رو به سوی جبل عامل؛ کندوکاوی در مهاجرت سادات و خاندان های بزرگ سیادت

در این مقاله تاریخچه شیعیان جبل عامل با تأکید بر نحوه مهاجرت و نشو و نمای سادات علوی در منطقه لبنان از جمله سیدعبدالحسین شرف الدین به صورت اجمالی مورد بحث قرار گرفته است.

چکیده

مقدّمه

پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و شهادت تعدادی از ائمّه اطهار علیهم السلام ، گروهی از فرزندان و نوادگان آن ها به خون خواهی از پدران و اجداد خود برخاستند. آنان در حرکت خود، با حکومت های مفسد زمان روبه رو و مجبور به مهاجرت به نقاط گوناگون گردیدند. دسته ای به ایران و دسته ای دیگر به شام و سایر نواحی رفتند. از جمله مکان هایی که «طالبیّین» به آنجا مهاجرت کردند «جبل عامل» بود.

«جبل عامل» با فلسطین و قدس رابطه دارد، محل نزول وحی بر پیغمبران است، در هر گوشه و کنار آن مقبره پیغمبری وجود دارد؛ همان گونه که در ایران با فراوانی امام زادگان روبه رو هستیم.⁽²⁾

قاضی نورالله شوشتری در توصیف «جبل عامل» می نویسد:

«تجلّی انوار رحمت الهی همیشه شامل اهل جبل عامل بوده و نور محبت خاندان از ناصیه ایمان ایشان چون بارقه ای نور از شاهق طور ظهور می نموده و هیچ قریه ای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای امامیه در آنجا نباشد.»⁽³⁾

جبل عامل مرکز علم و علما بود. علمای آنجا در تبلیغ امور دینی، دارای مهارت و سابقه بودند. در دوران فرمان روایی صفویان بر ایران (907 1135 ق)، گروهی از آنان به دعوت پادشاهان صفوی به ایران آمدند. اولین و معروف ترین آن ها شیخ علی بن عبدالعالی کَرْکی (870 940 ق) معروف به «محقق ثانی» است. سپس بزرگانی دیگر مانند شیخ بهاءالدین محمّد عاملی و شیخ حرّ عاملی در دوره طهماسب اول، پادشاه صفوی (930 984 ق)، به ایران مهاجرت کردند.⁽⁴⁾

در این گفتار، به بررسی و شناسایی انساب سادات منطقه جبل عامل با توجه به مستندات می پردازیم. پس از بیان وضعیت جغرافیایی و تاریخچه مختصری از شیعیان منطقه، به سادات مهاجر به آنجا اشاره می کنیم:

موقعیت جعرافیایی جبل عامل

«جبل عامل» (ذحذچ حذح چب) یا «جبل عامله» ناحیه ای است حاصلخیز در لبنان جنوبی که از رود «لیطانی» به طرف جنوب تا حدود فلسطین امتداد دارد.⁽⁵⁾

مقدّسی (336 380 ؟ ق) می نویسد:

«جبل عاملة ذو قری نفیسة و اعناب و اثمار و زیتون و عیونُ المطرِ، یُسقی زروعهم، یطل علی البحر و یتصل بجبلِ لبنان»؛⁽⁶⁾ جبل عامل دارای روستاهای خوب و انگورها و میوه ها و زیتون و رودهای جاری است که زراعت های مردمان را سیراب می کند. این ناحیه از یک سو، مشرف به دریاست و از سوی دیگر، به کوه های لبنان ختم می شود.

دهخدا می نویسد:

«جبل عامل ناحیه ای در لبنان جنوبی، که از کنار نهر لیطانی، نزدیک فلسطین، امتداد می یابد.»⁽⁷⁾

جبل عامل، معروف به «سرزمین بشارت»،⁽⁸⁾ پیش از وضع مرزهای استعماری، بزرگ تر از امروز بود.⁽⁹⁾ این ناحیه علاوه بر جنوب لبنان، شامل نواحی شمال فلسطین اشغالی نیز می شد.

