محمدحسین ارموی میراث بان حدیث

حدیث به عنوان دومین ماخذ احکام نورانی اسلام ، بعد از قرآن کریم ، همواره مورد توجه عالمان و اندیشه وران بوده است وخادمانی برای حفظ و نشر آن ، زحمات طاقت فرسایی را بدون در نظرداشتن غرض دنیایی ، متحمل شده اند . در این نوشتار با یکی ازاین خادمان و آثار بر جای مانده از وی در این زمینه آشنا می شویم .

نام

این اندیشمند گرانمایه ، محمد حسین فرزند زین العابدین ارموی نام دارد و از اشتهارش به ( ارموی ) معلوم می شود که از اهالی ارومیه مرکز استان آذربایجان غربی است .

سرگذشت

از شرح حال و جزئیات زندگی او آگاهی اندکی به دست ما رسیده است . همین قدر می دانیم که وی از اهالی ارومیه بوده و سالهای 1335 تا 1352قمری را در نجف اشرف اقامت داشته است . تبحر او درعلوم حدیث و دسترسی گسترده اش به کتابهای مهم حدیثی شیعه ،قابل توجه است . از مدت عمر و تاریخ درگذشت و میزان تحصیلات وی، اطلاعی در دست نیست .

خدمات حدیثی

در 29 مهرماه سال 1329شمسی ، مجموعه ای از کتابهای خطی توسطمسئولان وقت کتابخانه آستان قدس رضوی خریداری و به گنجینه عظیم نسخ خطی آن کتابخانه اضافه می گردد . در میان این مجموعه معدود، 39 اثر حدیثی به تحریر محمدحسین ارموی به چشم می خورد . این 39 نسخه ، همه چیزی است که تاکنون از او شناخته ایم و متاسفانه فعلا اطلاع بر چگونگی خرید این مجموعه و فروشنده آن برای ماامکان پذیر نیست و الا شاید از این طریق ، از بازماندگان ارموی و سایر آثار وی اطلاعات ذی قیمتی به دست آید .

به هر حال از آثار ارموی که به دست ما رسیده ، معلوم می شودکه وی عنایت زیادی به احیای آثار حدیثی اصیل شیعه داشته و به هر وسیله ممکن ، این آثار را به دست می آورده و از روی آنهانسخه ای برای خود می نوشته است . او در نسخ استنساخی خود ،برای حفظ ارزش نسخه ، همواره خصوصیت نسخه ای را که دستنوشت خویش را از روی آن نوشته ، ذکر کرده است که در کار نسخه های خطی ، امری نادر به شمار می رود .

کتابهای حدیثی یی که وی از آنها نسخه تهیه کرده ، اغلب ازاصول حدیثی و کتابهای دست اول شیعه هستند و غالبا قبل از قرن ششم هجری تالیف شده اند .

ارموی ، استنساخ این آثار را در نجف اشرف در سالهای 1335 تا1352قمری انجام داده و گویا در این مدت ، عمده اهتمام وی ، به دست آوردن متون کهن حدیثی شیعه و نوشتن نسخه ای از روی آنهابوده است .

اینکه ارموی به چه منظوری اقدام به این کار نموده ، برای ماپوشیده است . آیا او درصدد تهیه مجموعه ای شامل احادیث اصیل شیعه برای خود بوده یا به دستور بزرگی اقدام به این کار نموده، روشن نیست و از نسخه های موجود نیز چیزی در این زمینه دستگیرما نمی شود . اما آنچه که هست ، او با این کار خود ، آثارگرانقدری را از معرض تلف حفظ نموده که امروز نسخه برخی از آنهامنحصر به همان دستنوشت ارموی است .

امروز از نسخه های حدیثی ارموی ، حدود 39 عدد آن در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود . این عدد با بررسی ( فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس ) ( ج 14 ، نمایه کاتبان ) و ( فهرست الفبایی کتب خطی ) آن کتابخانه به دست آمده است ; اما شاید درهمان کتابخانه نسخه های دیگری از وی موجود باشند که در این فهرستها معرفی نشده اند .

همچنین با توجه به اینکه اغلب فهارس نسخه های خطی فاقد فهرست اسامی کاتبان است ، نمی توان معلوم کرد که چه تعداد از نسخه های ارموی در سایر کتابخانه ها نگهداری می شود .

