تحولی در نرم افزارهای علوم اسلامی
بخش اول
سخنان گهربار اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام بسان چشمه ساری است که همواره کام تشنگان وادی معرفت را از زلال گوارای خود سیراب می کند و همچون جویباری از حکمت است که قلوب انسانهای حقیقت جو را حیات می بخشد و خود چه زیبا فرمودند که «سخن ما دلها را زنده می کند».
با نگرشی گذرا به حدود ده سال تجربه در عرصه نرم افزارهای علوم اسلامی درمی یابیم که مراکز تحقیقات رایانه ای علوم اسلامی نظر ویژه ای به تولید نرم افزارهای روایی و معجم های الفاظ حدیثی داشته اند و بخش عمده ای از فعالیتهای خود را برای تهیه برنامه های رایانه ای با داده های روایی و سخنان معصومین علیهم السلام متمرکز کرده اند.
با نظری اجمالی به این دستاوردها می توان آنها را به دو بخش تقسیم نمود; نخست نرم افزارهای روایی که با عرضه گلچینی از سخنان ائمه اطهارعلیهم السلام با جستجوی موضوعی یا الفاظ و با اهداف کاربردی و عمومی عرضه شده است و دیگری نرم افزارهای حدیثی و معجم های الفاظ که حاوی متن کامل کتب روایی هستند. دسته اخیر با اتکا به پشتوانه های سنگین تحقیقاتی و با عبور از مراحل توان فرسای تایپ و اعراب، فرمت، تصحیح و مقابله همراه با انواع امکانات بازیابی اطلاعات عرضه شده اند و تولید کنندگان این گونه نرم افزارها با عرضه دستاوردی بنیادین -همانند کتب مرجع- در صدد برطرف کردن نیاز جامعه محققان و پژوهشگران به صورت ملی و فرا ملی برآمده اند.
نرم افزارهای روایی در طول قریب یک دهه عمر خود فراز و نشیبهایی را طی نموده اند. برخی صرفا دارای قابلیتهای محدود و اطلاعات اندک و برخی در حد یک بانک اطلاعات بزرگ حاوی دهها کتب روایی و حجم انبوهی از حادیث بوده اند. کاربرد این برنامه ها گاه چنان سخت و دشوار است که محقق را دچار سردرگمی می کند و نهایتا او را متقاعد می سازد تا مجددا به قفسه کتابها مراجعه کند و از خیر فن آوری جدید بگذرد.
برخی دیگر از این نرم افزارها در وهله نخست و تا مدت زمانی محدود، کارآمد و مفید و بعضا اعجاب آمیز بودند اما با افزایش سرعت رایانه ها، تغییر محیط اجرا، پیدایش امکانات جدید سخت افزاری و نرم افزاری و ایجاد تحولات اساسی در زبانهای برنامه نویسی; دیری نپایید که این نرم افزارها نیز کارآمدی خود را از دست دادند و دیگر نیاز پژوهشگران را برآورده نمی ساختند.از این رو ارتقای نسخه همراه با افزودن امکانات تازه و سازگار کردن با محیطهای جدید اجرایی، به این دسته از نرم افزارها حیات تازه می بخشد و آنها را مقبول طبع اهل تحقیق خواهد ساخت.
معجم الفاظ نور که مجموعه ای نرم افزاری حاوی کتب روایی بحار الانوار، مستدرک الوسائل، وسائل الشیعه، کافی، تهذیب، استبصار، من لا یحضره الفقیه و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید بود برای نخستین بار در سال 1372 بر روی تعدادی فلاپی دیسک روانه بازار نشر شد و با استقبال کم نظیری روبرو شد. اطلاعات فشرده و انبوه این مجموعه نرم افزار که روی این برنامه شامل 442 جلد کتاب در 187 عنوان از 90 مؤلف است. متن کامل قرآن کریم و کتابهایی چون نهج البلاغه و شرح آن، صحیفه سجادیه، کتب اربعه، وسائل الشیعه مستدرک الوسائل، بحار الانوار، بیشتر مصادر و منابع بحار الانوار، کتب هشت گانه رجالی و مجموعه کتابهای شیخ مفید، شیخ صدوق، سید بن طاووس در این نرم افزار موجود است.
