یکی از متونی که می تواند به عنوان کتاب حدیث، در مجموع کتابشناسی کتب حدیث شیعه جایی را به خود اختصاص دهد، دیوان امیرالمؤمنین(ع) یا دیوانهای منسوب به آن حضرت است.
این دیوان که بارها به طبع رسیده و دارای شروح و ترجمه های بسیاری است، چند گونه گردآوری شده؛ بگذریم از گردآوری هایی که تنها نامی از آنها در مآخذ ثبت است یا گردآوری های در دست انجام.
درباره این دیوانها دو گونه پرسش مطرح است: اولین پرسش که جنبه کلامی دارد، به این برمی گردد که آیا امامان معصوم شعر می سروده اند و آیا سرایندگی با مقام عصمت ناسازگاری ندارد؟ آیا چونان پیامبر(ص) از سرودن، برحذر داشته نشده اند؟ و…
به گمان می رسد که در جواب این پرسش، اتفاق نظری در میان صحاب نظران به چشم می خورد و پاسخ همه این است که منعی در سرایندگی امام معصوم نیست.1
ما از این بحث صرف نظر نموده، با فرض مثبت بودن جواب پرسش نخست، به پرسش دیگر که بحث اصلی این مقاله است، یعنی صحت انتساب، رو می کنیم.
مطالب مربوط به صحت انتساب و معرفی دیوان، در چهار بخش ارائه می گردد:
یک. تاریخچه گردآوری اشعار
تردیدی نیست که این اشعار توسط امام علی(ع) (بر فرض درستی انتساب) گردآوری نشده اند؛ بلکه ارادتمندان آن حضرت در دوره های بعد، دست به چنین کاری زده اند.
گرچه بسیاری از دیوانهای موجود، نام گردآورنده را با خود همراه ندارد و چنین می نمایاند که گرد آمده امام است (و ما نیز به همین لحاظ آن را اولین متن قراردادیم)؛ اما کنکاش و تحقیق، امری دیگر را نشان می دهد.
آن گونه که شواهد نشان می دهد، گردآوری های انجام شده این دیوان، به شرح زیر است:
1 اولین گردآوری را عبدالعزیز جلودی (م322ق) به انجام رسانده است . نجاشی در این باره می گوید:
له کتب قد ذکرها الناس، منها کتاب مسند أمیرالمؤمنین(ع)، کتاب خطبه(ع)، کتاب شعره، کتاب قضاء علی(ع)، کتاب رسائل علی(ع)، کتاب مواعظه(ع)، کتاب الدعاءعنه(ع).2
صاحب «الذریعه» نیز: بر این، صحه گذارده و آن را کهن ترین دیوان نامیده است.3
از این دیوان، اثری در دست نیست.
2 دومین گردآوری را ابوالحسن علی بن احمد بن محمد فنجگردی نیشابوری (م512 یا 513ق) به انجام رسانده است. نام دیوان او «تاج الأشعار» یا «سلوة الشیعة» است.
در این دیوان، بنا به گفته کیدری (صاحب «أنوار العقول») دویست بیت گرد آمده است. این دیوان نخستین مأخذ «أنوار العقول» کیدری بوده است.4
این دیوان، گرچه تاکنون به طبع نرسیده، اما نسخه هایی خطی از آن موجود است:
الف. نسخه ای در کتابخانه مجلس به شماره 4/7099. 5
ب. نسخه ای در کتابخانه مدرسه سپه سالار.6
شیخ آقا بزرگ نیز گویا نسخه سپه سالار را دیده و می گوید 138بیت آن ضمن مجموعه ای در این کتابخانه موجود است.7
3 دیوان امیرالمؤمنین، گردآورده یکی از اعلام ، که بنا بر سخن صاحب «أنوار العقول» از مجموعه فنجگردی بزرگتر بوده است. برخی شعرهای آن به نقل محمد بن اسحاق (م151ق) صاحب کتاب «سیرة النبی» و برخی دیگر از متون کتابها گردآمده است. این دیوان، دومین مأخذ «أنوار العقول» است.8
از این دیوان، بیش از این اطلاعی در دست نیست.
