میراث حدیث شیعه ( دفتر دوم ) ،به کوشش : مهدی مهریزی علی صدرایی خویی ،چاپ اول: قم، موسسه فرهنگی دارالحدیث، 1378ش ، 650ص ، وزیری .
احیای آثار علمی به جای مانده از دانشمندان و صاحب نظران گذشته ، در سالهای اخیر ، مورد توجه و اهتمام محققان بوده است پدید آمدن مجموعه های ارزشمندی همچون فرهنگ ایران زمین ،میراث اسلامی ایران و رساله های خطی فارسی که هر یک دربردارنده برگهای ارزنده ای از دفتر دانش و فرهنگ این مرز و بوم است ، حاصل کوشش دانش پژوهانی است که به تحقیق و تصحیح و احیای میراث مکتوب ، همت گماشته اند .
هر یک از مجموعه های فوق ، رساله های متعددی را در موضوعات متنوعی همچون تاریخ ، سیاست ، ادبیات ، عرفان و در بردارند. در این میان ، مجموعه ای که رساله هایی را در موضوعی خاص جمع آورده باشد ، کمتر به چشم می خورد .
میراث حدیث شیعه ، عنوان طرحی تحقیقاتی در مرکز تحقیقات دارالحدیث است که شناسایی ، تصحیح و احیای رساله های میراثی شیعه را در حوزه حدیث و علوم حدیث ، مد نظر قرار داده است. یکی از آثار و محصولات این طرح بزرگ پژوهشی ، سلسله دفاتر (میراث حدیث شیعه ) است .
همان طور که در معرفی دفتر اول از این مجموعه ( در شماره نهم همین فصلنامه ) اشاره شد ، هر یک از این دفترها در پنج بخش تنظیم شده است : الف. متون حدیث ; ب. شرح و ترجمه حدیث ; ج. علوم حدیث ; د. اجازات ، ه. معرفی نسخ .
دفتر دوم از مجموعه ارزشمند میراث حدیث شیعه ، شامل چهارده رساله در بخش های پنج گانه مذکور است. در اینجا توجه خوانندگان محترم را به فهرستی توصیفی از آثار ارجمندی که دراین دفتر گردآمده است ، جلب می کنیم : الف. متون حدیث 1) وصیه النبی لعلی بن ابی طالب
مجموعه وصایای پیامبر اکرم ( ص ) به حضرت علی (ع) در جوامع حدیثی شیعه و سنی وارد شده و شروحی نیز بر آن نگاشته شده است. وصیه النبی لعلی عنوان رساله ای است که عمر بن محمد نسفی ازعلمای مشهور اهل سنت در قرن ششم هجری ، آن را جمع آوری نموده وروایت کرده است .
میان سند و متنی که نسفی روایت نموده ، با آنچه در کتب حدیثی شیعه آمده است ، تفاوتهایی وجود دارد و محقق محترم به اختلافات نسخه رساله نسفی با نسخ دیگر ، در پاورقی اشاره کرده است. این وصیت ، موضوعات مختلفی همچون : عبادات ، احکام ، تهذیب نفس ،معاشرت با مردم و را در خود دارد. وجود مضامین بلند در این وصیت و تواتر معنوی مضامین آن و ورود آنها در احادیث صحیح دیگر، موجب اطمینان خاطر در توجه به این حدیث شریف است که حقیقتادستور العمل کاملی است برای راهیابی انسانها به سعادت و کمالات معنوی .
تصحیح این رساله براساس نسخه ای که در سال 699هجری کتابت شده، صورت گرفته است و بندهای متعدد آن با کلمه ( یا علی ) از هم جداگشته و برای هر بند ، شماره ای درج شده که مجموعا شامل 222شماره است .
مولف یا کاتب ، رساله را به فصول مختلفی همچون : فصل فی الوضوء والصلاه ، فصل فی الصوم ، فصل فی الصدقه والسخاوه ، وتقسیم نموده و احادیث را اعراب گذاری کرده است .