جبل عامل در قدیم، از نواحی شام محسوب می شد. مناطق صور، صیدا، بیروت، طرابلس و مصیصه همگی جزو سواحل شام بودند. امروزه جبل عامل در استان جنوبی لبنان واقع شده و شامل شهرهای صور، صیدا، نبطیه، بنت جبیل، مرجعیون، جزین و حاصیبا است.⁽¹⁰⁾ دو شهر «صور» و «صیدا» از شهرت خاصی برخوردارند. «صیدا» سومین شهر معتبر لبنان و دارای امکانات طبیعی فراوان می باشد.⁽¹¹⁾ مرکزیت جنوب لبنان (جبل عامل) با شهر «صور» است.⁽¹²⁾

تاریخچه شیعیان جبل عامل

«عامله» از قبیله های عرب یمن و از نسل عاملة بن سبأ می باشد که در هنگام کشورگشایی مسلمانان (و به قولی، پس از ویرانی سد «مأرب») در جنوب و شمال بحرالمیت سکنا گزید و کمی بعد در «جبل علیا» مستقر شد.⁽¹³⁾

مشهور آن است که تشیّع اهل جبل عامل مقدّم بر سایر نواحی، بجز سرزمین حجاز بوده و به وسیله ابوذر غفاری، صحابی پیغمبر، بوده است. گویند: ابوذر به وسیله عثمان بن عفان از مدینه به دمشق فرستاده و از آنجا توسط معاویه به نواحی حومه بلاد شام تبعید شد. دو مسجد قدیمی در «مَیْس الجبل» و «صرفند»، که به نام ابوذر هستند، دلیلی بر این گفته می باشند.⁽¹⁴⁾

ناصر خسرو، که در سال 439 ق از صور گذشت، می گوید: اکثریت مردم این ناحیه شیعه هستند.⁽¹⁵⁾ یاقوت حموی (574626 ق) نیز گفتار او را تأیید می کند.⁽¹⁶⁾

از قرن سوم هجری، جوامع شیعه در ناحیه «جلیله» در جنوب لبنان معروف به «جبل عامل» سکونت داشتند. فراوانی انواع محصولات کشاورزی و دورافتادگی جغرافیایی و حمایت خانواده های شیعی، نه تنها سبب تداوم و استمرار یک فرهنگ شیعی در این ناحیه گردید که هنوز هم پابرجاست، بلکه باعث جلب و جذب شیعیان امامیه از سایر بخش های سوریه به این منطقه شد.⁽¹⁷⁾

به هر حال، شیعیان به عنوان یک اقلّیت مذهبی در مناطق امن، در جاهایی که از دسترس حکمرانان مرکزی به دور بودند، سکنا گزیدند.⁽¹⁸⁾

طبق آخرین آمارها، شیعیان بیش از چهل درصد جمعیت لبنان را تشکیل می دهند.⁽¹⁹⁾

شیعیان جنوب لبنان در طول تاریخ حیات خود، به ترتیب زیر سلطه بنی امیّه، بنی عبّاس، ترکان عثمانی، استعمار فرانسه و سلطه مسیحیت بودند. به طور کلی، این شیعیان همیشه مخالف ظلم و فساد حکّام زمان بوده و هیچ گاه تسلیم نشده اند. از این رو، همیشه مورد بغض و کینه دیگران واقع شده اند.⁽²⁰⁾

در قرن هشتم هجری، دست کم یکی از مشهورترین خاندان های شیعی، فرمانروای جبل عامل (یعنی خاندان آل علی الصغیر از اسلاف خاندان اسعد کنونی)، همچنان در این ناحیه حضور داشت.⁽²¹⁾

مهاجرت سادات و خاندان آنان به جبل عامل

از قرن سوم هجری به بعد، سادات بی شماری به صورت فردی و گروهی به جبل عامل مهاجرت کردند. به طور کلی، سادات مهاجر به جبل عامل را می توان به «سیلقی» (از نسل جعفر طیّار)، «حسنی»، «حسینی»، «موسوی» و «رضویان» تقسیم کرد. مهاجران به منطقه جبل عامل را می توان در دو طایفه قرار داد:

الف. گروهی که پس از مهاجرت در آنجا ماندگار شد و اولاد و اعقابشان نیز در آنجا ماندند.

ب. گروهی که پس از مهاجرت، اعقابشان از منطقه مهاجرت کردند، ولی دوباره نوادگان آنان به سرزمین آبا و اجدادی خود برگشتند؛ مانند امام موسی صدر که شرح احوال او خواهد آمد.