4 دیوان أمیرالمؤمنین، گردآورده ابن الشجری هبة اللّه بن علی بن محمد (450 543ق). این دیوان، سومین مأخذ «أنوار العقول» است.9
5 الحدیقة الأنیقة، گردآورده محمد بن حسین بن حسن بیهقی کیدری نیشابوری (م548ق). کیدری می گوید: این دیوان، گزیده اشعار جمع آورده فنجگردی و دیوانی دیگر از امیرالمؤمنین(ع) در زمینه ادب و اندرز است.
صاحب «الذریعة» حدس می زند که نسخه تاریخ 807قمری آن را در کتابخانه خوانساری دیده است.10
از این دیوان نیز نشانی به دست نیامده است.
6 أنوار العقول فی أشعار وصی الرسول(ص). این، دیوان مفصل کیدری است که شعرها را به ترتیب الفبایی قافیه ها گردآورده و مآخذ بسیاری از شعرها را از دیوانهای سه گانه گذشته و سایر کتب، باز گفته است.
آغاز این دیوان، «الحمدللّه الذی دانت لعزته الجبابرة، و تضعضعت دون عظمته الأکاسرة…» و پایان آن «هذا ما أکدی الیه کدیّ…» می باشد.
شیخ آقا بزرگ معتقد است یک نسخه از آن را دیده است. چنانکه بر این باور است که دیوان چاپی معروف به نام دیوان امیرالمؤمنین، در ترتیب، به «أنوار العقول» نزدیک است؛ فقط اسانید و بسیاری از شعرها را از قلم انداخته اند.11 بر همین مطلب، دکتر امامی نیز در ترجمه «أنوار العقول» تأکید دارد.12
از این کتاب، نسخه هایی در دست است:
الف. کتابخانه ملی، ش1629/4، به خط نسخ، تاریخ کتابت: 908ق، 137 برگ با ترجمه فارسی زیر نویس.13
ب. کتابخانه فاضل خوانساری، ش160، به خط نسخ، تاریخ کتابت: 807ق.14
ج. کتابخانه فیضیه، ش2056، به خط نسخ، کاتب: محمد تقی بن ملا علی بن آقا محمد شهمیرزادی، تاریخ کتابت: 1235ق، 120 برگ.15
دکتر ابوالقاسم امامی نیز ترجمه کاملی از این دیوان را در سال 1373ش، توسط انتشارات اسوه منتشر کرده است.
این دیوان که کاملترین دیوان چاپ شده موجود است دارای 506 قطعه است و به ترتیب الفبای قافیه ها منظم شده است.
7 گردآوری ملا قاسم، پسر محمدتقی خوانساری. اشعار این دیوان، از کتاب «تحفة الزائر» مجلسی نقل شده است.16
8 گردآوری شیخ محمد علی مدرس خیابانی (م1373ق)نویسنده «ریحانة الأدب».
این دیوان، ضمن مجموعه ای با نام «دیوان المعصومین» است که جلد دوم آن (از حضرت سجاد تا حضرت صاحب) چاپ شده و جلد اول (از اشعار پیامبر تا امام حسین) به چاپ نرسیده است.
9 دیوان الامام علی(ع)، گردآوری سید محسن امین عاملی، نویسنده «أعیان الشیعة» (م1330ش) که گلچینی از اشعار امام را گردآورده و در سال 1366ق، در 149صفحه در دمشق چاپ شده است.
10 دیوان الامام علی بن أبی طالب، تحقیق «مرکز البیان العلمی» قاهرة.
در این کتاب، اشعار منسوب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة و الدعاء، والحث علی العمل و طلب الرزق تنظیم شده است.
دو.کتابشناسی
در این بخش، آنچه مرتبط با دیوان است و تا کنون به چاپ رسیده، در دو بخش: «متن» و «ترجمه و شرح» معرفی می گردد. گفتنی است دیوان های به طبع رسیده، همه به ترتیب الفبایی قافیه ها تنظیم شده اند؛ لیک در حجم و تعداد اشعار، تفاوت های بسیار دارند؛ از 190 قطعه، 355 قطعه، 374 قطعه، 455 تا 506 قطعه، متفاوت اند. تنها یکی از این دیوانها برحسب موضوع تنظیم شده است که در بخش قبل نیز از آن یاد شد.
