علوم حدیث: لطفاً به عنوان مؤسّس دارالحدیث، گوشه هایی از زندگی و تحصیلات خود را بیان فرمایید؟
محمدی ری شهری: بنده محمد محمّدی نیک، معروف به محمدی ری شهری، نام پدرم اسماعیل و متولد شهرری و سمنانی الاصل هستم. جد پدری من که از مریدان و دوستان عالم ربانی و مجاهد نستوه مرحوم شیخ محمدتقی بافقی بود (که در زمان رضاخان به شهرری تبعید شد)، حدود یکصد و سی سال عمر کرد و در حال خواندن قرآن کریم از دنیا رفت. مادرم از شمیران تهران و از اولاد امامزاده «شکر آب» از نواده های موسی بن جعفر ع است. مرقد این امامزاده در شکر آب آهار شمیران واقع شده و به امامزاده شکر آب معروف است. مادرم قبل از انقلاب و پدرم نیز پس از پیروزی انقلاب اسلامی در حادثه تصادف از دار دنیا رفتند.
پس از پایان تحصیلات ابتدایی، پدرم به خاطر شرایط خاص دوران ستمشاهی و بیم آن که شاید ورود من به دبیرستان و دانشگاه، بنیه دینی مرا تضعیف کند، مرا از ادامه تحصیل در دبیرستان بازداشت و از آنجا که وی فردی متدین و علاقه مند به روحانیت بود، با تشویق و اصرار ایشان، پس از تحصیلات ابتدایی، تحصیلات حوزوی را در مدرسه علمیه برهان آغاز کردم و پس از یک سال به قم رفتم. سال 44 در مشهد به اتّهام توزیع اعلامیه ای که با امضای مبلغان اصفهان به مناسبت شهادت مرحوم بخارایی و یاران او صادر شده بود، بازداشت شدم. دلیل اصلی این بازداشت نیز حساسیتی بود که ساواک نسبت به طلاب حوزه علمیّه قم داشت و چون این اطلاعیه در مشهد پخش شد، و کسی را هم نتوانسته بودند دستگیر کنند، به تصوّر اینکه این کار توسط من انجام گرفته، مرا بازداشت و زندانی کردند. دو ماه یعنی چهل و پنج روز در ساواک و پانزده روز در زندان شهربانی زندانی بودم. حدود یک سال پس از آزادی از زندان، یعنی در سال 45، در دادگاه تجدید نظر حاضر نشده، مخفیانه به نجف رفتم. سیزده ماه نجف بودم و در سال 46 به تهران بازگشتم؛ در این سال آیة الله مشکینی به مشهد تبعید شدند که من نیز همراه ایشان به مشهد رفتم. هیجده ماه در مشهد بودم، سپس به قم برگشته، و تا سال 57 مشغول تحصیل و تدریس بودم. پس از پیروزی انقلاب، در مسؤولیتهای ریاست دادگاه انقلاب ارتش، وزیر اطلاعات و دادستان کل کشور، در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران خدمتگزار بوده ام و هم اکنون مسؤولیت دادستانی ویژه روحانیت و نمایندگی ولی فقیه و سرپرستی حجاج را به عهده دارم. ضمناً تولیت آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام نیز از طرف مقام معظم رهبری به این جانب واگذار گردیده است.
علوم حدیث: چه آثاری تاکنون تألیف فرموده اید؟ و چه کتابهایی را در دست تألیف دارید؟
محمدی ری شهری: اولین اثر خود را در سال 1392 ه* .ق. با نام «بحثهایی درباره خدا» به رشته تحریر در آورده و منتشر کردم؛ پس از آن آثار دیگری به این شرح داشته ام:
1 میزان الحکمة، که در سال 63 و در ده جلد منتشر شد و البته اخیراً در چهار جلد با قطع وزیری با ویژگیهایی که در مقدّمه آن ذکر شده در حال انتشار است 2 مبانی شناخت 3 مبانی خداشناسی 4 فلسفه وحی و نبوت 5 عدل در جهان بینی توحیدی 6 فلسفه امامت و رهبری 7 بحث آزاد در اسلام 8 اخلاق مدیریت در اسلام 9 جشن تکلیف (در سه قطع برای جوانان، پسران و دختران) 10 تداوم انقلاب اسلامی تا انقلاب جهانی حضرت مهدی 11 رمز تداوم انقلاب در نهج البلاغه 12 آگاهی و مسؤولیت 13 شهادت در نهج البلاغه 14 فرازهایی از سیستم قضایی اسلام 15 خاطرات سیاسی. اینها کتابهای دیگری است که توسط این جانب تألیف یافته و تعدادی از آنها نیز به عربی و برخی به انگلیسی ترجمه شده است.
اخیراً کتابی به نام «رهبری در اسلام» در تبیین مبانی امامت عامّه و ولایت فقیه نگاشته ام که به زودی منتشر خواهد شد. نوشته های دیگری نیز مانند: آب حیات، اسلام ناب و اسلام آمریکایی، جرائم امنیتی، خودسازی در اسلام، اخلاق اطلاعاتی و... در دست تألیف دارم. البته این نوشته ها غیر از کتابهایی است که ان شاء الله تعالی در سال جاری با همکاری محققان دارالحدیث منتشر خواهد شد.