احیای این رساله به کوشش آقای سید احمد رضا حسینی انجام شده است . 2) المناجات الالهیات
المناجات الالهیات ، مناجاتی عارفانه از امیرالمومنین (ع) است که از طرق متعدد شیعه و سنی روایت شده است .
محقق ارجمند ، جناب آقای سعیدرضا علی عسکری در مقدمه خود ،شرح حال مختصری از راوی این دعا ( یعنی جناب سید ضیاء الدین فضل الله بن علی راوندی م 572ق ) آورده و سپس منابعی را که این مناجات در آنها آمده است ، برشمرده و متذکر شده است که این رساله سالها قبل به صورت عکس از روی نسخه خطی به چاپ رسیده است. ایشان در تصحیح خود ، از چهار نسخه خطی استفاده کرده وهمچنین به منابع نیز مراجعه نموده اند که بدین جهت در ذیل هرصفحه در موارد بسیاری نسخه بدلها را ذکر کرده و هر بند از دعارا که با کلمه ( الهی ) شروع شده ، شماره گذاری نموده اند وبدین ترتیب ، این مناجات در 114 بند ، تنظیم شده است . 3) الاستبصار فی النص علی الائمه الاطهار
از تالیفات نویسنده و عالم شهیر شیعی درقرن پنجم هجری ، جناب ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی ( م 449ق ) است که مانندبسیاری از تالیفات دیگرش به موضوع امامت اختصاص دارد و در این رساله ، روایاتی را که از طریق خاصه و عامه رسیده و دلالت صریح بر ولایت و امامت امامان دوازده گانه اهل بیت دارند ، ضمن فصول و ابواب جداگانه آورده است .
این کتاب به عنوان ( الاستنصار فی النص علی الائمه الاطهار ) نیز در برخی منابع کتابشناسی آمده است و نسخه های خطی و چاپی (چاپ بدون تحقیق ) چندی از آن در دسترس است که محقق گرامی ،جناب آقای محمد اسلامی ، خصوصیات آنها را به ضمیمه شرح حال مختصری از مولف کتاب در مقدمه خود آورده است و در تصحیح وتحقیق متن ، تا حدودی به ذکر نسخه بدلها و استخراج منابع پرداخته است .
الاستبصار ، در موضوع خود ، از جمله کتب حدیثی معتبر در نزدعلمای بزرگی همچون سید بن طاووس و علامه مجلسی بوده و موردتجلیل آنها قرار گرفته است . 4) الاربعون حدیثا
این رساله ، اثر خامه محدث و فقیه بزرگ ، شیخ عزالدین حسین بن عبدالصمد عاملی ( م 984ق ) ، والد شیخ بهایی است که ازبزرگان علمای امامیه در قرن دهم هجری به شمار می رود .
اربعین ( چهل حدیث ) ، عنوان کتابهایی است که معمولادربردارنده چهل حدیث اند و یا دارای چهل باب در حدیث. این رساله در واقع ، شرح چهل حدیث است. بدین ترتیب که چهل حدیث اصلی انتخاب شده اند و در ذیل هر یک از آنها احادیثی در تاییدمضمون آنها آورده شده است. جامع این اثر ، تمام احادیث را ازکتاب ( کافی ) انتخاب نموده و موضوعات آن ، بیشتر در مسائل اخلاقی و معنوی ( همچون : اخلاص ، توکل ، صبر ، شکر ، تقوا ،عفو ، ) است .
مصحح این رساله ، جناب آقای علی اوسط ناطقی ، در مقدمه ای کوتاه و سودمند ، شرح حال مختصری از مولف آورده و خصوصیات نسخ مورد استفاده در تصحیح را برشمرده است و در پاورقی ها به منابع احادیث ، اشاره کرده است . ب. شرح و ترجمه حدیث 5 ) شرح حدیث حقیقت
این رساله فارسی از آثار حکیم و دانشمند پرآوازه قرن یازدهم هجری ، خواجه محمد دهدار ( م 1016ق ) است .