الف متن
1 دیوان الامام علی بن أبی طالب، جمع و ترتیب: عبدالعزیز مکرم، مؤسسة الکتب الثقافیة، 1409ه/ 1988م، 112ص، دارای 355 قطعه شعر، همراه با پاورقی های مختصر در توضیح اشعار.
ابتدا: الناس من جهة التمثال اکفاء / ابوهم آدم والأم حواء
انتها: ولکنا اذا متنا بعثنا/ و نسأل بعد ذا عن کل شیء
2 چاپ سنگی، بدون شماره گذاری و مشخصات، شرح و توضیح در حاشیه و ترتیب الفبایی.
ابتدا: الناس من جهة التمثال اکفاء
انتها: ولا تجزع اذا ما ناب خطب/ فکم لله من لطف خفی
3 دیوان الامام علی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 112ص، دارای 355 قطعه شعر.
ابتدا و انتها، مانند شماره یک؛ همراه با پاورقی هایی در توضیح، مانند شماره یک. در واقع، همان نسخه با حروفچینی جدید به چاپ رسیده است.
4 دیوان أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب، شرح و قدم له: الدکتور عمر فاروق الطباع، شرکة دارالأرقم بن أبی الأرقم، بیروت، 240ص، دارای 374 قطعه شعر.
ابتدا و انتها، مانند شماره یک؛ با پاورقی های بسیار و تعیین نوع شعر.
5 دیوان الامام علی بن أبی طالب، شرح: الدکتور یوسف فرحات، دارالکتاب العربی، بیروت، 1411ه/ 1991م، 166ص، دارای 190 قطعه شعر.
ابتدا و انتها، مثل نمونه اول.
براساس دو نسخه چاپ ایران( 1308ق) و چاپ بولاق( 1908م) چاپ شده است.
در انتها، شرح حال امام علی از کتاب «تاریخ الاسلام» ذهبی، ضمیمه است.
پاورقی هایی در شرح و توضیح دارد.
6 دیوان الامام علی، تحقیق مرکز البیان العلمی، مکتبة الایمان، مصر، 121ص، همراه با پاورقی ها.
این دیوان، اشعار را به صورت موضوعی گردآورده و در پنج موضوع تنظیم کرده است: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة والدعاء و الحث علی العمل وطلب الرزق.
7 دیوان أمیرالمؤمنین(ع)، توضیح بعضی کلمه ها در حواشی، چاپ یمن،1310ق، 151ص، رقعی، دارای 455 قطعه شعر.
ابتدا: الناس من جهة التمثال…
انتها: وکم لله من لطف خفی…
8 دیوان أمیرالمؤمنین، چاپ سنگی، یمن، 1300ق، 144ص.17
9 دیوان أمیرالمؤمنین(ع)، چاپ سنگی، مصر، 76ص.18
10 دیوان أمیرالمؤمنین، المطبعة العلمیة، قاهرة، 1311ق.
11 دیوان أمیرالمؤمنین، کاتب: علی بن محمد حسن ، ناشر: مشهدی محمد، چاپ کارخانه حاج عباسعلی، 138ص.
12 دیوان أمیرالمؤمنین، بانی چاپ: حاج محمد رضا حسینی، 1277ق،140ص.
13 دیوان أمیرالمؤمنین(ع)، کاتب: ابوالقاسم گلپایگانی، بانی چاپ: ملارضا و محمدعلی (پسران علی اکبر خوانساری)، 139ص.
ب. ترجمه و شرح
1 دیوان أمیرالمؤمنین، سراینده: عبدالحسین اشعری قمی، مقدمه: مصطفی زمانی، انتشارات پیام اسلام، قم،1369ش، 176ص، فارسی.
هر یک از اشعار عربی، به دو بیت شعر فارسی درآمده است.
2 دیوان امام علی، تألیف: قطب الدین ابوالحسن محمد بن الحسین بن الحسن بیهقی نیشابوری کیدری (قرن ششم)، تصحیح و ترجمه و مقدمه و اضافات: دکتر ابوالقاسم امامی، انتشارات اسوه، تهران، 1373ش، 720ص، 506 قطعه.