قریب 40 دیسکت عرضه شده بود، پس از مدتی با پیشرفت فن آوری ذخیره اطلاعات بر روی لوح فشرده یا سی دی منتقل گردید. از آن به بعد عرضه و توزیع این حجم عظیم از کتب روایی توسط سی دی در بازارهای نشر داخلی و ارسال آن به فراسوی مرزها در مجامع اطلاع رسانی جهانی آسان شد و علاوه بر پژوهشگران و مراکز علمی داخلی، مورد توجه و استقبال محققان و دین پژوهان سایر کشورهای جهان نیز قرار گرفت.
گزارشهای موجود از نمایشگاههای اطلاع رسانی در کشورهای مختلف که لوح فشرده نرم افزار معجم الفاظ نور در آنها عرضه شده، بیانگر این واقعیت است که نرم افزارهای روایی چنانچه با پشتوانه تحقیقاتی مناسب و در قالب نرم افزاری مورد پسند کاربران عرضه شود، قادر است نظر مسلمانان و دین پژوهان را در سراسر جهان به خود جلب کند.
پس از گذشت شش سال از تولید معجم الفاظ نور به صورت انبوه و عرضه چندین هزار نسخه از آن در بازار نشر و چند نوبت تجدید شمارگان; پرونده این نرم افزار- که اکنون صدها نظر و پیشنهاد و دهها نکته اصلاحی و تکمیلی از سوی کاربران، محققان و متخصصان جمع آوری شده در خصوص آن است- دوباره برای ارتقای نسخه (version) گشوده شد.
در طول این مدت دهها عنوان کتاب در موضوعات رجالی، مصادر احادیث و تفسیر به برنامه افزوده شده و قابلیتهای جدیدی در بازیابی اطلاعات و برنامه نویسی آن پیش بینی گردیده است.
مطابق آخرین اطلاعاتی که از معاونت فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در اختیار است، اکنون پس از یک سال کار مداوم روی این نرم افزار و با تجدید نظر کلی که روی آن صورت گرفته; تحولی اساسی در این مجموعه ایجاد شده به طوری که نقطه عطفی در برنامه سازی رایانه ای علوم اسلامی به شمار می رود. این نرم افزار که اکنون پس از ارتقای نسخه باید آن را نرم افزاری جدید دانست، به نام جامع احادیث نور(2) عرضه خواهد شد. این لوح فشرده که برآیند تجربیات به کار گرفته شده در چهار لوح فشرده مهم مرکز تحقیقات به اضافه محتوای برخی از این لوح ها می باشد، با بازسازی فونت و قالب برنامه و بهینه سازی امکانات بازیابی همراه با طراحی موتور جستجوی قوی ارائه گردیده است.
امکانات متنوع
گفته می شود اطلاعات لوح فشرده نور الالفاظ و جامع احادیث نور نسخه(1) که به مصادر بحار معروف شده بود، همچنین بخشی از امکانات و ابتکارات نرم افزاری لوح فشرده نور الانوار، و بخشی از محتوای لوح فشرده قاموس النور دست به دست هم داده و این نرم افزار را به وجود آورده است.
جامع احادیث نور نسخه (2) نامی است که اکنون برای این مجموعه روایی انتخاب شده است. امکانات جدید این برنامه با توجه به نیاز دانش پژوهان در محورهای جستجو، بازیابی، یادداشت و فیش برداری با عنایت به سهولت دسترسی به اطلاعات طراحی شده و سعی بر آن بوده است که از پیشرفته ترین تکنیک های برنامه نویسی و قابلیتهای رایانه ای در ذخیره، پردازش و بازیابی اطلاعات به منظور ارتقای نسخه این نرم افزار بهره گیری شود. قبلا جامع احادیث نور نسخه(1) با امکاناتی محدود عرضه شده بود اما با پیشرفت سریع فن آوری- در دو بعد سخت افزار و نرم افزار- لزوم تجدید نظر در توانمندیهای این برنامه با توجه به مخاطبان بسیار آن احساس می شد.
جامع احادیث نور(2) اکنون پس از عبور از مراحل افزایش اطلاعات و ارتقای نسخه، در واحد بررسی نرم افزار مرکز تحقیقات در حال پشت سر گذاشتن آخرین کنترلها و آزمایشهای فنی و محتوایی و اشکال زدایی است.