دسته ای دیگر از سادات نیز، به ویژه در قرون معاصر، بین جبل عامل و کشورهای گوناگون مثل عراق و سوریه در حال مهاجرت موقّتی بودند. سیدعبدالحسین شرف الدین و سیدعبداللّه امین (م 1306 ق) از آن جمله اند.

در این بخش، به ترتیب الفبا، به سادات مهاجر و خاندان های آنان به منطقه جبل عامل پرداخته می شود و سپس شجره نامه کامل سه تن از آنان به حسب تقدّم عصری که می زیستند، ذکر می گردد.

آل ابی الحسن: از سادات موسوی و از نوادگان حضرت موسی بن جعفر علیه السلام (128183 ق)، از فرزندان خاندان آل ابی الحسن، گروهی در جبل عامل زندگی می کنند. آنان دارای ریاست، جلالت، عظمت، علم، عمل، فضل، کمال، تقوا، صلاح، زهد، ورع و فلاح می باشند. هاشم ابن ابی السعادات محمّد از نوادگان اباالحسن است.⁽²²⁾

آل جعفر: از سادات حسنی و از شاخه های سادات آل فضل اللّه و اصل آن ها از مکّه مکرّمه هستند. در «یارون» در حدود فلسطین زندگی می کنند.⁽²³⁾

آل شرف الدین: در «شحور»، روستایی در ساحل صور، مسکن گروهی از سادات آل شرف الدین است.⁽²⁴⁾

آل صدرالدین: خاندان آل صدرالدین پیش از اینکه به عراق و ایران مهاجرت کنند، در «شدغیث»، روستایی در ساحل صور، زندگی می کردند.⁽²⁵⁾

آل صفی الدین: سادات آل صفی الدین در «شمع»، شهری در ناحیه «شعب»، نزدیک صور، زندگی می کنند.⁽²⁶⁾

آل فحص: در «جبشیت» سکونت اختیار کرده اند.⁽²⁷⁾

آل فضل اللّه: از سادات حسنی و از بزرگان مکّه معظّمه و دارای علم و شرف هستند. سیدمحیی الدین فضل اللّه از علما و سید فخرالدین در عصر ناصیف به «عیناثا» هجرت نمودند.⁽²⁸⁾

آل لمش: از فرزندان محمد المش بن طاهر بن ناصر، گروهی به «کَرْک»⁽²⁹⁾ از نواحی جبل عامل رفتند. آنان دارای فرزندان زیاد بودند و در آنجا تکثیر شدند.⁽³⁰⁾

اخوی: سید نور اخوی شاعر بود و اجدادش ایرانی. جدّ سید نور به شهر «صور» رفت.⁽³¹⁾

ارزق حسنی: از نسل ابوالقاسم عبداللّه بن محمّد ارزق، از نوادگان حسن المثنّی بن امام حسن مجتبی علیه السلام هستند. ابوالقاسم عبداللّه اولین کسی بود که به شهر «صیدا» مهاجرت کرد. تنها بازمانده او در نیمه دوم قرن پنجم هجری، ابوالفوارس محمّد بود.⁽³²⁾

امین: جدّ اعلای سید محسن امین (1865 1952 م)، نویسنده کتاب اعیان الشیعه در ده جلد، به نام سید ابراهیم بن سید احمد (زنده در 1098 ق) از حلّه عراق به جبل عامل رفت. اصل اجداد سید امین از «حلّه فیحاء» بودند. یکی از فرزندان سید ابراهیم به «شقراء» رفت و در آنجا مقیم شد.⁽³³⁾

حبوشی: سید حسن بن یوسف حبوشی از علما بود. وی در «نباطیه تحتا» اقامت گزید.⁽³⁴⁾

حسنی: گروهی از سادات حسنی در «جناثا» روستایی کوچک در ساحل صور زندگی می کنند. عالم فاضل سید امین حسنی، فرزند سید احمد، از آنجاست.⁽³⁵⁾

حسینی: گروهی از سادات حسینی در «کوثریة السیاد»، روستایی نزدیک ساحل صیدا، زندگی می کنند.⁽³⁶⁾

حسینی: گروهی از فرزندان محمّد، فرزند امام زین العابدین علیه السلام (38 95 ق)، به صیدا رفتند.⁽³⁷⁾