ابتدا: الناس من جهة التمثال اکفاء…
انتها: وبالأطهار أهل الذکر حقا /سلالة أحمد ولد الوصی
3 دیوان امیرالمؤمنین امام علی(ع)، ترجمه: مصطفی زمانی، انتشارات پیام اسلام، قم، 1362ش، 509ص.
ابتدا: الناس من جهة التمثال…
انتها: ولاتجزع اذا ما ناب خطب…
4 دیوان حضرت علی(ع)، ترجمه: محمد جواد نجفی، کتابفروشی ادبیه، تهران، سال ترجمه: 1384ش، 127ص، رقعی.
به همراه متن عربی در 127 صفحه که در سال 1319ق، به طبع رسیده است.
ابتدا: الناس من جهة التمثال…
انتها: وکم لله من لطف خفی…
5 دیوان امیرالمؤمنین با ترجمه به زبان لاتین از خاورشناس کوی پرس (Q.Kuypers)، لیدن، 1745م، 195ص. 19
6 دیوان امیرالمؤمنین(ع)، چاپ سنگی با شرح فارسی، 1284ق.20
7 دیوان امیرالمؤمنین(ع) موسوم به دیوان سیدنا علی(ع)،با شرح ترکی واژه ها، بولاق، 1251ق،72ص.
سه. نسخه شناسی
در این بخش، نسخه های خطی موجود از متن دیوان ، یا ترجمه و شرح و یا تلخیص آن، معرفی می گردد.
الف. متن
1 سلوة الشیعة، ابوالحسن فنجگردی نیشابوری (م512یا 513ق):
کتابخانه مجلس، ش4/7019 (فهرست، ج25، ص108)؛
کتابخانه مدرسه سپه سالار (فهرست، ج2، ص447).
2 أنوار العقول، محمد بن حسین بیهقی کیدری (م548ق):
کتابخانه ملی، ش1629/4، خط نسخ،908ق، 137برگ، با ترجمه فارسی زیرنویس (فهرست، ج10، ص191)؛
کتابخانه فاضل خوانساری، ش160، نسخ، 807ق (فهرست، ج1، ص120)؛
کتابخانه فیضیه، ش2056، نسخ، محمد تقی بن ملا علی بن آقا محمد شهمیرزادی، 1235ق، 120برگ (فهرست، ج1، ص24).
3 دیوان اشعار أمیرالمؤمنین(ع):
کتابخانه سلطنتی، ش1774، نستعلیق، 247ص، 12سطری (فهرست دینی، ص546).
4 دیوان امیرالمؤمنین با ترجمه فارسی:
سلطنتی، ش514، نستعلیق، ناقص الآخر، 151ص، 12سطری (فهرست دینی، ص548).
5 دیوان امیرالمؤمنین:
سلطنتی، ش1764، نسخ، 909ق، 226ص، 11سطری (فهرست دینی، ص542).
6 دیوان امیرالمؤمنین(ع) با ترجمه فارسی:
سلطنتی، ش1744، نسخ و نستعلیق، علی بن محمد شوشتری، 1030ق، 238صفحه، 9سطری (فهرست دینی، ص445)؛
آغاز: الحمدلله الذی دانت لعزته الجبابرة.
7 دیوان امیرالمؤمنین(ع) با ذکر راویان و ناقلان اشعار:
سلطنتی، ش1737، نسخ، 210ص، 12سطری (فهرست دینی، ص552)؛
آغاز: الحمدلله الذی دانت لعزته الجبابرة.
8 دیوان امیرالمؤمنین:
کتابخانه مرعشی، ش1673، نسخ و نستعلیق، ابوالقاسم بن حسینعلی شریف قزوینی، بی تا (فهرست، ج26، ص170).
9 دیوان امیرالمؤمنین:
مرعشی، ش2/1673،تا حرف لام، نستعلیق، ابوالقاسم بن محمد تقی، شعبان 1264ق، 144برگ (فهرست، ج5، ص70).