حدیث حقیقت ، روایتی است با مضامین عرفانی که معروف است کمیل بن زیاد ، آن را از امیرمومنان (ع) روایت کرده است. در این روایت ، کمیل ، از حقیقت می پرسد و حضرت (ع) ابتدا از پاسخ دادن ، خودداری می نماید ، سپس با اصرار کمیل ، رشحه هایی ازحقیقت را باز می نماید .
این حدیث ، مورد توجه اهل معرفت قرار گرفته و شروح بسیاری برآن نوشته اند که برخی از آنها به طبع رسیده و نسخ خطی برخی دیگر در کتابخانه ها موجود است. از آن جمله ، همین شرح است که به احتمال از ( خواجه محمد دهدار ) دانسته شده است .
محقق سختکوش ، جناب آقای مهدی مهریزی که تصحیح رساله راانجام داده اند در مقدمه ای پرفایده ، ابتدا به معرفی کمیل بن زیاد و روایاتی که از او نقل شده ، پرداخته اند. پس از آن به منابعی که حدیث حقیقت در آنها آمده ، اشاره کرده ، آن گاه ،بیش از بیست رساله از شروح حدیث حقیقت را با ذکر نسخ خطی آنهامعرفی نموده اند. البته در این مقدمه ، شرح حال و آثار مولف (دهدار ) نیامده که شاید به جهت قطعی نبودن استناد رساله به وی بوده است . 6) صحیفه المحبه
مولف ناشناخته این اثر ، چهل حدیث را از احادیث نبوی درفضایل حضرت علی (ع) ، از کتاب ( السبعین فی فضائل امیرالمومنین ) میرسید علی همدانی انتخاب نموده و نام آن را (صحیفه المحبه ) نهاده است. سائل کاشانی ، از شعرای سده دهم هجری نیز ، این چهل حدیث را به نظم فارسی درآورده است. مجموع( صحیفه المحبه ) و نظم آن ، با تصحیح آقای محمدمهدی فقیهی به چاپ رسیده است .
مصحح محترم ، احادیث را از منابع مربوط استخراج نموده و منبع هر حدیث را در آخر رساله متذکر شده و در پاورقی ها نسخه بدلهارا یادآور گشته و در مقدمه به خصوصیات نسخه های مورد استفاده اشاره کرده است . 7 ) شرح حدیث راس الجالوت
این رساله از تالیفات ملاعبدالصاحب محمد بن احمد نراقی (م 1297ق ) است .
مناظره و گفتگو و بحث علمی ائمه اطهار با سران کفر و الحاد ،از جمله نقاط درخشان در حیات پربار امامان شیعه است. امام رضا(ع) نیز در طول حیاث پربرکت خویش ، احتجاجات و مناظرات بسیاری با پیروان ادیان و فرقه های گوناگون داشته است که حاصل آنها دستمایه ای گرانبها برای متکلمان شیعه محسوب می شود .
از جمله این مناظرات ، گفتگوهایی است که امام رضا (ع) باراس الجالوت ( بزرگ عالمان یهود ) انجام داده است و جمعی ازدانشمندان شیعه آن را شرح نموده اند ، از جمله قاضی سعید قمی که شرح وی به نام ( الفوائد الرضویه ) ، همراه با حواشی امام خمینی بر آن به چاپ رسیده است .
ملامحمد ( فرزند ملااحمد و نوه ملامهدی نراقی ) ملقب به عبدالصاحب نیز شرحی براین حدیث شریف نگاشته و در واقع ، شرح وی، تکمله ای است بر شرحی که جد او ( ملامهدی نراقی ) بر حدیث مذکور نوشته بود .
مصحح این رساله ، جناب آقای محمد رضا حسینی است که در مقدمه، توضیحی در باب حدیث و شروح مختلف آن و این شرح و شارح آن آورده است . 8) المکنون فی حقائق الکلم النبویه
این رساله ، اثر خامه عارف نامی قرن ششم و هفتم هجری ، ابومحمد روزبهان بن ابی نصر بن روزبهان بقلی شیرازی ( م 606ق ) است که در آن ، شرح و تفسیر عرفانی حدود 400 حدیث از احادیث نبوی آمده است .