علوم حدیث: اهمیّت و جایگاه سنت را در تبیین معارف دینی چگونه ارزیابی می کنید؟
محمدی ری شهری: حدیث، کلید فهم قرآن کریم، تنها راه برای آشنا شدن با نظرات و رهنمودهای پیشوایان اسلام و بزرگترین میراث پیامبر ص و اهل بیت عصمت و طهارت در کنار قرآن کریم است. جوامع اسلامی در صورتی می توانند با اسلام حقیقی آشنا شوند و به سرچشمه زلال معارف اسلامی نائل آیند که از این دو میراث گرانقدر در کنار هم بهره برداری کنند. از این رو مرحوم کلینی رحمة الله علیه در مقدّمه کتاب شریف کافی، حدیث را برابر با علم دین می داند؛ زیرا بدون توجه به احادیث، آشنایی با معارف اسلامی امکان پذیر نخواهد بود و دین شناسی بدون حدیث شناسی ممکن نیست.
بر این اساس، آنچه در پیام مقام معظم رهبری به مناسبت افتتاح مؤسسه فرهنگی دارالحدیث در تبیین جایگاه حدیث در معارف اسلامی آمده که: «حدیث، مادرِ بسیاری از علوم اسلامی یا همه آنهاست» مبالغه آمیز نیست.
علوم حدیث: حدیث چه نقشی در شناخت مکتب و ابعاد گوناگون دین دارد؟
محمدی ری شهری: جمع و حمل و فهم و شرح احادیث اسلامی و به طور کلی پژوهشهای حدیثی در تاریخ اسلام به طور عام و در تاریخ شیعه به طور خاص، یکی از فصول مهم تاریخ اسلام است.
نگارش حدیث در قرن اوّل و دوّم و تا اوائل قرن سوم هجری به طور غیر رسمی انجام می شد و کتابت حدیث رسماً ممنوع بود و از این رو عمده نوشته های حدیثی مربوط به بعد از رفع این ممنوعیت است. دانشمندان و محدثان شیعه در دوره خطرناک منع حدیث، نقش مهمّی در حفظ و حراست احادیث ایفا نمودند. آنان با توصیه پیشوایان خود، با رنجهای فراوان، نسبت به کتابت حدیث و حفظ آثار پیامبر ص و خاندان او همّت گماشتند و اگر این فداکاری نبود، ما امروزه راهی برای شناخت اسلام اصیل و نقد روایات موجود نداشتیم. چرا که در طول سالهای متمادی، جاعلان حدیث، روایاتی را در مجموعه احادیث رسیده از پیامبر ص و ائمه معصومین ع وارد ساختند که ساختگی بودن بسیاری از آنها جز از طریق کاری که دانشمندان پیرو اهل بیت در آن دوره حساس و خطرناک انجام دادند، امکان پذیر نبود. برای شناخت اسلام و قرآن، هیچ راهی مطمئن تر از راه اهل بیت نیست؛ چرا که «اهل البیت ادری بما فی البیت». در واقع، علما ومحدثان شیعه در طول تاریخ، اسلام شناسی از طریق اهل بیت را به مردم ارائه کرده اند و می کنند.
نکته قابل توجه آن است که چه در دوره منع کتابت و نشر حدیث و چه بعد از آن، اصولاً کارها و نوشته ها جنبه فردی داشته و کاری به صورت جمعی و تشکیلاتی و با در نظر گرفتن تمامی نیازهای جامعه، صورت نگرفته است. البته برخی از علما و خصوصاً مرحوم علّامه مجلسی رضوان الله تعالی علیه در این زمینه تلاشهای فراوانی داشته اند؛ لیکن در عین حال نتوانستند تشکیلاتی به وجود بیاورند که پاسخگوی نیازهای جهان اسلام باشد و همراه با زمان رشد کند و گسترش یابد. هنوز هم پس از گذشت چهارده قرن، جای چنین اقدام سازمان یافته و تشکیلاتی در رابطه با تنظیم، تبویب، شرح و پالایش و تحقیق در مسائل مربوط به حدیث خالی است. البته در گذشته این عذر برای گذشتگان بود که حکومتها عمدتاً مانع یک اقدام اصولی و تشکیلاتی در این زمینه بودند، ولی پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، دانشمندان شیعه هیچ عذری پیش خدا ندارند.
علوم حدیث: جناب عالی از چه زمان به پژوهشهای حدیثی روی آوردید؟ علل و انگیزه و زمینه های آن را بیان فرمایید:
محمدی ری شهری: من از همان آغاز دوره طلبگی و از زمانی که توانستم کتابهای روایی را بخوانم و بفهمم، جاذبه زیادی در وجود خود نسبت به احادیث اسلامی خصوصاً احادیث اعتقادی، اخلاقی و عرفانی احساس می کردم، و از همان زمان این احساس در من وجود داشت که حدیث، جایگاه شایسته خود را در حوزه های علمیه پیدا نکرده و جایگاهی را که باید داشته باشد، دارا نیست. بهترین سرمایه ای که حوزه های علمیه برای خودسازی، ارشاد و سازندگی دیگر افراد جامعه می توانند داشته باشند، قرآن و احادیث اسلامی است. و همان طور که در روایات آمده، بهترین وسیله تبلیغ مکتب اهل بیت ع ، آشنا کردن مردمان به سخنان زیبا و شیرین و دلنشین آنهاست. متأسفانه در حوزه های علمیه، بهای لازم به این سرمایه گرانبها داده نمی شود. این احساس موجب شد که تلاش بیشتری در زمینه آشنا کردن مردم خصوصاً نسل جوان با احادیث اسلامی داشته باشم.