آقای مهندس مینایی مدیر بخش نرم افزار معاونت فنی مرکز تحقیقات در زمینه تحول اساسی در مجموعه نرم افزارهای جدید نور از جمله جامع احادیث نور نسخه (2) می گوید:
«ویژگیها و قابلیتهای جدید نرم افزارهای نور در سه دسته قابل تقسیم هستند:
الف) ارتقاء و بهبود کیفیت «نمایش متن » ب) افزایش توان و قابلیتهای موتور جستجو ج) قابلیتهای عمومی برنامه و بهبود کارآیی دفترچه یادداشت و تبدیل ها و نهایتا ارتباط کاربر با فایل های جانبی.»
محتوای جامع احادیث نور(2)
در مورد اطلاعات و محتوای برنامه رایانه ای جامع احادیث نور(2)، آقای آسیابانی معاون فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و سرپرست پروژه جامع احادیث نور(2) می گوید:
«این برنامه شامل 442 جلد کتاب در 187 عنوان از 90 مؤلف است. متن کامل قرآن کریم و کتابهایی چون نهج البلاغه و شرح آن، صحیفه سجادیه، کتب اربعه، وسائل الشیعه مستدرک الوسائل، بحار الانوار، بیشتر مصادر و منابع بحار الانوار، کتب هشت گانه رجالی و مجموعه کتابهای شیخ مفید، شیخ صدوق، سید بن طاووس و دیگر علما و دانشمندان شیعه در این نرم افزار موجود است تعداد 76 جلد از کتب بنا بر پیشنهادها و نیازهای کاربران به صورت کامل اعراب گذاری شد که شامل متن قرآن کریم، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، کافی، تهذیب، من لا یحضره الفقیه، استبصار، وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل است. تفسیرهای گنجانده شده در جامع احادیث نور عمدتا تفاسیر روایی است مانند تفسیر تاویل الآیات، تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام تفسیر العیاشی، تفسیر فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر شواهد التنزیل، تفسیر قمی، فقه القرآن، منتخب الانوار و متشابه القرآن که به این ترتیب 9 تفسیر در این لوح آمده است.»
از امتیازات جامع احادیث نور(2)
اعراب گذاری 76 جلد از کتب روایی از امتیازات مهم این نرم افزار است. ثبت اعراب برای تک تک حروف در رایانه با فرمت هایی خاص و بازیابی آنها حاصل تلاش مستمر شش ساله گروهی از محققان و متخصصان مرکز تحقیقات می باشد که این تلاش ویژگی خاصی به جامع احادیث نور(2) بخشیده است. یکی از فواید مهم آن، افزودن اعراب به معجم الفاظ، شناخت واژه های مشابه و در عین حال مختلف الاعراب توسط رایانه است.
آقای مهندس مینایی در خصوص اعراب در جامع احادیث نور(2) می گوید:
«در برخی از نرم افزارهای پیشین نور که دارای اعراب بود (مانند نور الانوار); اعراب به صورت ثابت (ایستا) و اصطلاحا «استاتیک » طراحی شده بود که این تمهید در مورد بعضی از حروف به شکل مناسبی پاسخگوی نیاز برنامه نبود. از این رو طی یک حرکت اساسی، اعراب استاتیک رها شد و اعراب هر حرف به صورت پویا از نظر کوتاه و بلندی و چپ و است بودن نسبت به کرسی حروف طراحی شد که به صورت هوشمند توسط رایانه تعیین می گردد.»
جستجوی سریع
جستجوی توانمند و هوشمند در نرم افزارهای علوم اسلامی از نیازهای اساسی محققان است. می توان گفت ستون فقرات بازیابی اطلاعات در بانک های اطلاعاتی وجود روال جستجو با قابلیت بازیافت سریع مطالب درخواستی براساس کلید واژه ها می باشد. در واقع این توانایی است که پژوهشگر را قادر می سازد با برنامه ارتباط برقرار کند و از سرعت پردازش اطلاعات لذت ببرد.
