فضایل مدینه

ابی سعید المفضّل بن محمد بن ابراهیم الجَنُدی الیَمَنی المکلی [1]

«متوفی به سال 308 ه .ق»

تحقیق: محمد مطیع الحافظ غزوه بدیر

مقدمه مترجم

به یقین کتاب فضائل المدینه، تألیف ابی سعید الجندی الیمنی المکی متوفی به سال 308 هجری قمری، یکی از با ارزش ترین و قدیمی ترین آثار باقیمانده در ارتباط با مدینه منوره است و می توان گفت از لحاظ سابقه و قدمت، چهارمین کتابی است که از ابتدای اسلام تاکنون درمورد مدینه، شهرپیامبر ص به نگارش درآمده است. و پس از تاریخ المدینه ابن شبه، متوفی سال 262 از اهمیت به سزائی برخوردار است.

در استناد این کتاب به جَنَدی هیچگونه شکی نمی توان روا داشت. رساله خطی آن توسط عمر بن محمد بن ابی یعقوب بن محمد بن العباس قزوینی از شاگردان حافظ بن عساکر مورخ و محدث بزرگ دمشق و صاحب تاریخ مدینه دمشق نگاشته شده است. کسانی که این روایات را خود شنیده اند، با ذکر تاریخ در هامش نسخه آن را تأیید نموده اند. نسخه خطی این رساله که در تصحیح به عنوان نسخه اصلی مورد استفاده قرار گرفته، دارای تاریخ کتابت 548 بوده و نام کاتب که یکی از شاگردان ابن عساکر است در پایان آن دیده می شود. نسخ کهن این رساله قطعاً متعلق به نیمه اولِ قرن ششم هجری است؛ از این رو تاریخ کتابت این رساله قابل اعتماد است. شایان ذکر است اکثر روایاتی که مؤلف فراهم کرده است جز چند حدیث بطور غیر مستقیم و غیرملموس به فضیلت این شهر مقدس مربوط است.

مجموعه این رساله خطی، چهارده صفحه است که با شماره 71 در کتابخانه ظاهریه دمشق نگهداری می شود و توسط مطیع الحافظ و غزوه بدیر استنساخ و تصحیح گردیده است. و در سال 1405 توسط انتشارات دارالفکر دمشق به عرصه چاپ سپرده شده است. راویان الجندی عمدتاً ابوحمد و ابومصعب و محمد بن یوسف هستند که مؤلف همه جا لفظ «حدثنا»؛ یعنی «به ما گفت» را به کار برده و این مطلب بیانگر این است که خود شخصاً این روایات را از راویان شنیده است. این راویان به ترتیب عبارتند از: ابوقره ابن جریح و هشام بن عروه که در حقیقت آخرین آنها «هشام بن عروه» از تابعین است و او این روایات را از مالک بن انس، عبداللّه بن عمر، سعد بن ابی وقاص و سایر صحابه نقل کرده است که این امر بر اهمیت این احادیث می افزاید. و ما برای اختصار صرفاً نام اولین و یا آخرین راوی حدیث را ذکر کرده و در ترجمه نهایت امانتداری به عمل آمده است. تعداد زیادی از احادیث ثبت شده در این رساله، با احادیث شیعه و منابع شیعی سازگار است و مترجم تلاش نموده تا برای تطبیق این احادیث با روایات شیعه در ادامه پاورقیهای مصحح به منابع یا روایات شیعه ارجاع دهد.

در پایان قابل ذکر است که بسیاری از روایات الجندی را محققین بعدی تاریخ مدینه از جمله سمهودی و ابن نجار و دیگران مورد استفاده قرار داده اند.

امید است ترجمه این رساله نفیس و با ارزش که شاید چندان هم رسا و سلیس نباشد، مورد استفاده علاقمندان به شهر پیامبر ص مدینة النّبی قرار گیرد.

والسلام مترجم ذی الحجه 1413

شرح حال مؤلف:

ابی سعید المفضل بن محمد بن ابراهیم بن مفضل بن سعد بن الامام عامر بن شراحیل الشعبی الکوفی الجندی المکی، قاری و محدث (قرن سوم هجری) است. لقبش الجَنَدی منسوب به جَنَدْ از مناطق مشهور یمن می باشد.

