگر مقصد و غایت سلوکش، لقای محبّت و مهر خداوند باشد، باید راه تهذیب نفس و عبادت حقیقی را در پیش گیرد و از هوای نفس بگریزد و در طریقت انس با معبود، گاهی به گوشه ای خلوت پناه ببرد و دور از تعلّقات مادّی، لختی به خدا توجه کند.

آیین اسلام با توجه به همین نیاز روحی، با آن که انسان را به حضور در جامعه فرامی خواند، فرصت هایی را نیز برای خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده است. یکی از این فرصت ها «اعتکاف» است.

اعتکاف در لغت به معنی اقامت کردن و ماندن در جایی و ملازم بودن با چیزی است، ولی در شرع مقدس اسلام، به معنای اقامت در مکانی مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال است.

در اعتکاف می توان خانه دل را از اغیار تهی کرد و نور محبّت خدا را در آن جلوه گر ساخت. می توان خود را وقف عبادت کرد و لذّت مهمانی را بر سر سفره احسان و لطف الهی چشید. می توان زمام دل و جان را به دست خدا سپرد و همه اعضا و جوارح را در حصار اراده حق به بند کشید⁽²⁾. می توان به خویشتن پرداخت و معایب و کاستی های خود را شناخت و در جست و جوی معالجه بود. می توان به مرگ اندیشید و خود را برای حضور در پیشگاه خداوند ارحم الراحمین آماده کرد.

سابقه اعتکاف در ادیان گذشته

اعتکاف، مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، گرچه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره ای از خصوصیّات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد.

درباره حدود و شرایط این عبادت در ادیان دیگر، اطلاعات قابل توجهی در اختیار ما نیست. برخی از آیات قرآن، دالّ بر این است که اعتکاف در ادیان الهی گذشته وجود داشته است. خداوند متعال می فرماید:

«...وَ عَهِدْنا الی ابراهیمَ و اِسماعیلَ أنْ طَهَّرا بَیْتِیَ لِلطّائِفینَ و العاکِفینَ و الرُّکَّعِ السُّجودِ⁽³⁾».

«به حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیهماالسلام) سفارش نمودیم تا خانه ام را برای طواف کنندگان، معتکفان و نمازگزاران، تطهیر نمایند».

از این آیه استفاده می شود که در زمان حضرت ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام عبادتی به نام اعتکاف وجود داشته و پیروان دین حنیف، گرداگرد کعبه، معتکف می شدند.

حضرت مریم (سلام اللّه علیها) آن گاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نائل آمد، از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مکانی خالی و فارغ از هرگونه دغدغه، به راز و نیاز با خدای خود بپردازد و چیزی او را از یاد محبوب، غافل نکند. به همین جهت طرف شرق بیت المقدّس را که شاید محلّی آرام تر و یا از نظر تابش آفتاب پاک تر و مناسب تر بود، برگزید⁽⁴⁾.

مرحوم علاّمه طباطبایی قدس سره در المیزان می نویسد: «هدف حضرت مریم(س) از دوری نمودن از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به سنّت اعتکاف بوده است⁽⁵⁾».

برخی از روایات اهل سنت هم نشان می دهد که در دوران جاهلیّت هم عملی عبادی به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج بوده است⁽⁶⁾.

از زمانی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اعتکاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامی در میان مسلمانان رواج پیدا کرد. در حال حاضر مراسم اعتکاف در دهه پایانی ماه مبارک رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله عربستان (مکه) باشکوه خاصی برگزار می شود. همه ساله خیل عظیم مسلمانان که بخش قابل توجهی از آنان را جوانان تشکیل می دهند، از سراسر جهان به سوی مسجدالحرام می شتابند و در کنار خانه خدا معتکف می شوند و حتی بسیاری از زائران خانه خدا به منظور دست یابی به فضیلت اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، این ایّام پربرکت را برای انجام عمره مفرده برمی گزینند.