در سال 46 که در نجف بودم، با مراجعه به مجموعه های حدیثی، احادیثی را که به نظرم جالب می رسید یادداشت می کردم، ولی هرگز فکر نمی کردم این یادداشت برداری از احادیث، روزی به مؤسسه فرهنگی دارالحدیث و تنظیم موسوعه بزرگ احادیث اسلامی و دانشکده علوم حدیث منتهی شود. سال 47 در زندان مشهد به فکر افتادم احادیث یادداشت شده را به صورت الفبایی تنظیم کنم و همانجا کار را شروع کردم. پس از آزادی از زندان که دومین زندان من بود تصمیم گرفتم برای کار اساسی روی احادیث اسلامی در ابعاد غیر فقهی، وقت کافی بگذارم. کار را از کتاب شریف بحارالانوار آغاز کردم و تمامی آن را تقریباً دوبار خواندم و یادداشت برداشتم و همینطور بسیاری از متون حدیثی را مرور کردم که نتیجه آن، کتاب «میزان الحکمة» است که در دسترس همگان قرار دارد و امیدوارم توفیق تکمیل آن را با همکاری همکاران دارالحدیث داشته باشم.
علوم حدیث: کاری که هم اکنون در ارتباط با میزان الحکمه انجام می پذیرد، به چه شکل است و چه تفاوتهایی با میزان الحکمه قبلی دارد؟
محمدی ری شهری: در چند سال گذشته، با کمک محققان مرکز تحقیقات دارالحدیث، پژوهشی دقیقتر و عمیقتر را آغاز کرده ایم که نسبت به میزان الحکمه قبلی تفاوتهای اساسی و مهمی دارد که به چهار ویژگی آن اشاره می کنم:
نخست: جامعیت کار است؛ به این معنی که هر آنچه را در زمینه موضوع مورد تحقیق وجود دارد استخراج می کنیم. در کار جدید، برای تحقیق درباره هر موضوع، کلیّه کتابهای مربوط و موجود در کتابخانه تخصصی دارالحدیث مورد استفاده قرار می گیرد. و به خاطر همین ویژگی است که کار، علاوه بر جامعیت، خود نوعی کتابشناسی حدیثی را نیز به همراه دارد و پژوهشگر با تمامی کتابهایی که در خصوص آن موضوع خاص تألیف شده، آشنا می شود. در این زمینه، تمامی امکانات کامپیوتری و نرم افزاری حدیثی مورد بهره برداری است.
دوّم: در کار جدید، علاوه بر نقل حدیث، جمع بندی احادیث نیز وجود دارد. در آغاز هر عنوان، مدخلی ذکر شده که جمع بندی احادیث باب در آن آمده، و علاوه بر آن، هر کجا نیاز به بیان، تحلیل و توضیح بوده، توضیح داده شده است.
سوّم: در کار جدید، در زمینه عقاید و تاریخ اسلام، تاریخ پیشوایان اسلامی، و جنگهای اسلامی، کار گسترده ای انجام دادیم که در «میزان» قبلی وجود نداشت. به عنوان نمونه، کاری که در زمینه زندگانی امام علی ع انجام شده، به اندازه نیمی از میزان الحکمه قبلی است و امیدوارم بتوانیم در سال آینده آن را به چاپ برسانیم.
چهارم: شیوه تدوین و نگارش میزان الحکمه جدید با میزان قبلی تفاوت اصولی دارد. در شیوه جدید، احادیث، نمایه گزاری شده، و عناوین فرعی گاه به چند شاخه فرعی کوچکتر تقسیم می شود و همگی قابل انتقال به کامپیوتر است و در نتیجه کار را برای محققان آسانتر می کند. در یک جمله می توان گفت عصاره و شهد تمامی احادیث اسلامی شیعه و سنی در زمینه های مختلف (بجز مسائل فقهی) در این مجموعه آمده است و اگر توفیقی باشد امیدوارم این کار در پنج سال آینده به اتمام برسد.
علوم حدیث: میزان الحکمه جدید حدوداً چند جلد خواهد شد؟
محمدی ری شهری: پیش بینی ما این است که حدود 50 جلد وزیری (از قرار هر جلد هزار صفحه) خواهد شد.
علوم حدیث: ازچه زمان درصدد ایجاد مرکزی به نام مؤسسه فرهنگی دارالحدیث برآمدید؟
محمدی ری شهری: پس از چاپ میزان الحکمه در سال 63 و به دلایلی که در مقدمه کتاب به آن اشاره کرده ام، احساس می کردم که کار کاملی نیست؛ لیکن به این دلیل نسبت به چاپ آن اقدام نمودم که اگر همین مقدار هم به چاپ نمی رسید، شاید برای همیشه به صورت دستنویس باقی می ماند. مرحوم شهید مطهّری رحمة الله علیه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی می فرمودند این نوشته ها مناسب است چاپ شود. روشی که دانشمندان غرب هم دارند این است که هر وقت نوشته ای قابل استفاده است، آن را چاپ می کنند و بعد اگر فرصتی شد، در چاپ بعدی نسبت به اصلاح کتاب اقدام می شود و اگر چنین فرصتی فراهم نیامد، لااقل آنچه چاپ شده مورد استفاده محققان قرار خواهد گرفت. در سال 60 که ترورها آغاز شد، به فکر افتادم که ممکن است زحمات انجام شده از بین برود، لذا در صدد چاپ آن برآمدم. پس از چند سال، برخی از فضلا و طلاب حوزه علمیه را برای تکمیل میزان الحکمه دعوت کردم و با همکاری آنها از اواسط سال 66 ، کار تکمیل میزان الحکمه به طور رسمی آغاز گردید. آیین نامه ای برای این کار تدوین کردیم و به تدریج و با استفاده از تجربیات گذشته، راههای جدیدی به روی ما گشوده شد؛ به تدریج احساس کردم اگر کار بخواهد به صورت اساسی پیگیری شود، به چند تشکیلات مستقل امّا مرتبط با یکدیگر نیاز هست:
1 کتابخانه تخصّصی: بدون در اختیار داشتن همه کتابهایی که توسّط محدثان و محققان شیعه و سنی در زمینه حدیث و علوم مربوط به آن نوشته شده، تحقیق گسترده امکان پذیر نیست و چنین کتابخانه ای در کشور وجود نداشت. لذا در صدد ایجاد کتابخانه تخصصی حدیث برآمدم. البته در گذشته ظاهراً کتابخانه های تخصصی حدیث در برخی کشورها وجود داشته (مثل کتابخانه های «دارالحدیث اشرفیه» و «دارالحدیث ضیائیه» در دمشق).