اساتید جَنَدی

جندی اساتید فراوانی داشته است که بعضی از آنها عبارتند از:

1 صامت بن معاذ الجندی

2 محمد بن عمر العذی

3 ابراهیم بن محمد الشافعی

4 ابو حمد محمد بن یوسف

5 علی بن زیاد اللججی

6 حسن بن علی الحوانی

وثاقت و علم جَنَدی

عقیلی گوید: به مکه رفتم، در مسجدالحرام برای ابی سعید الجندی حلقه و محفل (درسی) دیدم حافظ نیشابوری وی را ثقه (امین) دانسته و سمعانی نیز می گوید وی حدیث بسیاری روایت کرده است و الذهبی (صاحب تاریخ الاسلام و...) وی را محدث مکه دانسته است.

در پایان همین کتاب وثاقت وی به خط ناسخ و شاگرد حافظ بن عساکر اشاره شده است.

شاگردان جَنَدی

1 ابوبکر بن مجاهد

2 عبدالواحد بن ابی هاشم

3 ابوالقاسم الطبرانی

4 ابوحاتم بستی

5 ابوبکر بن المقری

6 ابوجعفر العقیلی

7 ابو احمد بن عدی

8 محمد بن سعید ابن عبدان و غیره...

وفات وی

وی رحمه الله در جمادی الأولی سال 308 هجری قمری در مکه وفات یافت. اکثر موّرخین وفات وی را در این تاریخ ثبت و گزارش کرده اند جز سمعانی (صاحب الأنساب) که وفات وی را پس از سال 310 ذکر کرده است.

تألیفات جَنَدی:

1 فضائل مکه: بخشی از آن در کتابخانه ظاهریه در دمشق به شماره 330 (ص 45 52) نگهداری می شود.

2 فضائل مدینه: نسخه ای از آن در کتابخانه ظاهریه به شماره مجموعه 716 (62 69) موجود است.

منابعی که شرح حال وی را نگاشته اند:

الأنساب سمعانی معجم البلدان، ج 2، ص 170 العبر، ج 2، ص 137 البدایه والنهایه، ج 11، ص 131 مسیر، ج 2 اعلام النبلاء 14/257 طبقات القراء 2/307 لسان المیزان 6/81 شذرات الذهب، ص 253 الرسالة المستطرفه، ص 60 برگزیده ای از نسخ خطی کتابخانه ظاهریه.

وصف نسخه اصل (که در تصحیح بدان اعتماد شده است):

در تحقیق این کتاب بر نسخه ای منحصر بفرد که در کتابخانه ظاهریه به شماره مجموعه 71 از ص 69 62 نگهداری می شود، اعتماد کرده ایم. نویسنده این نسخه عمر بن محمد بن ابی یعقوب بن محمد بن العباس (القزوینی) از شاگردان حافظ بن عساکر است که در سال 548 آن را از وی (استادش) شنیده است؛ چنانکه در بیان سماعات (در پایان کتاب) ذکر خواهد شد.

کسانی که روایات جَنَدی را شنیده اند:

1 در جامع دمشق در تاریخ ربیع الآخر 548 بر حافظ بن عساکر خوانده شد.

2 علی ابن الغنائم المسلم بن احمد النصیبی بر حافظ بن عساکر در 17 شعبان 622 ه .

3 علی النصیبی در 28 شعبان 622 در منزل شنونده.

4 علی النصیبی در مسجد جامع دمشق در 6 جمادی الآخر سال 630 ه .

5 مورد دیگری از علی النصیبی، در دارالسنه (دارالحدیث النوریه)

6 بر ام احمد خدیجه بنت احمد بن عبدالدائم بن نعمه در 12 ربیع الآخر سال 683 ه . خوانده شد.

7 بر حافظ القاسم بن محمد بن یوسف البرزالی در سال 735 در مدرسه نوریه نیز خوانده شد.

با توجه به چنین مسائلی است که ارزش نسخه و وثاقت آن برای ما روشن می گردد. نسخه مذکور از حافظ بن عساکر نقل شده است. سپس علمای دیگری آن را از وی و شاگردانش تا قرن ششم و حتی قرن هشتم برگرفته و بر آن شنیده های دیگری افزوده و نسخه های متعددی نیز از آن تحریر و نقل یافته است.