10 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
مرعشی، عکس، ش341، کامل، نستعلیق، 112برگ (فهرست، ج1، ص302).
11 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
کتابخانه مسجد اعظم قم، ش4/2424، بی کا، بی تا، خشتی (فهرست، ص557).
12 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
مسجد اعظم، ش1341، بی کا، به ضمیمه قصیده برده یا ترجمه قصیده فرزدق، 1259ق، خشتی (فهرست، ص183).
13 دیوان امیرالمؤمنین(ع) با ترجمه فارسی:
مسجد اعظم، ش 3171، بی کا، 1226ق، وزیری (فهرست، ص183).
14 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
مسجد اعظم، ش1863، بی کا، 1254ق، خشتی (فهرست، 183).
15 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
مسجد اعظم، ش654/1، بی کا، بی تا، رقعی (فهرست، ص466).
16 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
مسجد اعظم، ش1/2797، ناقص، بی کا، بی تا، رقعی.(فهرست، ص588)
17 دیوان منسوب به حضرت علی(ع):
کتابخانه حرم حضرت معصومه، ش2/690، نسخ، بی کا، قرن 13، 36برگ (فهرست، ج2، ص331).
18 دیوان امیرمؤمنان(ع):
کتابخانه طبسی حائری، ش140(مجلّه نور علم، ش14، ص051).
19 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
کتابخانه گلپایگانی، ش24/97، بی کا، 1255ق، 54برگ.
20 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
کتابخانه گلپایگانی، ش7/2397، بی کا، سده 11(فهرست، ج3، ص245).
21 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
گلپایگانی، ش272، بی کا، بی تا، ش457 و 729 و 733 (مجله نور علم، ش5253، ص277).
22 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
گلپایگانی، ش36/94، علی اصغر، 1280ق، 57برگ.
23 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
گلپایگانی، ش33/100، رضاقلی، 1241ق، 36برگ.
24 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
گلپایگانی، ش15/88، عبداللّه طائی، 1252ق، شش برگ.
25 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
گلپایگانی، ش3/744 = 24/97، بی کا، 1255ق(فهرست، ج3، ص37).
26 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
گلپایگانی، ش695 = 20/82 81، محمد ساوجی، 1264ق(فهرست، ج22، ص77).
27 دیوان امیرالمؤمنین(ع):
گلپایگانی، ش36/159، بی کا، ق12، 75برگ.
ب. ترجمه و شرح
1 شرح فارسی دیوان امام علی:
کتابخانه دانشگاه تهران، ش4411، کامل،71برگ، سده21(فهرست، ج13، ص3376).
2 شرح دیوان امام علی به نظم و نثر فارسی:
دانشگاه تهران، ش 4251، کامل، سده14، 84 برگ (فهرست، ج13، ص3222).
3 ترجمه دیوان امیرالمؤمنین به نظم، سروده شوقی بغدادی (قرن 9):
الذریعة، ج9، ص549؛
فهرست نسخه های خطی فارسی منزوی، ج4/2722؛
مجلس، شماره 7106 (فهرست مجلس، ج25، ص168)؛
گلپایگانی، 18/147، بی کا، 1279ق، 67برگ، فارسی (فهرست، ج1، ص98).
4 نظم الجواهر یا شرح دیوان امام علی، از ابراهیم امینی، فارسی:
دانشگاه تهران، ش2457 (فهرست ج9، ص1195).
5 ترجمه منظوم دیوان امام علی(ع)، میر تقی الدین محمد کاشانی،ترجمه منظوم صد بیت:
مجلس، شماره14098(فهرست، ج38، ص127).
6 شرح دیوان امام علی، از حسین بن اسماعیل حسینی:
مجلس، شماره1114(فهرست، ج 3، ص361) و مجلس، مجموعه طباطبایی، ش10/206؛
کتابخانه لاجوردی قم، نستعلیق، شیخ محمد، 27 رجب1089ق، فارسی (آشنایی با چند نسخه خطی، ص115).
7 ترجمه منظوم دیوان امام علی(ع)، ناظم ناشناس:
مجلس، ش2198، ص492 (فهرست، ج6، ص160).