مرحوم علّامه مجلسی نیز کتابخانه ای داشته که گرچه به عنوان کتابخانه تخصّصی علوم حدیث شناخته نشده ولی بی تردید یکی از غنی ترین کتابخانه های تخصصی حدیث بوده و متأسفانه پس از رحلت وی، به لحاظ اینکه کتابخانه شخصی بوده، به بازماندگان ایشان به ارث رسیده، و آن کتابخانه مهم و پرارزش رفته رفته از بین رفته است و اکنون بسیاری از نسخه های اصیل و ارزشمندی که در اختیار علامه بوده، دیگر وجود ندارند.
به هرحال ایجاد کتابخانه تخصّصی حدیث، اوّلین دستمایه برای کارهای گسترده حدیثی است که خوشبختانه به همّت برادران مسؤول و خصوصاً جناب آقای قاضی عسکر که مسؤولیت این کار را پذیرفته اند تشکیل شده و هم اکنون مؤسسه فرهنگی دارالحدیث، کتابخانه تخصّصی آبرومندی در علوم حدیث دارد که در کار تحقیقات، نمونه و بی نظیر است. محقّقانی که تاکنون از کتابخانه بازدید داشته اند این اقدام را تحسین نموده اند و امیدوارم با تلاشهایی که صورت خواهد گرفت این کتابخانه روز به روز غنی تر شود.
2 نیاز دوّم، مسئله تحقیقات پایه در علوم اسلامی بود؛ یعنی ارائه خدمات جانبی نرم افزاری و سخت افزاری برای تحقیقات کاربردی و مؤسسات و مجامع علمی. در رفع این نیاز، معاونتی تحت عنوان معاونت تحقیقات پایه ایجاد نمودیم. این معاونت برای دستیابی به هدف فوق، 14 وظیفه دارد که در شرح وظایف آن ذکر شده است.
3 نیاز سوّم، تحقیقات کاربردی بود که محققین باید روی عناوین مختلف عقیدتی، اخلاقی، تاریخی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... کارکرده، و حاصل تحقیقاتشان را به صورت یک پروژه ارائه نمایند که «میزان الحکمه» جدید اولین کار تحقیقات کاربردی است، و اکنون بیشترین فرصت فراغت این جانب در انجام بخشیدن به این مهم صرف می شود.
4 دانشکده علوم حدیث، مهمترین قسمت را در این چهار بخش تشکیل می دهد و سه رکن قبلی یعنی کتابخانه تخصّصی، تحقیقات پایه، و تحقیقات کاربردی در حقیقت سرمایه های دانشکده علوم حدیث اند که امیدواریم بتوانیم بر اساس اهدافی که در اساسنامه دانشکده به آنها اشاره شده، در آینده نزدیک شاهد افتتاح دانشکده باشیم.
اگر این چهار رکن اساسی در کنار هم قرار بگیرند می توان انتظار داشت که در آینده ای نه چندان دور، شاهد رشد و بالندگی علوم حدیث در کشورمان و حتی در خارج کشور باشیم.
علوم حدیث: پس از اتمام کار میزان الحکمه، چه کار تحقیقاتی علمی را در دستور کار خود دارید؟
محمدی ری شهری: ان شاء الله پس از خاتمه یافتن کاری که تحت عنوان میزان الحکمه صورت می پذیرد، چند کار مهم را در دستور کار خود داریم:
طرح اوّل، تهیه لیست غیر تکراری از مجموعه احادیث اسلامی اعم از شیعه و سنی است. من همان زمان که بحارالانوار را مطالعه می کردم به نظرم رسید اگر روایات تکراری را برداریم، شاید بتوان حدود بیست جلد بحار را حذف کرد. در دیگر کتب حدیثی هم مسئله به همین شکل است. ما برای آسان سازی کار برای محققان، لازم است احادیث تکراری را همراه با نام کتابهایی که این احادیث در آنها آمده است و نیز تفاوت نقلها را مشخص کنیم.
طرح دوّم، تهیه شناسنامه حدیث است که پس از حذف روایات تکراری، برای هر حدیثی شناسنامه ای تنظیم خواهیم کرد که توضیح خواهم داد.
طرح سوّم، اجرای همین دو طرح درباره احادیث فقهی است.