آثار باقی مانده از ارموی

در اینجا برای نمودن اهمیت اقدام ارموی ، نام کتابها وخصوصیات هر کدام را ذکر می کنیم .

کتابت سال 1335ق

1 ) الکشکول فیما جری علی آل الرسول ، تالیف : تاج الدین عبدالله بن معمار بغدادی مشهور به ابن معمار بغدادی ( درباره این کتاب و مولف آن ، مراجعه شود به مقدمه اثر دیگر همین مولف به نام ( مسمار العقیده ) در : میراث اسلامی ایران ، دفتر دوم، سال 1374ش ) . ( شماره نسخه : 7874 )⁽¹⁾

کتابت سال 1346ق

2 ) کتاب سلیم بن قیس الهلالی ، پایان تحریر در12رمضان 1346، 57 برگ . ( شماره نسخه : 8130 )⁽²⁾

3 ) مقتضب الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر ، تالیف : ابوعبدالله احمد بن محمد بن عبدالله جوهری ( متوفای 401ق ) ،پایان تحریر در دهم رجب 1346 ، 14برگ . کاتب در پایان نسخه ،مستنسخان قبلی نسخه را چنین یاد می کند : 1- محمد بن احمد بن محمد بن عبدالکریم به سال 577ق ; 2- عبود بن مهدی بن عبدالغفارقزوینی به سال 1310ق ; 3- شیر محمد بن صفر علی همدانی به سال 1346ق . ( شماره نسخه : 8131 )⁽³⁾

4 ) المحاسن ، تالیف : ابوجعفر احمد بن محمد برقی ( متوفای 270ق ) ، پایان تحریر در هشتم رجب 1346 ، 27برگ . کاتب ، این نسخه را با دو نسخه قدیمی تحریر شده در سالهای 1077 و1088مقابله نموده است . ( شماره نسخه : 8137 )⁽⁴⁾

5 ) النوادر ، تالیف : علی بن اسباط بن سالم ( از دانشمندان نیمه اول قرن سوم هجری ) ، تحریر شده در سال 1346 در نجف اشرف، 5برگ . ( شماره نسخه : 8132 )⁽⁵⁾

6 ) رساله فی تزویج عثمان ام کلثوم ، تالیف : سید مرتضی علم الهدی ، تحریر شده در سال 1346ق . ( شماره نسخه : 8110 )⁽⁶⁾

7 ) کتاب الزهد ، تالیف : حسین بن سعید اهوازی ، تحریر شده در سال 1346ق . ( شماره نسخه : 8128 )⁽⁷⁾

کتابت سال 1347ق

8 ) الیقین باختصاص مولانا امیرالمومنین ( ع ) ، تالیف : سیدبن طاووس ( متوفای 664ق ) ، پایان تحریر در 25 جمادی الاول 1347 در نجف اشرف ، استنساخ شده از روی نسخه محمدکاظم بن محمدزمان جابری که در 24 صفر 1044 تحریر شده بود . ( شماره نسخه : 8160 )⁽⁸⁾

9 ) الزام النواصب فی امامه علی بن ابی طالب ، از مولفی مجهول ( رجوع شود به : الذریعه الی تصانیف الشیعه ، ج 2 ، ص 289و ریاض العلماء ، ج 2 ، ص 179 ) ، پایان تحریر در نهم جمادی الثانی 1347 ، 18 برگ . ( شماره نسخه : 8162 )⁽⁹⁾

10 ) کتاب العروس ، تالیف : ابومحمد جعفر بن احمد بن علی قمی( از عالمان قرن چهارم هجری ) ، تحریر شده در رجب سال 1347 ،5برگ . ( شماره نسخه : 7950 )⁽¹⁰⁾

11 ) الاربعون عن الاربعین ، تالیف : شیخ مفید ابو سعید محمدبن احمد خزاعی رازی نیشابوری ، تحریر شده در رجب سال 1347 درنجف اشرف . ( شماره نسخه : 7875 )⁽¹¹⁾

12 ) جامع الاحادیث ، تالیف ابومحمد جعفر بن احمد بن علی قمی ،پایان تحریر در رجب سال 1347 ، 13برگ . ( شماره نسخه : 7951 )⁽¹²⁾