حسینی: از نسل ابوجعفر محمّد و از نوادگان عبیداللّه اعرج ابن حسین الاصغر، فرزند امام زین العابدین علیه السلام ، در نیمه اول قرن چهارم به صیدا رفتند. از اعقاب ابوجعفر محمّد، اندکی در صیدا هستند.⁽³⁸⁾

حسینی: ابوالقاسم احمد از نسل عیسی بن زید الشهید، فرزند امام زین العابدین علیه السلام ، است. فرزندان ابوالقاسم احمد به صیدا رفتند.⁽³⁹⁾

حسینی: نام او جاراللّه بن جماعة بن محمد بن عتیق بن رمیح حسینی است. او یکی از فرزندان جاراللّه بود که در قرن یازده در جبل عامل می زیست و از موقوفات موجود ارتزاق می کرد.⁽⁴⁰⁾

رضویان: گروهی از سادات موسوی و از نسل جعفر کذّاب، فرزند امام علی الهادی علیه السلام هستند. نسل جعفر کذّاب به خاطر انتساب آنان به جدّشان امام رضا علیه السلام ، به «رضویان» معروف هستند. شخصیت بارز این دسته، حسین بن علی بن هارون بن جعفر کذّاب می باشد که در صیدا نسل دارد.⁽⁴¹⁾

سماعله: دسته ای از اولاد سمعل حسینی، از نسل امام حسین بن علی علیه السلام هستند. پیش از قرن یازدهم هجری، گروهی معروف به «سماعله» در جبل عامل زندگی می کردند و از موقوفاتی که داشتند، ارتزاق می نمودند.⁽⁴²⁾

شبانه حسینی: ابراهیم و ابومسلم، دو برادر از فرزندان محمّد شبانه، از سادات حسینی و از نسل عبیداللّه الاعرج بن حسین الاصغر از فرزندان امام زین العابدین علیه السلام می باشند که در قرن پنجم هجری به جبل عامل مهاجرت کردند. اعقاب آنان در قرن نهم در آنجا می زیستند.⁽⁴³⁾

شرف الدین: سید عبدالحسین (1290 1377 ق)، از سادات موسوی، در کاظمین از بانویی فاضله از خاندان «آل صدر» و از پدری دانشمند از خاندان «آل شرف الدین» به دنیا آمد. پس از دوران کودکی، همراه با خانواده رهسپار جبل عامل شد و در آنجا نزد پدر، دروس صرف و نحو و منطق و ... را به اتمام رساند. 17 ساله بود که راهی نجف اشرف شد. عبدالحسین تا سن 32 سالگی در نجف توقف کرد و پس از اینکه چندین اجازه اجتهاد گرفت، روانه جبل عامل شد⁽⁴⁴⁾ و در صور ساکن گردید.⁽⁴⁵⁾

تسلّط بر مسائل اعتقادی و کلامی، تبحّر در مباحث فقهی، آشنایی محقّقانه با حدیث و احاطه به تاریخ و حوادث از او عالم جامعی ساخت. تألیفات کلامی او در انتقال اندیشه ها و اندوخته هایش در قالب خطابه و نوشته، اعجاب خطبا و نویسندگان را برمی انگیخت. وی عالمی نبود که تنها به مسائل علمی بپردازد، بلکه با اندیشه های اصلاح طلبانه اش، به عنوان مصلحی بزرگ در جهان اسلام ظهور کرد. او راه مبارزه با استعمارگران را در وحدت و اتحاد می دانست و خود نیز عملاً در این راه گام نهاد و به موفقیت هایی رسید.⁽⁴⁶⁾ جمله سید عبدالحسین «لاتنشرُ الهدی الاّ مِن حیثُ انتشر الضَّلالُ» هنوز هم معروف است.