علوم حدیث: طرح تهیه شناسنامه برای احادیث را تشریح نموده، اهداف خود را از این طرح بیان فرمایید:
محمدی ری شهری: در زمینه تنظیم شناسنامه حدیث، نکات فراوانی را می توان بیان داشت که من تنها به چند مطلب مهم اشاره می کنم:
مجموعه اطلّاعات مورد نیاز برای شناسنایی هر حدیث، ابتدا در کامپیوتر ثبت می شود. اینکه آیا حدیث سند دارد؟ چه کسانی در سلسله سند قرار دارند؟ سند صحیح است یا نه؟ تا چه حد قابل اعتماد است؟ متن در چه زمان و در کدام کتاب آمده و نقل شده است؟ چه قسمتهایی از حدیث در طول تاریخ به تدریج از حدیث حذف شده است؟ و چه قسمتهایی به آن اضافه شده است؟ معارض دارد یا نه؟ تا به آنجا که... چه نکاتی از این حدیث استفاده می شود؟
بسیاری از علوم، ریشه در احادیث اسلامی دارند که تمامی اینها نمایه گزاری خواهند شد تا هر کس در رشته مورد علاقه خود بتواند به خوبی از آنها استفاده نماید. بر اساس این طرح، هر حدیثی بین یک تا بیست صفحه شناسنامه پیدا می کند و محقق به جای مراجعه به کتابهای گوناگون، با دیدن یک صفحه یا بیشتر خواهد توانست به تمامی مطلب دست یابد و از آنجا که کار، بسیار پیچیده و تخصّصی است، محققانی که از هم اکنون در زمینه های مختلف مشغول به کارند، به تدریج با تخصّصی که پیدا می کنند ان شاء الله کار تهیه شناسنامه حدیث را آغاز خواهند کرد. کار نهایی و خصوصاً نمایه گزاری را نیز به خواست خدا خود بر عهده خواهم داشت که کاری فنی و حساس است؛ باید کلماتی کوتاه و گویا را انتخاب کرد تا محقق به سهولت و راحتی بتواند مطلب خود را دریافت و آن را دنبال کند.
علوم حدیث: چه اقدامی تاکنون برای تهیه شناسنامه احادیث صورت گرفته است؟
محمدی ری شهری: هم اکنون کار مطالعاتی در حال انجام است؛ ولی تا طرح میزان الحکمه به پایان نرسد، امکان شروع آن طرح وجود ندارد.
علوم حدیث: کتابخانه تخصصی علوم حدیث از چه زمان و با چه هدفی تأسیس شد و هم اکنون چند عنوان کتاب دارد؟
محمدی ری شهری: کتابخانه در تاریخ 22/8/74 همزمان با ولادت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها با پیام مقام معظم رهبری حضرت آیة الله خامنه ای افتتاح شد و اکنون استفاده از آن برای همه کسانی که بتوانند از کتابها استفاده نمایند آزاد است. بخش خواهران و بخش برادران از یکدیگر جداست و امکان استفاده برای آنها فراهم شده است. لیکن در حال حاضر از امانت دادن کتابها معذوریم که امیدواریم در آینده بتوانیم امکاناتی برای امانت دادن کتابها نیز فراهم آوریم.
تاکنون کتابخانه حدود هفت هزار عنوان کتاب در گردش دارد که محققان از آنها استفاده می کنند. حدود دو هزار عنوان نیز در دست آماده سازی است که به تعداد قبلی اضافه خواهد شد. این نه هزار عنوان، حدود چهارده هزار جلد است و علاوه بر این، شش هزار جلد کتاب نیز برای دانشکده علوم حدیث خریداری شده که پس از افتتاح دانشکده به کتابخانه آن منتقل می شود. بر اساس برآوردی که داشته ایم، در آینده، کتابخانه مرکزی بالغ بر یکصد و پنجاه هزار جلد کتاب در زمینه علوم مربوط به حدیث خواهد داشت.
علوم حدیث: کارهای کامپیوتری که تاکنون دارالحدیث انجام داده چیست؟ چه کارآیی هایی دارد؟ و چه برنامه هایی در دستور کار دارید؟
محمدی ری شهری: کار جالب و ارزنده ای که دارالحدیث در دو سه سال اخیر انجام داده، برنامه نرم افزاری «کنزالعمّال» است که تحقیقاً از همه کارهایی که تاکنون در ایران در زمینه احادیث انجام گرفته کاملتر و بهتر است. علاوه بر همه ویژگیهایی که این برنامه دارد، دسترسی به احادیث در آن آسان تر و سریعتر از دیگر برنامه ها صورت می پذیرد. همچنین تلاش شده تا این برنامه عیوب برنامه های مشابه را نداشته باشد و کارآیی آن نیز برای محققان بیشتر باشد. خصوصیات این برنامه در جزوه ای جدا به چاپ رسیده که علاقه مندان می توانند به آن مراجعه نمایند.
برنامه کامپیوتری کردن «میزان الحکمه» را نیز در دستور کار خود داریم که قسمتی از کار انجام شده و امید است به زودی در اختیار علاقه مندان قرار گیرد.
برنامه دیگر، ارائه نرم افزار احادیث غیر تکراری است که مقدّمه ای برای تهیه شناسنامه احادیث خواهد بود.
همچنین قسمتی از مرکز تحقیقات دارالحدیث، بانک حدیث است که تمامی نرم افزارهای حدیثی در این بخش گردآوری شده و محققان می توانند از آنها بهره بگیرند؛ تصوّر نمی کنم مرکز دیگری تمامی این امکانات را فراهم آورده باشد.
علوم حدیث: از چه زمان اقدام به گزینش دانشجو خواهید کرد و دانشکده علوم حدیث از چه زمان آغاز به کار می کند؟
محمدی ری شهری: قرار است ان شاء الله برای مهر ماه سال 1376 دانشکده شروع به کار نماید. طبیعی است که از هم اکنون برنامه ریزی جهت گزینش دانشجو در حال انجام است و در موعد مقرر از طریق رسانه های گروهی به اطلاع همگان خواهد رسید.