مسلما بیشترین بهره وری رایانه ها در همین قسمت جستجو و بازیابی اطلاعات نهفته است که در دو مقوله سرعت و دقت قابل توجه است. پژوهشگری که واژه ای را برای جستجو به کامپیوتر می سپارد و در انتظار پاسخ می ماند، ثانیه ها برایش حکم دقایق را دارد و دقیقه ها حکم ساعت را. چرا که از رایانه و برنامه مورد گزینش خود انتظار و توقع پاسخی سریع و دقیق را دارد. از این رو برنامه نویسان همیشه در صدد ابتکار و یافتن ترفندی هستند که بتوانند زمان جستجو را کاهش دهند و از تکنیک و روشهای هوشمند در فراخوانی اطلاعات استفاده نمایند.
آقای مهندس مینایی در این خصوص می گوید: قسمت بازیابی اطلاعات در نرم افزار جامع احادیث نور نسخه (2) مجهز به موتور جستجویی شده است که به خوبی انتظار پژوهشگر را در سرعت و دقت و هوشمندی در ترکیبات گوناگون اطلاعات برآورده می کند.
قرآن در جامع احادیث نور(2)
قرآن به عنوان نخستین منبع و مرجع در شناخت آیین مقدس اسلام و دریافت حقایق و معارف الهی در حوزه دین پژوهشی از جایگاهی رفیع برخوردار است. از این رو در لوح فشرده جامع احادیث نور(2) که بسیاری از کتب روایی و مرجع در معارف دینی یکجا در آن جمع آوری شده، بایسته است که قرآن به عنوان متقن ترین و مقدس ترین مرجع در معارف اسلامی در ضمن این لوح فشرده عرضه گردد. علاوه بر اینکه محققان در استفاده از کتب روایی هرگز از مراجعه به قرآن کریم بی نیاز نیستند و پیوسته در ارتباط با آیات مندرج در روایات، متن کامل قرآن را به عنوان ملاک و معیار در تحقیقات خود مورد استفاده قرار می دهند.
از این رو معجم الفاظ قرآن کریم با امکانات مرتب سازی و بازیابی و جستجوی سریع و مشاهده مشتقات و ریشه کلمات در نرم افزار جامع احادیث نور(2) قرار داده شده تا نیاز پژوهشگران را در مراجعه به متن قرآن برآورده سازد.
مهندس مینایی در این باره می گوید:
«برای جستجو در آیات قرآن در نرم افزار مورد بحث، فهرست کلمات قرآن کریم همراه با فهرستی از ریشه کلمات قرار داده شده است. با استفاده از این فهرست می توان از هر ریشه به مشتقات آن پی برد. علاوه بر آن از طریق فهرست کلمات می توان به ریشه هر کلمه دست یافت. افزون بر جستجوی واژه ای در قرآن می توان به صورت ترکیبی و با استفاده از عملگرها به متن دلخواه دسترسی پیدا نمود. با ترکیب دو یا چند ریشه نیز می توان آیاتی را که واژه های این ریشه ها را در بر دارد جستجو کرد.»
ویژگی دیگر در بخش جستجوی جامع احادیث نور(2)، ارتباط آیات قرآن با احادیث است. این قابلیت به کاربر امکان خواهد داد که با انتخاب هر آیه از قرآن کریم، احادیثی را که تمام آیه یا بخشی از آن را در بر دارد مورد جستجو قرار دهد و او را به تفسیر، تاویل و یا خصوصیتهای دیگر این آیه از طریق احادیث موجود در لوح فشرده متصل نماید. به عبارت دیگر روایاتی که با نقل تمام یا قسمتی از این آیه به آیه مزبور مرتبط است بازیابی شده و در اختیار قرار می گیرد. روشن است که تتبع در بیش از چند صد جلد کتاب روایی چه مقدار وقت و انرژی محقق را به خود اختصاص می دهد در حالی که به این ترتیب بار این تتبع با صرف کسری از زمان به عهده رایانه گذاشته شده است. در قسمت قرآن در جامع احادیث نور(2) امکانات جالب توجهی گنجانده شده که می توان آیات را بر اساس الفبا از ابتدا یا انتهای قرآن مرتب نمود.
قابلیت دیگر این است که از هر طریقی که به آیات قرآن دسترسی پیدا کنید در مقابل آیه، آماری ظاهر می شود که نشان می دهد این آیه در چند حدیث به کار رفته است. جستجوی آیات و گزینش آنها به کمک جستجوی پیشرفته و با حروف نامتعین (Wild card) نیز از امکانات جدیدی است که در این برنامه طراحی شده است.
ادامه دارد