سید عبدالحسین آثار علمی و خدمات اجتماعی فراوانی از خود بر جای گذاشت. او «الکلیة الجعفریة» و نیز «الکلیة العاملة» را تأسیس کرد.⁽⁴⁷⁾

سرانجام، سیدعبدالحسین در صبح روز دوشنبه هشتم جمادی الثانی سال 1377 ق پس از 78 سال عمر پربرکت به دیار باقی شتافت. پیکرش به بغداد منتقل و از آنجا تا کاظمین بر دوش شیعیان تشییع گردید و در نهایت، در جوار مرقد ملکوتی امیرالمؤمنین علیه السلام در کنار استادش، سیدکاظم یزدی، به خاک سپرده شد.⁽⁴⁸⁾

صدر: امام موسی صدر (1307 1357 ش) در 15 فروردین سال 1307 شمسی در شهر قم متولد شد. در مدارس جدید، دوره ابتدایی و متوسطه را آموخت و سپس در حوزه علمیه قم به تحصیل علوم اسلامی و عمدتا فقه پرداخت و به موازات آن، در دانشکده حقوق تهران به اخذ درجه کارشناسی (لیسانس) در حقوق اقتصادی نایل آمد. امام موسی صدر در سال 1334 ش پس از درگذشت پدر بزرگوارش، به عراق مسافرت کرد و به مدت چهار سال در حوزه علمیه نجف اشرف از محضر استادان بزرگی همچون سیدمحسن حکیم، محمّدرضا آل یاسین و سیدابوالقاسم خوئی در علوم فقه و اصول بهره جست.⁽⁴⁹⁾

امام موسی صدر در سال 1959 م در شهر صور در جنوب لبنان اقامت گزید، در سال 1969 م «مجلس اسلامی عالی شیعه» را تأسیس کرد و به ریاست این شورا انتخاب گردید، در سال 1970 م شورایی برای جنوب ایجاد نمود، در سال 1974 م به منظور انجام اقداماتی، «حرکة المحرومین» را بنیاد نهاد که تنها سازمان شیعه در کشور لبنان بود و در سال 1975 م گروه شبه نظامی «امل» را ایجاد کرد.⁽⁵⁰⁾

امام موسی صدر در جبل عامل دعوت دینی را به طور غیرمستقیم شروع کرد. وی معتقد بود: اخلاق، ذوق و ابتکار در شیوه دعوت و نیز استقامت لازم است. می گفت: در مدت کمتر از دو سال در شهر صور، در صورتی که سبک دعوت متناسب با زمان باشد و نیز با احتیاجات روحی مردم، اگر اسلام جامع و کاملی عرضه شود اثر بسیار خوبی دارد.⁽⁵¹⁾

صدر با کارهای خویش، به بسیاری از نابسامانی های اجتماعی جنوب لبنان خاتمه داد؛ به وضعیت زنان جامعه سر و سامان بخشید و با برنامه ریزی مناسب، گدایی را ریشه کن کرد.⁽⁵²⁾

سرانجام، امام موسی صدر در 25 اوت سال 1978 م در زمانی که به کشور لیبی مسافرت کرده بود، ناپدید شد. پس از این پیشامد، شیخ محمّدمهدی شمس الدین جانشین او گردید.⁽⁵³⁾

عراقی: سیدمحمّدحسین مرتضی پس از مهاجرت پدرش به عراق، به جبل عامل بازگشت و سرانجام، در «شقراء» فوت کرد.⁽⁵⁴⁾

فیلقی (سیلقی): از نسل عبداللّه الفیلق (السیلق) بن محمّد الاحمر، از نوادگان جعفر الطیّار فرزند ابوطالب علیه السلام به صیدا رفتند. این گروه از سادات به «زینبی» نیز معروف هستند.⁽⁵⁵⁾

کَرْکی حسینی: اسماعیل علم الدین بن ترجم کرکی (م 698 ق) از نوادگان عبیداللّه الثالث و عبیداللّه الاعرج، فرزند حسین الاصغر، جوانی زیبا بود، به بغداد مسافرت کرد و در آنجا درس آموخت، فقه امامیه را به خوبی فراگرفت و فقیه شد، سفری برای تجارت به شام نمود و سرانجام، در «کرک نوح» به سال 698 ق فوت کرد.⁽⁵⁶⁾

مرعشی (مرعش): از نوادگان حسین الاصغر بن امام زین العابدین علیه السلام ، از فرزندان حسن (حسین) مرعش پیش از قرن ششم هجری به صیدا رفتند.⁽⁵⁷⁾

موسوی: سادات موسوی در «دیر سریان»، روستایی نزدیک «طیّبه»، از توابع «مرجعیون» زندگی می کنند. سیدهاشم عبّاس فاضل، شاعر متوفی معاصر از سادات «دیر سریان» است.⁽⁵⁸⁾