علوم حدیث: مکان دانشکده کجاست و امکاناتی که برای آن در نظر گرفته اید در چه سطحی است؟
محمدی ری شهری: در حال حاضر مرکز دانشکده در شهرری و کنار مرقد مطهر حضرت عبدالعظیم حسنی ع با حدود بیست هزار متر زیر بنا در حال احداث است. تمامی امکانات مورد نیاز دانشکده در طرح اولیه پیش بینی شده است. سه کتابخانه در آنجا ایجاد خواهد شد: 1 کتابخانه نسخ خطّی 2 کتابخانه تخصصی دانشکده 3 کتابخانه عمومی تخصصی.
مرکزی در ارتباط با علم نجوم در کنار دانشکده احداث می شود که هم برای دانشجویان و هم برای محققان خارج دانشگاه قابل استفاده خواهد بود.
خوابگاه دانشگاه، تعداد قابل توجهی دانشجو را می تواند در خود جای دهد. فضایی هم برای ورزش دانشجویان نظیر استخر شنا و امثال آن پیش بینی شده است. برای محققانی که از خارج کشور و یا شهرهای دیگر به تهران می آیند خوابگاه ویژه ای اختصاص یافته تا اگر یک یا دو ماه برای تحقیق، نیازمند سکونت در آنجا باشند بتوانند از امکانات دانشکده بهره بگیرند.
بخش دیگری برای کامپیوتر و امور نرم افزاری و بانک اطلاعات در نظر گرفته شده است و به هر حال مجموعه احداث شده می تواند پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی محققان و دانشجویان دانشکده باشد.
هم اکنون کار اسکلت دانشکده به اتمام رسیده و امیدواریم به موقع آماده بهره برداری گردد.
علوم حدیث: طلاب حوزه های علمیه چگونه می توانند به دانشکده راه یابند و آیا مدرک معادل را نیز خواهید پذیرفت؟
محمدی ری شهری: دانشکده علوم حدیث به لحاظ ویژگیهای خاص خود، طبیعی است که بیشترین جاذبه را برای طلاب علوم دینی خواهد داشت؛ از این رو ترتیبی داده ایم تا مدرک معادل نیز پذیرفته شود تا محققان و دانشجویان حوزه های علمیه بتوانند از فرصت پیش آمده کمال بهره برداری را بنمایند. همچنین دارندگان مدرک دیپلم که ویژگیهای لازم را برای ورود به دانشگاه دارا باشند از طریق کنکور پذیرفته می شوند.
علوم حدیث: آیا تصمیم دارید در شهرستانها و یا در خارج کشور نیز شعبه هایی احداث نمایید؟
محمدی ری شهری: تاکنون از برخی کشورها و نیز از تعدادی شهرستانها درخواستهایی برای احداث شعب دانشکده داشته ایم که در حال بررسی امکانات و شرایط هر یک از آنها هستیم تا به فضل خداوند، همزمان با راه اندازی دانشکده در تهران، در برخی از آن مناطق نیز شعب دانشکده را افتتاح نماییم.
علوم حدیث: آیا دانشکده شبانه روزی است؟ و از خارج کشور نیز دانشجو می پذیرد یا نه؟
محمدی ری شهری: بنا بر این است که از خارج کشور هم دانشجو بپذیریم لیکن در زمینه شبانه روزی بودن آن، هنوز به نتیجه قطعی نرسیده ایم؛ اگر روزی قرار شود به صورت شبانه روزی اداره شود امکانات آن را داریم.
علوم حدیث: در این مدت که با احادیث و کتب حدیثی سرو کار داشته اید، چه تأثیر روحی در خود احساس می کنید؟
محمدی ری شهری: در زیارت جامعه آمده است: کلامکم نور و امرکم رشد. کلام معصوم ع خود نور است و برای طالبان و حاملان آن نیز ایجاد نورانیت می کند. آرامشی که محقق در قرآن و حدیث به آن دست می یازد، هرگز در سایر علوم قابل دسترسی و دستیابی نیست. گرچه من نتوانسته ام از این نورانیت بهره کافی و شایسته ببرم، لیکن به برکات فراوانی از کار پیرامون حدیث در زندگی فردی و اجتماعی دست پیدا کرده ام.
علوم حدیث: چه پژوهشهایی را در زمینه احادیث و کتب حدیثی لازم می دانید؟
محمدی ری شهری: همانگونه که قبلاً نیز به آن اشاره کردم، پژوهشهای حدیثی نیز همچون خود حدیث در کشور ما به نوعی غربت گرفتار است؛ لذا کارهایی که انجام شده نسبت به آنچه که باید انجام شود بسیار ناچیز است. به نظر من چند کار اصولی در زمینه احادیث اسلامی باید انجام شود:
1 احادیث عقیدتی نیازمند کار جدّی است؛ چرا که در گذشته کار زیادی درباره آنها صورت نگرفته است. مقصود من تنها کارهای عمیق و پیچیده ای که فقط قابل استفاده در حوزه های علمیه باشد نیست؛ بلکه کارهایی را می گویم که لازم است برای عرضه احادیث در مجامع علمی جهان و آشنا ساختن مردم با مبانی عقیدتی اسلام صورت پذیرد. عرضه احادیث عقیدتی، بهترین راه برای تحکیم مبانی عقیدتی در بین مردم خصوصاً نسل جوان است.