8 شرح دیوان امیرالمؤمنین، میر حسین بن معین الدین میبدی:
مرعشی، ش8654، نسخ زیبا، بی کا، ق11، 410برگ، فارسی (فهرست ج22، ص211)؛
گلپایگانی، ش86/34، بی کا، 1047ق، 210 برگ، فارسی؛
مرعشی، ش1/9411، آغاز افتاده، نسخ، احمد بابا، صفر 987، فارسی (فهرست، ج24، ص184)؛
گلپایگانی،ش151/25، بی کا، ق12، 438برگ، فارسی؛
مرعشی، ش7417، کامل، نسخ و ابیات متن به خط ثلث، محمد مظفر بن محمد حکیم، شنبه، پانزدهم شوال1080ق، 171 برگ، فارسی (فهرست، ج19، ص231)؛
گلپایگانی،ش26/5، بی کا، ق11، 399 برگ، عربی؛
مرعشی، ش9350، کامل، نستعلیق، احمد بن محمد الجاحظ الکاتب، نیمه ربیع الثانی918ق، 289 برگ، فارسی (فهرست، ج24، ص143)؛
مرعشی، ش216، فاقد خطبه کتاب و فاتحه های آغاز، نستعلیق و ابیات اصل نسخ، بی کا، سده سیزدهم، 176برگ، فارسی (فهرست، ج16، ص16)؛
مرعشی، ش3997، کامل، نستعلیق زیبا، عبارتهای عربی به نسخ، رمضان 1054ق، 264برگ، فارسی (فهرست، ج10، ص372)؛
مرعشی، ش96029603، دو جلد، یک نسخه است که در دو بخش جلد شده، نستعلیق، بی کا، سده دهم، 414 برگ، فارسی (فهرست، ج25، ص4)؛
گلپایگانی،ش177/1، بی کا، ق10، 54برگ، عربی؛
مسجد اعظم، ش2000، بی کا، سده 11، وزیری، فارسی (فهرست، ص534)؛
مرعشی، ش9499، هفت فاتحه در مقدمه آمده، نستعلیق زیبا، احمد، 1035ق، 127برگ، فارسی (فهرست، 42، ص254)؛
مرعشی، ش9036، نسخ، محمود بن محمد بن امیر قلعلی سبزواری، ذی القعده952ق، 402 برگ، فارسی (فهرست، ج23، ص193)؛
کتابخانه رضوی قم، عربی (آشنایی با چند نسخه خطی، ص62)؛
گلپایگانی، ش1900، بی تا، خشتی، فارسی (فهرست، ج3، ص101)؛
مرعشی، ش5431، کامل، بی کا، بی نا، نسخ، 236 برگ، فارسی (فهرست، ج14، ص215).
9 الفواتح السبعة، مقدمه شرح دیوان امیرالمؤمنین، میبدی:
مسجد اعظم، ش2336، بی کا، سنه909ق،63برگ، خشتی، فارسی (فهرست، ص384).
10 ترجمه اشعار امیرالمؤمنین، محمد حافظ رضوی مشهدی:
گلپایگانی،ش157/21، محمد باقر اصفهانی، ق13، 37برگ (فهرست، ج2، ص29).
11 ترجمه قصائد امیرالمؤمنین(ع)، محمد صالح بن احمد:
گلپایگانی، ش1/165، محمد امین، 1075ق، 52برگ، فارسی عربی.
12 شرح دیوان امیرالمؤمنین(ع) سعد الدین سلیمان، مجید مستقیم زاده:
حجتیه، ش515، نسخ، 1278ق، رحلی220برگ، ترکی(فهرست، ص98).
13 شرح و ترجمه دیوان امیرالمؤمنین(ع) محمد علی ملقب به مداح:
فیضیه، ش634، نستعلیق، بهاءالدین محمد بن ابی محمد، 237برگ، فارسی (فهرست، ج2، ص75).
14 شرح دیوان امیرالمؤمنین(ع)، شارح ناشناس:
مرعشی، ش8577، نسخ، بی کا، 7 ربیع الثانی، 1057ق، 128 برگ، فارسی (فهرست، ج22، ص153).