روزبهان بقلی با ذوق و تبحری که در مسائل معنوی و عرفانی داشته ، کلماتی از احادیث نبوی را انتخاب نموده که دارای مضامین بلند و عرفانی بوده اند و با بیانی لطیف و دلپذیر ،تفسیری عمیق و دقیق از آنها ارائه داده است. برخی از کلمات رابه اختصار و برخی دیگر را به تفصیل شرح نموده و از جمله حدیثی در فضیلت حضرت فاطمه ( س ) را آورده و شرح کرده است .
مصحح این اثر ، محقق گرانمایه ، جناب آقای علی صدرایی خویی است که در مقدمه ای مختصر به شرح حال و ذکر آثار روزبهان شیرازی پرداخته و منابع شرح حال وی را معرفی کرده است و درپاورقی ها منابع احادیث رساله را از کتب روایی شیعه و سنی مشخص نموده است .
این رساله با نامهای دیگری همچون ( شرح احادیث ) ، ( کتاب المکنون ) ، ( عرائس الحدیث ) و ( مکنون الحدیث ) نیز شناخته می شود که مصحح به تبعیت از محقق فقید ، مرحوم دانش پژوه ، نام( المکنون فی حقائق الکلم النبویه ) را پسندیده و به واقع ،نزدیک تر دانسته است .
تصحیح رساله از روی نسخه منحصر به فرد موجود در کتابخانه آیه الله مرعشی قم انجام گرفته است .
چنانکه پیشتر آوردیم ، در این رساله ، 400 حدیث نبوی شرح شده است ; ولی آنچه در این دفتر از ( میراث ) دیده می شود ، شرح 205 حدیث است و ظاهرا قسمت دوم در دفتر بعد ، منتشر خواهد شد .
گفتنی است که ( میراث حدیث شیعه ) ، مطابق با نامش بایدمشتمل بر آثار حدیثی شیعه باشد و رساله ( المکنون ) ، گرچه درنوع خود تالیف ارزشمندی است ; اما شیعی بودن آن و شیعه بودن مولف آن ، قابل تامل است . 9) نظیم اللئالی
این رساله منظوم ، اثر سید قوام الدین محمد حسینی سیفی قزوینی ( م 1150ق ) است. این عالم خوش ذوق در بسیاری از رشته های علوم اسلامی آثار منظوم دارد ، از جمله ارجوزه هایی در : اخلاق ، نجوم ، حساب ، فقه ، اصول ، طب ، صرف ، نحو ، خط و که نشانگر آشنایی وی با علوم مختلف است. نظم چهل حدیث که به عنوان ( نظیم اللئالی ) در این دفتر منتشر شده است ، از جمله آثار اوست .
تحقیق این رساله توسط آقای حسین گودرزی براساس دو نسخه خطی موجود از آن ، انجام گرفته است و در مقدمه ، شرح حال و آثارناظم به اختصار آمده و احادیث از منابع مربوط استخراج شده وبعضا معانی کلمات مشکل در پاورقی بیان شده و در پایان ، منابع تحقیق ذکر شده است . ج. علوم حدیث 10) لب اللباب فی علم الرجال
اثر ارزنده عالم پرنویس قرن سیزدهم هجری ملامحمد جعفرشریعتمدار استرآبادی ( م 1263ق ) است. مولف از دانایان به علوم مختلف اسلامی بوده و در رشته های گوناگونی چون : رجال ، درایه، فقه ، تفسیر ، فلسفه ، اخلاق ، تاریخ ، نجوم و ریاضیات ،آثار بسیاری از خود به جا گذاشته است .