2 در زمینه مسائل فقهی، نیاز به کار فراوان و جدّی داریم. در حال حاضر موسوعه ای که احادیث اهل تسنن و تشیع را کنار هم در ابواب مختلف جمع آوری کرده باشد وجود ندارد. طرح این احادیث در کنار هم برای استنباط فقیه می تواند بسیار کارساز باشد.
3 در زمینه مسائل اجتماعی و مسائل مورد نیاز جامعه در سطوح مختلف نیز نیازمند پژوهشهای حدیثی هستیم که امیدواریم با پیشرفت کارها در دارالحدیث و افتتاح دانشکده علوم حدیث، محققان بتوانند خدمات شایسته و بایسته ای را ارائه نمایند.
علوم حدیث: تحقیق خوب و صحیح از چه ویژگیهایی برخوردار است؟
محمدی ری شهری: تحقیق خوب در زمینه های مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. کسی که در زمینه علوم حدیث به پژوهش می پردازد لازم است اولاً به صورت جامع و همه جانبه، تمامی کتابهای تألیف شده را نسبت به حدیث مورد نظر ملاحظه کند، صدور و عدم صدور حدیث، برداشتهایی که از این حدیث در زمان های مختلف توسّط علما و دانشمندان شده، همه و همه را مورد توجه قرار دهد و استنباط خود را به قرآن عرضه نماید و اظهار نظر کند.
اصل دوّم در تحقیق، ایجاد سهولت در دسترسی به مطلب است. محقق باید به گونه ای عمل کند که خواننده به راحتی بتواند مطلب مورد نیاز خود را بیابد و به آنچه ائمه و پیشوایان ما در مورد زندگی بهتر در دنیا و حسن عاقبت و سعادتمندی در آخرت بیان فرموده اند نائل آید. این کار نیاز به برنامه ریزی، سرمایه گذاری و تلاش مداوم دارد و لازم است از تکنیکهای روز استفاده شود تا آنچه فرایند تحقیقات یک محقق است، به سادگی، با سرعت و در همه جای جهان قابل استفاده باشد. در همین زمینه می توان با شبکه جهانی اطلاعات ارتباط برقرار نمود، و یافته های خود را به جهان عرضه کرد که متأسفانه هنوز در این زمینه کار جدّی صورت نپذیرفته است.
علوم حدیث: چه کارهایی را هم اکنون در دست پژوهش دارید؟
محمدی ری شهری: اولین کاری که در دست پژوهش داریم و امیدواریم به زودی برای انتشار آماده شود کتابی تحت عنوان «مَنْ هُمْ اَهْلُ البیت؟» است که برای نگارش آن بیش از چهارصد متن و مصدر حدیثی مورد استفاده قرار گرفته است و تصور من این است که کتابی به جامعیّت آن و با استفاده از احادیث شیعه و سنی تاکنون در معرفی اهل بیت نوشته نشده است. این اولین اثری است که پس از افتتاح مرکز تحقیقات دارالحدیث منتشر خواهد شد. کتابهای دیگری نیز پس از آن منتشر خواهد شد، مانند: «العقل و الجهل فی الکتاب والسنة»، «العلم فی الکتاب والسنة»، «الحج فی الکتاب والسنة»، «الصلوة فی الکتاب والسنة» و «کتاب الامام علی ع » که در زمینه تألیف و تدوین این کتاب، شخصاً فوق العاده وقت گذاشته ام؛ کتابی است حقیقتاً در موضوع خود بی نظیر. در این کتاب، تمامی آنچه که در حیات علی بن ابی طالب ع از ابتدا تا انتهای زندگی ایشان اتفاق افتاده خلاصه شده. این کتاب عصاره صدها کتاب و هزاران حدیث درباره علی بن ابی طالب ع است که با شیوه ای نوین نگارش یافته است و هم اکنون در حال اقدامات نهایی آن هستیم و شاید اوائل سال آینده بتوانیم آن را در سه یا چهار جلد منتشر کنیم.
علوم حدیث: چه توصیه هایی برای انتقال صحیح فرهنگ اهل بیت به مردم انقلابی کشورمان خصوصاً نسل جوان دارید؟
محمدی ری شهری: در مرحله اول باید نیازهای مخاطبان خود و خصوصاً نسل جوان را بشناسیم و سپس به تألیف و عرضه کار بپردازیم. متأسفانه کتابهای دینی معمولاً بدون توجه به مخاطبان آن به رشته تحریر درمی آید. محقق، آنچه را که با استعداد و ذوق خود مناسب است ارائه می کند. ما اگر بخواهیم فرهنگ اهل بیت ع را به مردم و خصوصاً نسل جوان و حتی دیگر مذاهب دنیا منتقل و منعکس کنیم لازم است نیازها و جاذبه ها را بشناسیم و از همان نقطه وارد شویم و از بهترین و ساده ترین روشها برای عرضه این فرهنگ استفاده کنیم.
علوم حدیث: در زمینه نشر احادیث شیعه و ترجمه آنها به زبانهای مختلف و معرّفی به سایر مذاهب، چه طرحی را پیشنهاد می فرمایید؟
محمدی ری شهری: پیشنهاد من آن است که ما احادیث شیعه را از احادیث اهل سنت جدا نکنیم. بسیاری از احادیث ما در کتب اهل سنت با تفاوتهای اندکی نقل شده است. چنین اقدامی در گسترش فرهنگ اهل بیت نقش بسزایی خواهد داشت. پس از تنظیم احادیث با توجه به نکته فوق، لازم است نسبت به ترجمه آنها به زبانهای زنده دنیا اقدام شود؛ تا تمامی ملّتها بتوانند از فرهنگ غنی و انسان ساز عترت بهره بگیرند. مؤسسه فرهنگی دارالحدیث نیز در نظر دارد آثار خود را حدّاقل به پنج زبان زنده دنیا منتشر سازد. کتابهای ارائه شده نیز حتماً باید جمع بندی، تحلیل و توضیح داشته باشند؛ چرا که بدون توضیح، گاهی گمراه کننده هستند و ممکن است خواننده را نسبت به اساس دین بی رغبت کنند.