شبیه این مراسم در مسجدالنبی و در کنار مرقد مطهر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز برگزار می شود. مسجد کوفه در عراق نیز سال های متمادی، محل برپایی مراسم اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان بوده است. انبوه شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت(علیهم السلام) در این مسجد مقدس، معتکف می شده اند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز همراه با مردم در این مراسم شرکت می کرده اند.

نقش عالمان بزرگ اسلامی در ترویج سنت اعتکاف

اعتکاف در کشور ایران، تاریخچه ای پرفراز و نشیب دارد. در هر عصری که عالمان برجسته دینی به اعتکاف، اهتمام ورزیده اند، مردم مسلمان نیز از آنان پیروی کرده و به اعتکاف بها داده اند.

در عصر صفوی، در سایه تلاش های دو عالم بزرگ آن زمان، مرحوم شیخ بهایی (1030 - 952 ه.ق) و شیخ لطف اللّه میسی عاملی اصفهانی (متوفای 1032 یا 1034 ه.ق)، اعتکاف در شهرهای ایران به ویژه قزوین و اصفهان، رونق خاصی یافته است.

خوشبختانه اکنون در بسیاری از شهرهای کشورمان مراسم اعتکاف در روزهای 13، 14 و 15 ماه رجب (ایام البیض) برگزار می شود. این سنت حسنه ابتداء در شهر مقدس قم، توسط عالم ربّانی میرزا مهدی بروجردی صورت گرفت و رفته رفته در شهرهای دیگر رواج یافت.

زمان اعتکاف

اعتکاف از نظر زمان، محدود به وقت خاصی نیست، تنها از آن رو که لازمه اعتکاف روزه گرفتن است، باید در زمانی معتکف شد که شرعا بتوان روزه گرفت. پس هرگاه روزه گرفتن صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است؛ ولی بهترین زمان برای اعتکاف، دهه آخر ماه مبارک رمضان است. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در این دهه، در مسجد خود معتکف می شد⁽⁷⁾.

اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده سازی انسان برای درک لیلة القدر و بهره برداری از فیض این شب گران قدر، بی ارتباط نیست. اعتکاف، کمتر از سه روز نیست و روزه داری در آن سه روز، جزء اعمال اعتکاف می باشد. همچنین شخص معتکف جز برای کار ضروری نباید از مسجد و محل اعتکاف، خارج شود.

در کشور ما اکنون اعتکاف در سه روز از ماه رجب، بیش از اعتکاف در دهه پایانی ماه رمضان رواج دارد و این سه روز از چند نظر، حائز اهمّیّت است:

اول آنکه ماه رجب، یکی از ماه های حرام است و از روایات استفاده می شود که اعتکاف در ماه های حرام، نسبت به دیگر ماه ها از فضیلت بیشتری برخوردار است.

دوم، روزه در ماه رجب دارای فضیلت خاصی است، زیرا ماه رجب ماه بزرگی است که مردم حتی در جاهلیّت نیز حرمت آن را پاس می داشتند. اسلام نیز بر احترام و منزلت آن افزود⁽⁸⁾. ظاهرا چنین رفتار و باوری نسبت به ماه رجب از دیگر ادیان الهی در میان مردم به جای مانده بود.

بر پایه حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هر کس سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند میان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله می اندازد. پروردگار مهربان به کسی که سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب می کند که:

«حق تو بر من واجب و دوستی و ولایتم برایت حتمی شد. ای فرشتگان! در حضور شما شهادت می دهم که گناهان بنده ام را آمرزیده ام⁽⁹⁾».

علاوه بر روایاتی که به طور عام نسبت به فضیلت روزه ماه رجب تأکید می کنند، درباره روزه گرفتن در روزهای 13، 14، 15 و انجام عمل «امّ داوود» نیز تأکید شده است.

مکان اعتکاف

اعتکاف از نظر مکان، محدودیّت خاصی دارد. در روایات ما وارد شده است که اعتکاف، تنها در مسجدی که امام عادل در آن نماز جماعت برگزار می کند و نیز در یکی از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره) جایز است. امام رضا علیه السلام فرموده اند: «اعتکافُ لَیْلَةٍ فی مَسْجِدِ الرَّسولِ و عِنْدَ قَبْرِهِ یَعْدِلُ حَجَّةً و عُمْرَةً⁽¹⁰⁾»: «یک شب، اعتکاف در مسجد پیامبر9 و نزد قبر او، معادل یک حج و یک عمره است».