13 ) کتاب الغایات ، از همان مولف ، پایان تحریر در 20 شعبان 1347 در نجف اشرف ، 16 برگ . ( شماره نسخه : 8159 )⁽¹³⁾

14 ) المسلسلات ، از همان مولف ، پایان تحریر در 23شعبان 1347 ، 7برگ . شماره نسخه : 8180 )⁽¹⁴⁾

15 ) نوادر الاثر فی علی خیر البشر ، از همان مولف ، پایان تحریر در 25 شعبان 1347 ، 5برگ . ( شماره نسخه : 8053 )⁽¹⁵⁾

16 ) الطرف من الانباء والمناقب فی شرف سید الانبیاءوالاطائب ، تالیف : سید بن طاووس ، تحریر شده در سال 1347ق . (شماره نسخه : 7869 )⁽¹⁶⁾

17 ) مصادقه الاخوان ، تالیف : شیخ صدوق ، تحریر شده در سال 1347ق ( شماره نسخه : 7949 )⁽¹⁷⁾

کتابت سال 1348ق

18 ) الاربعون فی حقوق الاخوان ، تالیف : ابوحامد محیی الدین محمد بن عبدالله بن علی بن زهره حلبی ، پایان تحریر در سوم جمادی الثانی 1348 در نجف اشرف ( از روی نسخه ای که از روی نسخه شهید اول نوشته شده بود ) ، 13 برگ . ( شماره نسخه : 7548)⁽¹⁸⁾

19 ) قرب الاسناد ، تالیف : ابوالعباس عبدالله بن جعفر بن حسن حمیری ، پایان تحریر در روز چهارشنبه هفتم شعبان 1348 درنجف اشرف ( از روی نسخه علامه نوری ) . ( شماره نسخه : 7842 )⁽¹⁹⁾

20 ) خصائص الائمه ، تالیف : سیدشریف رضی ( متوفای 406ق ) ،تحریر شده در ذی حجه 1348 ( از روی نسخه شیخ هادی آل کاشف الغطاء که در سال 1069 تحریر شده بود ) . ( شماره نسخه : 7636)⁽²⁰⁾

21 ) منتخب مختصر بصائر الدرجات ، تالیف : عزالدین حسن بن سلیمان بن محمد حلی ( از عالمان قرن هشتم هجری ) ، پایان تحریردر روز سه شنبه پنجم ذی حجه 1348 ، 111 برگ . نسخه با یک واسطه از روی نسخه محمد قاسم بن شجاع الدین نجفی که در سال 1079تحریر شده بود ، تحریر شده است . ( شماره نسخه : 8009 )⁽²¹⁾

22 ) الجعفریات او الاشعثیات ، تالیف : اسماعیل بن موسی بن جعفر ( به روایت محمد بن اشعث کوفی ) ، تحریر شده در سال 1348ق. ( شماره 7550 )⁽²²⁾

کتابت سال 1349ق

23 ) فضائل شهر رجب ، تالیف : شیخ صدوق ، پایان تحریر درنیمه جمادی الاول 1349 در نجف اشرف ، 9برگ . ( شماره نسخه :

7797 )⁽²³⁾

24 ) الاربعون حدیثا ، تالیف : ابوعبدالله محمد بن مسلم بن ابی الفوارس رازی ، پایان تحریر در 26 جمادی الاول 1349 در نجف( از روی نسخه ای که در 947ق ، کتابت شده است ) ، 27 برگ . (شماره نسخه : 8443 )⁽²⁴⁾

25 ) صحیفه الرضا ( ع ) ، پایان تحریر در هشتم ربیع الثانی 1349 در نجف اشرف ، 29 برگ . ( شماره نسخه : 7800 )⁽²⁵⁾

26 ) المسترشد فی الامامه ، تالیف : ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم بن یزید طبری آملی ، پایان تحریر در 27 ذی حجه 1349 درنجف اشرف ، 88 برگ . این نسخه از روی نسخه ای که وقفنامه آن به خط علامه محمد باقر مجلسی بوده ، استنساخ شده است . ( شماره نسخه : 7943 )⁽²⁶⁾

27 ) الدیات ، تالیف : ظریف بن ناصح ، تحریر شده در سال 1349ق . ( شماره نسخه : 7796 )⁽²⁷⁾