موسوی: محمّد بن علی (946 1009 ق)، نوه دختری شهید ثانی است که یک گروه از علمای «جُبَع» از فرزندان و اعقاب او هستند. فرزندش، حسین، نزد پدر تحصیل خود را به اتمام رساند و سپس به ایران آمد و در عصر شیخ بهائی به تحصیلات خویش ادامه داد. وی در خراسان اقامت گزید و شیخ الاسلام مشهد شد.⁽⁵⁹⁾

موسوی عاملی: سیدحسین جُبَعی عاملی (م 1069 ق)، از علمای «جبع» و از نوادگان حسین بن ابراهیم، فرزند حضرت موسی بن جعفر علیه السلام بود. سیدحسین با 24 واسطه به امام موسی کاظم علیه السلام می رسد.⁽⁶⁰⁾

شجره نامه سید ابراهیم و ابومسلم شبانة (زنده در قرن پنجم ق)⁽⁶¹⁾

امام علی زین العابدین (38 95 ق)

حسین الاصغر

عبیداللّه الاعرج

علی الصالح

عبیداللّه الثانی

علی

عبیداللّه الثالث

ابی الحسن محمّد الاشتر

ابی علی محمّد امیرالحاج

ابی العلاء مسلم الاحول امیرالحاج

عمّار

تمام

محمّد شبانة

ابراهیم شبانة - ابومسلم شبانه

شجره نامه سیدحسین موسوی جبعی عاملی (م 1069 ق)⁽⁶²⁾

موسی بن جعفر علیه السلام (128 183 ق)

ابراهیم

حسین

طاهر

محمّد

عبداللّه

علی

محمّد

عبداللّه

محمّد

حمزة

سعداللّه

حمزة

احمد

عبداللّه

محمّد

ابی الحسن

محمّد

علی

حسین

محمّد

حسین

علی

سید حسین موسوی

شجره نامه سیدمحسن امین (1865 1952 م) (صاحب اعیان الشیعة)⁽⁶³⁾

امام علی زین العابدین علیه السلام

ابی الحسین زید الشهید

عبداللّه بن الحسین ذی الدمعة (ذی العبرة)

یحیی

عیسی

علی

احمد

یحیی

احمد

محمّد

علی

محمّد

طاهر

عیسی

محمّد

الحسین

سید قاسم

سید احمد

سید ابراهیم

سید احمد

سید حیدر

سید ابی الحسن موسی

سید محمّد الامین اول

سید علی

سید عبدالکریم

سید محسن الامین عاملی حسینی

پی نوشت ها

1. مصطفی چمران، لبنان، تهران، بنیاد شهید چمران، 1362، ص 29.

2. قاضی نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، 1365، ج 1، ص 7778.

3. درباره مهاجرت عاملیین به ایران و علل آن، ر. ک: مهدی فرهانی منفرد، «مهاجرت علمای شیعه به ایران در عصر صفوی»، روزنامه ایران، 18 آذر 1375.

4. غلامحسین مصاحب، دائرة المعارف فارسی، تهران، فرانکلین، ج 1، ص 729.

5. ابوعبداللّه محمّد بن احمد مقدّسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، تصحیح علی نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361، ص 162.

6. علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، «جبل عامل».

7. «بشارت» یا نام یکی از حکّام مهاجران اولیه به جبل عامل و یا اسم یکی از امرای بنی معن است. این احتمال نیز وجود دارد که بشارة بن مقبل قحطانی و یا حسام الدین بن اسدالدین باشد. (محمّد تقی فقیه، جبل عامل فی التاریخ، بیروت، دارالاضواد، 1406 ق، ص 73).

8. محسن الامین، خطط جبل عامل، تحقیق حسن الامین، بیروت، الانصاف، 1380 ق، ج 1، ص 47 48.

9. نقشه خوانی لبنان، لبنان، مؤسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی، 1364، ص 25 26.

10. همان.

11. نسیم برهم، «زمینه جغرافیایی بحران لبنان»، ترجمه محمدرضا مروارید، فصل نامه تحقیقات جغرافیایی، ش 27، ص 7 (زمستان 1371).