این رساله در یک مقدمه و هشت باب تنظیم شده و شامل مباحث مفیدی در علم رجال و درایه است. از جمله ، تعریفی از علم رجال و موضوع آن و بیان حاجت به این علم در مقدمه ارائه شده و درابواب هشتگانه ، تعریف خبر و تقسیمات آن و راههای تحمل حدیث وبیان جرح و تعدیل و الفاظ مدح و قدح و کیفیت رجوع به علم رجال و ملاحظه کتب رجالی ارائه شده است .
مصحح محترم ، جناب آقای محمدحسین مولوی ، در مقدمه ای مفصل وعالمانه به شرح حال و بیان آثار مولف پرداخته و آثار وی را به تفکیک موضوعات ، برشمرده و موضوعات مطرح شده در این رساله وروش تحقیق و تصحیح آن را به خوبی توضیح داده است .
این کتاب ، با اینکه مورد مراجعه و استناد بسیاری از علمابوده ، اما تاکنون به چاپ نرسیده بود که با همت والای محقق ارجمند ، برای نخستین بار و با تحقیقی شایسته در دسترس محققان قرار می گیرد . 11) شرح طرق الشیخ الطوسی
از تالیفات محدث رجالی ملامحمد جعفر شریعتمدار استرآبادی است که در آن ، مشیخه ای را که شیخ طوسی در پایان ( تهذیب الاحکام) آورده ، به صورت الفبایی نام روات ، تنظیم کرده و عبارات شیخ را در مورد هر یک از روات ذکر نموده و به شرح و توضیح آن پرداخته است بدین صورت ، این رساله تنظیم و شرح مشیخه ( تهذیب الاحکام ) است و راه را برای رجوع به ( تهذیب الاحکام ) و دیگرکتب حدیثی شیخ طوسی آسان می کند .
مصحح این اثر ، آقای علی فرخ است که در ضبط نص کتاب از دونسخه خطی بهره جسته و در مواردی منابع را در پاورقی ها متذکرشده و در مقدمه ای کوتاه ، علائم اختصاری کتاب را توضیح داده است . 12) الفوائد الرجالیه للمحقق الکرکی
محقق ارجمند ، جناب آقای محمد حسون ، پس از اینکه رساله های محقق کرکی را با تصحیح و تحقیق منتشر ساختند ، بدین فکرافتادند که فوائد کلامی ، اصولی ، رجالی ، تاریخ و ادبی یی راکه به صورت پراکنده در آثار محقق کرکی موجود است ، جمع آوری کرده ، به صورت رساله های مستقل ، ارائه نمایند. ایشان در این دفتر ، آرا و نظریات رجالی کرکی را از بین 80 رساله و کتاب وی، جمع آوری و در دو قسم ( مبانی و فوائد ) و ( رجال ) تنظیم کرده اند .
در قسم اول ، مباحثی همچون اقسام حدیث و احکام آن و مراسیل قابل اعتنا و غیر آن و تعارض بین اخبار ، مطرح شده و نظریات محقق کرکی در این امور بیان شده است و در قسم دوم ، آرای کرکی در زمینه رجال سند ( از توثیق و تضعیف ) به ترتیب الفبایی نام روات ، تنظیم شده و ضمن بیان نظر کرکی ، به وضعیت راویان موردبحث ، در کتب رجالی دیگر نیز اشاره شده است . د. اجازات 13) اجازات فیض کاشانی
در این مقاله ، مجموعه اجازات روایی یی که جناب ملامحسن فیض کاشانی از اساتید خود دریافت داشته و همچنین اجازاتی که وی برای شاگردان خود نوشته است ، فهرست شده و آنچه از متن آن اجازات موجود بوده ، ارائه شده است .
اجازه ، از مهمترین طرق تحمل حدیث است و فوائد بسیاری بر آن مترتب است ، از جمله اینکه اجازه شهادت و گواهی یی است که استاد برای شاگرد ، صادر می کند و در آن ، تصدیق به شایستگی ومهارت شاگرد در نقل و روایت حدیث می نماید و نیز در اجازات مفصل ، مطالب و اطلاعاتی تاریخی وجود دارد که بخشهای نامعلومی از احوال و آثار علمای گذشته را روشن می نماید و در لابه لای همین اجازات ، اسامی عالمان و دانشمندان و نام کتب و رسائل آنان ، یافت می شود. در حالی که برخی از آنها در منابع دیگربه دست نمی آید .