15 دیوان امیرالمؤمنین با ترجمه فارسی، شارح ناشناس:
سپه سالار، ش7114، نسخ، سده 12، 81برگ (فهرست، ج6، ص516).
ج. منتخب
1 منتخب دیوان امیرالمؤمنین(ع)، محمود مرندی:
گلپایگانی، ش117/14، محمد مرندی، 1238ق، 18 برگ، عربی.
چهار. ارزیابی
تا اینجا گزارشی از گردآوری های انجام شده و دیوانهای چاپ شده موجود ارائه گشت. چنانکه به دست آمد، آنچه اینک در دست است، حاوی اسناد و مدارک نیست تا از آن طریق مورد نقادی و ارزیابی قرار گیرد.
بی شک، شعر معصوم (مانند گفتار و کردار او) زمانی ارزشمند است که درستی انتساب و صدورش معلوم گردد. دسترس به اسناد و مدارک، راه را بر چنین سنجش هایی آسان می گرداند؛ چنانکه حذف آن، امر ارزیابی را دشواتر می سازد. از این رو، نسبت به اشعار موجود، داوری های متفاوتی شده است که در اینجا به برخی اشاره می کنیم:
1 .استاد حسن زاده آملی در قضاوتی گفته اند:
این جانب، اکثر اشعار دیوان، منسوب به امیر(ع) را از دیگران یافته است و همه را با ذکر مآخذ و مصادر، در «تکلمة منهاج البراعة» (ج1،ص306315) آورده است.
بسیاری ازاشعار دیوان بیان روایات مروی از آن جناب است که دیگران به نظم درآورده اند و چون مضمون آنها از امیر(ع) است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده اند، مثل ابیات «یا حار همدان من یمت یرنی…» که سید حمیری، قول امیر(ع) به حارث همدانی را به نظم آورده است و اصل خبر را شیخ مفید در مجلس اوّل «امالی» خود نقل کرده است و پس از نقل خبر گفته: «قال جمیل بن صالح وأنشدنی أبو هاشم السید الحمیری…».
و از آن جمله است اشعار بسیاری در دیوان که نصایح امام به فرزندانش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است که وصایای آن جناب را به سبطین، به نظم درآوردند و از این روی، اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شد. علاوه اینکه سبک اشعار از حیث بلاغت و فصاحت، نسبت به دیگر کلمات امیر(ع) چون خطب و رسائل و حکم و نهج و غیر آن، بسیار متفاوت است و سست به نظر می آید. ظاهرا باید گفت رجزهایی که از آن حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن جناب، خالی از قوّت نیست که سیرت ابطال عرب در میدان مبارزه این بود.
بسیاری از اشعار «علی بن ابی طالب قیروانی» نیز به آن جناب نسبت داده شده که اشتراک در اسم، موجب این اشتباه شده است.
2 .استاد سید جلال الدین آشتیانی می گوید:
این ابیات (دوائک فیک…) از علی بن ابی طالب قیروانی است و تشابه اسمی باعث آن گشته است که بسیاری از محققان در نحوه انتساب این ابیات و نظائر آن، بر سبیل خطا گام نهاده اند و گاهی نیز بدون تشابه در نام؛ مثلا مناجات منظوم ناصرخسرو قبادیانی را (که مذکور در مفاتیح الجنان حاج شیخ عباس قمی است) از آن حضرت وصی(ع) دانسته اند و حال آنکه: کلام علی، کلام علی.21
3 .در مقدمه «دیوان الامام علی(ع)» که توسط مکتبة الایمان در قاهره به چاپ رسیده، ده ایراد بر انتساب این دیوان به امام علی وارد شده است:
هذه المقطوعات والأبیات المتناثرة التی بین أیدینا هی ما ینسب للإمام علی کرم اللّه وجهه من الشعر، وأول سؤال یخطر علی أذهاننا: هل لابد وأن یکون الإمام علیّ شاعرا؟ بالطبع لا؛فمکانته فی الإسلام لاتحتاج إلی نسبة شیء إلیه یرتفع بها فی العیون و ترسخ مکانته فی القلوب.