برخی از کتب حدیثی که من می بینم، تحقیقاً چاپ و نشر آنها زیانبار است؛ چون بدون توجه به نکاتی که برای نشر آثار اهل بیت باید به آن توجه شود به چاپ رسیده اند.
علوم حدیث: انتشار فصلنامه علمی تخصصی «علوم حدیث»، چه نقشی در گسترش فرهنگ اهل بیت ع در جامعه حال و آینده خواهد داشت؟
محمدی ری شهری: به یقین جای چنین مجله ای در حوزه های علمیه و محافل علمی خالی بود؛ مجله ای که بتواند علاوه بر ارائه تحقیقات محققان در زمینه های علوم حدیث، خط دهی در زمینه تحقیقات را نیز به عهده بگیرد، به محققان داخل و خارج کشور نقاط ضعف تحقیقات ارائه شده را بنمایاند، تحقیق خوب را معرفی کند، و آنان را به بایسته های پژوهش و نشر حدیث راهنمایی نماید و نیز از کارهای تکراری جلوگیری کند. در حال حاضر متأسفانه در کشور ما کارهای تکراری فراوان انجام می شود و چه بسا محققانی کارهایی را انجام می دهند که در چند مرکز علمی دیگر نیز همان کار و یا مشابه آن در حال انجام است؛ هم نیروهای انسانی به هدر می رود و هم چه بسا از امکانات بیت المال در این زمینه مصرف می شود که اسراف است و خلاف شرع. مجلّه خواهد توانست حلقه اتصالی بین محققان باشد و اطلاع رسانی حدیث را در تمامی زمینه ها از جمله کتابهایی که به چاپ رسیده و آنچه در دست پژوهش است به عهده بگیرد.
علوم حدیث: نکات مهم و جالبی که جناب عالی در کارهای تحقیقاتی خویش به آنها دست یافته اید را بیان فرمایید؟
محمدی ری شهری: پاسخگویی به این سؤال، نیاز به فرصت بیشتر و مجال دیگری دارد و از آنجا که این موضوع (تجربیّات و یافته های محقّقان حدیث) دارای اهمیت فوق العاده ای است، تصور می کنم برای آینده باید واحدهایی را در برنامه درسی دانشکده، به این مطلب اختصاص داد و بدین وسیله تجربه ها و یافته ها و روشهای محققان را جمع آوری و از آنها برای آینده بهره برداری کرد. در همین زمینه به چند نکته به طور خلاصه اشاره می کنم:
نخستین نکته ای که به نظر من، در تحقیق و جمع بندی احادیث اسلامی در زمینه های غیر فقهی بسیار جالب بوده، هماهنگی احادیث در بسیاری زمینه هاست و همانگونه که «القرآن یُصدّق بعضُه بعضا»، در احادیث اسلامی هم وقتی به احادیث وارد شده از پیامبر ص و ائمه معصومین ع که در کتب شیعه و سنی آمده می نگریم، درمی یابیم که یک نوع هماهنگی بین آنها وجود دارد که مکمّل یکدیگرند و شهادت به صدق مطالب بیان شده در حدیث دیگر می دهند که خود، قرینه گویا و شاهدی بر صحت احادیث است.
نکته دوم، تحریف احادیث اسلامی به دست سیاستمداران در زمانهای گوناگون گذشته است. روش این مرکز در تهیه شناسنامه احادیث، به سادگی احادیث ساختگی را آشکار نموده، دستکاریها و تحریفها را روشن می سازد.
نکته سوم، ورود تعدادی حدیث به کتب روایی پس از گذشت پنج یا شش قرن از تاریخ اسلام است. وقتی ملاحظه می کنیم که حدیثی تا شش قرن در مصادر حدیثی وجود ندارد و یکباره بدون اینکه اشاره به مصدر اصلی آن گردد، مورد استناد قرار می گیرد، بی پایه بودن آن تا حدود زیادی مشخص می گردد. البته این مطلب کلیّت ندارد و ممکن است گاهی مدارک و منابع در برخی دوره ها به خاطر شرایط سیاسی حاکم بر آن زمان مفقود گردیده، سپس یافت شده باشد.
نکته مهم دیگر، مسأله تقطیع احادیث توسط محدثان بزرگ ما، بدون اشاره به کیفیّت آن تقطیع است. مثلاً سید بن طاووس حدیثی را کامل آورده، در حالی که در کتاب دیگر، همان حدیث به گونه ای تقطیع شده که خواننده متوجه تقطیع نمی شود؛ وقتی ما این احادیث را کنار هم قرار می دهیم قسمتهای حذف شده روشن می شود. دریافت این نکات، محققان را در شناخت بسیاری از واقعیّتها عمیقاً یاری خواهد داد.
علوم حدیث: از شما به خاطر حوصله ای که نمودید و وقتی که در اختیار ما قرار دادید، سپاسگزاریم.
محمدی ری شهری: بنده هم متقابلاً تشکّر می کنم و از خداوند منّان می خواهم تا در نظام اسلامی به همه ما توفیق خدمت خالصانه و شایسته را در زمینه گسترش هر چه بیشتر فرهنگ اسلام ناب عنایت فرماید.