12. محمّد تقی فقیه، پیشین، ص 73 / محسن الامین، پیشین، ج 1، ص 53 / نسیم برهم، پیشین، ص 7 / غلامحسین مصاحب، پیشین، ج 1، ص 729.

13. محسن الامین، پیشین، ج 1، ص 298 / مصطفی چمران، پیشین، ص 28.

14. ناصر خسرو قبادیانی، سفرنامه حکیم ناصر خسرو، تصحیح محمّد دبیر سیاقی، چ دوم، مشهد، زوّار، 1363، ص 20.

15. یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1399، ج 2، ص 307.

16. محسن الامین، پیشین، ج 1، ص 83 84 / لبنان، پیشین، ص 21.

17. مصطفی معینی، ساختار اجتماعی لبنان و آثار آن، تهران، وزارت امور خارجه، 1472، ص 13.

18. اطلس کامل گیتاشناسی (122)، چ نوزدهم، تهران، 1381، ص 25.

19. مصطفی چمران، پیشین، ص 13 و 20.

20. محسن الامین، پیشین، ج 1، ص 134.

21. ضامن بن شدقم حسینی، تحفة الازهار و زلال الانهار، تحقیق سلمان الجبوری، تهران، آئینه میراث، 1420 ق، ج 3، ص 157.

22. محسن الامین، پیشین، ج 1، ص 36.

23. همان، ج 1، ص 242.

24. همان، ج 1، ص 242.

25. همان، ج 1، ص 248.

26. همان، ج 1، ص 211.

27. همان، ج 1، ص 270.

28. «کَرْک» از نواحی جبل عامل است. (ضامن بن شدقم حسینی، پیشین، ج 3، ص 179) «کرک نوح» اسم روستایی در کوه پایه های لبنان جنوبی می باشد. (محسن الامین، پیشین، ج 1، ص 279.)

29. ضامن بن شدقم حسینی، پیشین، ج 3، ص 179.

30. محسن الامین، پیشین، ج 1، ص 256.

31. ابواسماعیل ابراهیم طباطبا، مهاجران آل ابوطالب (ترجمه منقلة الطالبیة)، ترجمه محمّدرضا عطایی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1372، ص 276 / اسماعیل مروزی، الفخری فی انساب الطالبیین، تحقیق مهدی رجایی، قم، مکتبة مرعشی نجفی، 1409 ق، ص 126.

32. محسن الامین، پیشین، ج 1، ص 244، ص 6 و 8.

33. همان، ج 1، ص 300.

34. همان، ج 1، ص 200.

35. همان، ج 1، ص 278.

36. ابواسماعیل ابراهیم طباطبا، پیشین، ص 276.

37. اسماعیل مروزی، پیشین، ص 69.

38. همان، ص 55.

39. ضامن بن شدقم حسینی، پیشین ج 2، ص 459.

40. ابواسماعیل ابراهیم طباطبا، پیشین، ص 276 / جمال الدین احمد بن عنبه، الفصول الفخریه، به اهتمام جلال الدین محدّث ارموی، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1363، ص 134 / سید احمد کیا گیلانی، سراج الانساب، تحقیق مهدی رجائی، قم، مکتبة مرعضی نجفی، 1409 ق، ص 73.

41. ضامن بن شدقم حسینی، پیشین، ج 2، ص 322.

42. جمال الدین احمد حسنی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، قم، الرضی، 1362، ص 330.

43. «مردی از تبار اندیشه»، روزنامه خراسان، 6 آذر 1372.

44. محسن الامین، پیشین، ج 1، ص 36.

45. «پرچم افراشته دین»، روزنامه جمهوری اسلامی، 30 مهر 1375.

46. «جلوه هایی از هجرت علما؛ سید شرف الدین عاملی؛ منادی وحدت»، نشریه مبلّغان، ش 23 (رمضان 1422 ق)، ص 136.

47. همان.

48. علی حجّتی کرمانی، لبنان به روایت امام موسی صدر و دکتر چمران، تهران، قلم، 1364، ص 16 و 17.

49. لبنان، پیشین، ص 59.

50. «ذوق و ابتکار در دعوت؛ امام موسی صدر»، روزنامه ایران، 11 شهریور 1380.

51. همان.

52. لبنان، پیشین، ص 59.