اما گروهی از فقها، اعتکاف در مسجد جامع هر شهر و منطقه را نیز روا دانسته اند⁽¹¹⁾. البته در مورد مسجد جامع نیز برخی برآنند که بایستی به قصد رجاء و به امید این که شاید مطلوب درگاه الهی باشد، اعتکاف نمود⁽¹²⁾. اعتکاف در سایر مسجدها مانند مسجد محله و بازار، تنها به نظر شمار اندکی از فقیهان شیعه، جایز است⁽¹³⁾.

مقصود از مسجد جامع در هر شهر و منطقه، مسجدی است که معمولاً مردم بیشتری در آن جا گردهم می آیند⁽¹⁴⁾. به عبارت دیگر مسجدی که اغلب اوقات بیشتر از سایر مساجد، جمعیّت داشته باشد⁽¹⁵⁾. شیخ لطف اللّه میسی اصفهانی در کتاب «رساله اعتکافیّه» به نقل احادیثی در باب اعتکاف پرداخته و ضمن بیان احادیث، شواهدی را در جواز اقامه اعتکاف در مسجد جامع، نصب قُبّه و نیز احیای دهه آخر ماه رمضان ذکر می کند.

روشن است که در محل برگزاری اعتکاف، اختلافی در میان فقهای شیعه وجود دارد. این اختلاف ناشی از این روایت است که اعتکاف در مسجدی جایز است که امام عادل، جماعتی در آن برگزار کرده باشد. برخی از فقها صرفا همین چند مسجد (کوفه، بصره، مدینه و مکه) را برای اعتکاف جایز شمرده اند و برخی دیگر، مساجد دیگر را نیز برای اعتکاف، مجاز شمرده اند. از دسته دوم، گروهی تنها مساجد جامع را معیّن کرده و برخی همه مساجد جماعات را. شیخ لطف اللّه بر این باور بوده که در تمامی مساجد جامع و حتی جماعت، اعتکاف، جایز است؛ ولی درباره روایتی که «امام عادل» را مطرح کرده چنین اظهار می کند که مقصود از امام عادل، اعمّ از امام معصوم و غیرمعصوم است.

شیخ تأکید دارد که اصولاً سؤال درباره مساجد بغداد بوده و روشن است که وجه عدل نمی توانسته ارتباطی با امام معصوم برای اقامه نماز در آن مساجد داشته باشد. وی با اشاره به آرای برخی از فقهای متقدّم، در این که تنها در مساجد چهارگانه اعتکاف رواست، اسامی جمعی از علمای عصر خود را که اغلب، علمای جبل عامل هستند، ذکر کرده و رأی آنان را چنین دانسته که در هر مسجد جامعی، اعتکاف جایز است. از جمله آنان مرحوم شیخ بهایی است که در هنگام تألیف این رساله در قید حیات بوده است و نیز شیخ علی بن عبدالعالی میسی جدّ نویسنده و نیز شهید ثانی و بسیاری دیگر⁽¹⁶⁾.

در این جا ممکن است این پرسش مطرح شود که با توجه به آثار سازنده اعتکاف، آیا بهتر نیست اعتکاف در هر مسجدی را جایز بدانیم تا همگان به آسانی بتوانند از این عبادت بهره مند شوند؟