28 ) کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب ( ع ) ، تالیف : محمد بن یوسف گنجی ( متوفای 658ق ) ، تحریر شده در سال 1349ق . ( شماره نسخه : 7879 )⁽²⁸⁾

کتابت سال 1350ق

29 ) الامالی او المجالس ، تالیف : شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بغدادی ( متوفای 413ق ) ، پایان تحریر در 17جمادی الثانی 1350 در نجف اشرف ( از روی نسخه سید محمد همدانی که از روی نسخه سید ابوالقاسم غروی اصفهانی نوشته شده بود ) ، 96برگ . (شماره نسخه : 7442 )⁽²⁹⁾

30 ) اثبات الرجعه ، تالیف : ابو محمد فضل بن شادان ازدی نیشابوری ( متوفای 260ق ) ، تحریر شده در سال 1350ق . ( شماره نسخه : 7422 )⁽³⁰⁾

31 ) الافصاح فی الامامه ، تالیف : شیخ مفید ، تحریر شده درسال 1350ق . ( شماره 7443 )⁽³¹⁾

کتابت سال 1351ق

32 ) الاختصاص ، تالیف : شیخ مفید ، پایان تحریر در نیمه جمادی الاول سال 1351 در نجف اشرف ، 135برگ . ( شماره نسخه :

7417 )⁽³²⁾

33 ) کامل الزیاره ، تالیف : ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی ( متوفی 368ق ) ، تحریر شده در سال 1351 در نجف اشرف . ( شماره نسخه : 7862 )⁽³³⁾

34 ) الاربعین من الاربعین عن الاربعین ، تالیف : منتجب الدین علی بن عبیدالله بن حسکا ( متوفای 585ق ) ، پایان تحریردر 12 شعبان سال 1351ق ( از روی نسخه فضل بن محمد ، تحریر 1020که آن هم از روی نسخه محمد بن محمد بن علی حمدانی ، تحریر613نوشته شده ) ، 17برگ . ( شماره نسخه : 7791 )⁽³⁴⁾

کتابت سال 1352ق

35 ) بشاره المصطفی لشیعه المرتضی ، تالیف : عماد الدین ابوجعفر محمد بن علی بن محمد طبری آملی ( از علمان قرن ششم هجری ) ، پایان تحریر در 19 صفر 1352 ، 131برگ . ( شماره نسخه : 7469)⁽³⁵⁾

36 ) شرح اعتقادات الصدوق ، تالیف : شیخ مفید ، پایان تحریردر نیمه رجب 1352 در نجف اشرف ، 62برگ ( شماره نسخه : 7721 )⁽³⁶⁾

37 ) المسائل العکبریه ، تالیف : شیخ مفید ، تحریر شده درسال 1352ق . ( شماره نسخه : 7722 )⁽³⁷⁾

38 ) الاداب الدینیه للخزانه المعینیه ، تالیف : ابوعلی فضل بن حسن طبرسی ، تحریر شده در سال 1352ق . ( شماره نسخه : 7468)⁽³⁸⁾

کتابت سال 1353ق

39 ) تفسیر العیاشی ، تالیف : ابونصر مسعود بن محمد بن عیاشی سمرقندی ، تحریر شده در سال 1353 در نجف اشرف . ( شماره نسخه : 7513 )⁽³⁹⁾

این ، عمده اطلاعات ما درباره مرحوم محمد حسین ارموی است . هر چند احتمالا بازماندگان او و نیز پژوهشگران ، خواهند توانست بر این مختصر بیفزایند . بدیهی است فصلنامه ( علوم حدیث ) نیزاز هرگونه آگاهی بیشتری درباره این میراث بان حدیث ، استقبال می کند .

پی نوشتها:

1. فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ،محمد آصف فکرت ، ص 465 .

2. فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ( جلدچهاردهم ) ، براتعلی غلامی مقدم ، ص 276 .

3. همان ، ص 528 .

4. همان ، ص 476 .

5. همان ، ص 592 .

6. فهرست الفبایی کتب خطی

7. همان .

8. فهرست کتب خطی ( جلد چهاردهم ) ، ص 641 .

9. همان ، ص 641 .

10. همان ، ص 348 .

11. همان ، ص 29 .