یکی از روشهای تنظیم اجازات ، این است که یک عالم را محورقرار داده ، مجموع اجازاتی را که او از اساتید خود گرفته و یاخود برای شاگردانش صادر نموده ، در یک جا جمع آوری نماییم تابدین ترتیب ، فوایدی تاریخی و رجالی و کتابشناسی در مورد آن عالم و عالمان عصر او به دست آوریم. در این مقاله ، اجازات مربوط به فیض کاشانی توسط راقم این سطور ، جمع آوری شده است . ه. معرفی نسخ 13) معرفی ( ازاله الاوهام ) شیخ ابوالقاسم خویی
آخرین بخش از ( میراث حدیث شیعه ) به معرفی نسخه های حدیثی چاپ نشده یا کهن اختصاص دارد که در این دفتر ، جناب آقای سیدصادق حسینی اشکوری ، کتاب ( ازاله الاوهام ) را که در دست تصحیح و تحقیق دارند معرفی نموده اند.
آقای اشکوری ، ضمن برشمردن کتابهایی که به موضوع لحن شناسی اختصاص دارد ، متذکر شده اند که ( ازاله الاوهام ) در میان آن کتب ، همچون دایره المعارفی چند دانشی است که در آن از علوم وموضوعات بسیاری بحث به میان آمده و استعمالات غلط کلمات دررشته هایی چون ادبیات ، فقه ، تراجم ، رجال ، حدیث و غیر آن ،تذکر داده شده است. نویسنده مقاله با ذکر چند مثال از لابه لای کتاب مذکور و بیان خصوصیات نسخه خطی کتاب و شرح حال مختصری از مولف آن ، نوشته خود را به پایان برده است .
در معرفی دفتر اول ( علوم حدیث ، ش 9 ) مطالبی در قالب پیشنهاد یا انتقاد گفتیم. در اینجا نیز یادآور می شویم که شایسته است چنین مجموعه ارزنده ای که به قصد احیای ( میراث حدیث شیعه ) منتشر می شود ، تصحیح و تحقیقی به غایت استوار ویکدست ( از جهت اصول و روشها ) داشته باشد تا ان شاء الله به صورتی هر چه مفیدتر و آبرومندتر به دست تشنگان معارف برسد .
همچنین مناسب است که هر شماره از این دفتر به یکی از محدثان بزرگ شیعه اهدا شود تا با نشر هر دفتر ، یاد و نام دانشمندی که عمر خود را وقف احیای کلمات معصومان نموده ، زنده شود .
تنظیم فهرستهای فنی در آخر هر دفتر برای دستیابی آسانتر به مطالب نیز ضروری به نظر می رسد .
حرکت به سمت موضوعی نمودن هر یک از این دفاتر ، مثلا درموضوعاتی چون : اربعینیات ، شروح احادیث ، رجال ، درایه ، اجازات و و اختصاص دادن کل یک دفتر به یکی از موضوعات مذکور ،پیشنهاد قابل توجه دیگری است. همچنین می توان پیشنهاد کرد که رساله های فارسی از رساله های عربی جدا شوند به شکلی که یک مجموعه فقط به زبان عربی و مجموعه دیگر به فارسی منتشر شود .
بدیهی است که در این مجموعه ، همچون دیگر کارهای بشری ،ایرادات و غفلتهایی به نظر محققان خواهد رسید. بدیهی است تکمیل و ارتقای کیفیت این حرکت علمی و دینی با دعای خیر وراهنمایی و همیاری دانایان و دانشیان و توفیق پروردگار ، ممکن خواهد بود. اللهم وفقنا لما تحب و ترضی !