در پاسخ باید گفت که عبادت های دینی، کاملاً توقیفی هستند؛ بدین معنی که شرایط و احکام آن را باید از متون اسلامی و دستورهای شرعی اخذ کرد. هرگاه از ادلّه معتبر استفاده شود که محل اعتکاف، مسجد جامع است، نمی توان از روی ذوق و سلیقه شخصی در شرط عبادت تصرف نمود و دامنه آن را توسعه داد. اساسا برخی عبادت ها از نظر مکان، دارای محدودیّت خاصی هستند. مراسم و اعمال حجّ باید در مکان های معیّنی انجام شود. از این رو انجام دادن اعمال حج در غیر از محل های مقرّر، بی معناست. در مورد اعتکاف نیز هرگاه با ادلّه معتبر، ثابت شود که جایگاه آن، مسجد جامع است، می فهمیم که شارع مقدس، این عبادت را تنها در این ظرف مکانی معیّن از ما خواسته است. البته در تشریع این حکم حتما مصالحی مورد نظر بوده است که شاید عقل ما نتواند به طور یقین بدان دست یابد. شاید اسلام با منحصر کردن اعتکاف در مسجد جامع بخواهد نوعی کنترل بر کمّیّت و کیفیّت آن وجود داشته باشد و در کنار این عبادت، ارزش های دیگری مانند وحدت و همراهی و هم دلی نیز مطرح شود⁽¹⁷⁾.

مقابله با تهاجم فرهنگ بیگانه از برکات ضمنی اعتکاف است

در فرهنگ اسلامی روی آوردن به اعتکاف، علاوه بر بهره برداری از فیض معنوی آن، جهاد مقدس نیز شمرده می شود؛ زیرا این مراسم عبادی-معنوی، نقش بسیار مهمی در تهذیب نفس و جهاد اکبر دارد.

جوانی که در مراسم اعتکاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را می چشد، لذت های مادی و شهوانی در دیدگانش حقیر و بی ارزش می شود، ایمان و اعتقادش تقویت می شود و به آسانی در گرداب فساد و باورهای ضدّدینی گرفتار نمی شود. از سوی دیگر، چنین مراسمی خود پیامی عملی و درسی عبرت آمیز برای مردم است. حضور جمعی از مؤمنان در مسجد برای عبادت، در حقیقت نوعی دعوت به خداپرستی و دین مداری است و آثار سازنده ای بر جامعه خواهد داشت. از همین رو، امروز در رویارویی با تهاجم فرهنگی دشمن نباید نقش مؤثر سنت هایی که در باور عمومی مردم ریشه های عمیق دارند، نادیده گرفته شود. بی تردید مساجد، حسینیّه ها، تکایا، هیأت های مذهبی، زیارت و اعتکاف نقش مهمی در تربیت جامعه و گسترش فرهنگ دینی ایفا کرده و می کنند. این مقوله ها با آثار مثبت جانبی که دارند، اهرم های توانمندی در مقابله با فرهنگ بیگانه اند.

در دوران ما تهاجم دشمن ابعادی گسترده یافته، ولی این حرکت استعماری، دست کم ریشه ای چندصد ساله دارد و همین پدیده های سنتی، همچون اعتکاف، مردم ما را در طول سالیان متمادی در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه، مصونیّت بخشیده است⁽¹⁸⁾. اما متأسفانه اهمّیّت آن و نقش به سزایی که در تصفیه و تزکیه روح انسان دارد، برای بسیاری از مسلمانان، ناشناخته مانده است. از این رو جا دارد مبلّغان اسلامی بیش از پیش بر نقش مهمّ آن تأکید ورزند تا این سنت دیرینه محمدی آن گونه که شایسته است، جایگاه خود را در جامعه اسلامی حفظ کند.

1. انشقاق، 6.

1. تذکرة الأولیاء، عطار نیشابوری، ص 785.

2. بقره، 125.

3. تفسیر نمونه، ج 13، ص 33.

4. تفسیر المیزان، ج 14، ص 34.

5. المسائل النّاصریّات، سید مرتضی، ص 119.

6. بحارالانوار، ج 98، ص 15.

7. فضائل الاشهر الثلاثة، شیخ صدوق، ص 24، روایت 12.

8. همان، ص 25، بخشی از روایت 12.

9. بحارالانوار، ج 98، ص 151.

10. سید محمدکاظم، العروة الوثقی، کتاب الاعتکاف.

11. امام خمینی(ره)، تحریرالوسیلة، ج 1، ص 305.