ولنا علی هذه الأبیات ملاحظات نوجزها فیما یلی:
أولا: تتناثر فی الدیوان الأبیات المفردة علی بحر الرجز وهی أقرب عند العرب قدیما من لغة الحوار العادی أو کما نقول بالتعبیر المعاصر لغة رجل الشارع أکثر من قربها من الشعر لأنها لا یقصد بها قول الشعر، فالشعر فن راق معقد یحتاج إلی موهبة وملکة وتفرغ له من أجل التجوید والإتیان بالصور الفنیة الجدیدة الخلابة.
ثانیا: تکثر فی الدیوان أبیات المدح للقبائل وهذا بعید کل البعد عن خلق الإمام من ناحیة وبعید عنه کشاعر إن أراد لنفسه أن یکون شاعرا من ناحیة أخری، فإن علیا إن أراد أن یقول شعرا فسیضمنه بلا شک معانی دینیة و روحیة سامیة.
ویلاحظ أن لقبیلة همدان حظ وافر من هذه المدائح وإنی لأری أنها قیلت علی ألسنة تلک القبائل وهذه البطون والأقوام،ثم نسبت إلی الأمام لجلب الفخر لأنفسهم بأن الإمام مدحهم.
ثالثا: الصور الفنیة والمحسنات البدیعیة نادرة جدا تقترب من حد العدم و هو ما لایلیق ببلاغة الإمام وفصاحته المعروفة.
رابعا: تنتش فی بعض أبیات الدیوان روح الفخر الشخصی و تعدید الأمجاد و خاصة قتله لعمرو بن عبدود، ولیس ذلک من أخلاق الإمام ولم نعرفه عن أحد من الصحابة.
خامسا: کثرة المساجلات الشعریة، ولا أقول نقائض بین الإمام و عمرو و معاویة وکأنهم جمیعا کانوا مشغولین بالشعر فلا یتخاطبون إلا به وقد کانت قضیتهم غیر ذلک تماما.
سادسا: فی الدیوان أبیات تنسب للإمام قالها لرجل وهو میت فی المنام وأبیات تنسب إلی فاطمة الزهراء!
سابعا: کثیر من المواقف التی قال فیها الإمام الأبیات مفتعلة ولایحسن، بل لایتناسب فیها قول شعر خاصة من رجل لیس محترفا للشعر أصلا کبشار أو المتنبی مثلا، و یستطیع القارئ الکریم أن یلحظ ذلک من السطور التی نقدم بها الأبیات.
ثامنا: فی الدیوان أبیات تذم النساء ذما لامعنی له، فهل کان علی عدوا للمرأة؟ أم لم یکن یعلم أن الرجل والمرأة سواء فی تکالیف الشریعة إلا ما کان من فرق طبیعی بینهما؟
ثم بعد ذلک نجد مدحا للسیدة خدیجة والسیدة فاطمة إذن فالإمام یعرف أن من النساء من لها مکانة ومنزلة عظیمة عند اللّه ومنهن من بشرها اللّه بالجنة کالسیدة خدیجة، ثم بعد ذلک نسأل إذا کان الإمام علیّ یقول فی المرأة ما یقول وهو زوج فاطمة وحماته خدیجة، فماذا نقول نحن فی المرأة؟!
تاسعا: الأبیات فی الدیوان فقیرة فنیا وتبدو لرجل یحاول أن یکون شاعرا وحکیما فی ذات الوقت فجاء الشعر مشوها والحکمة أشد تشوها وافتقدنا الروح فی الشعر والعقل والحصافة فی الحکمة.
عاشرا: فی الأبیات أخطاء عروبة و موسیقیة واستخدام للضرورات الموسیقیة وقلق فی بعض الکلمات التی لم تجلب إلا للقافیة.22
4 . ابن هشام پس از نقل این ابیاتی که در دیوان منسوب موجود است، می گوید:
قالها رجل من المسلمین غیر علی بن أبی طالب، حینما ذکر لی بعض أهل العلم بالشعر ولم أر أحدا منهم یعرفها لعلی(ع).23
5 .مرحوم سید علی خان در شرح صحیفه سجادیه، شعر «أتزعم أنک جرم صغیر…» را که در دیوان منسوب موجود است، به عنوان «قبل» نقل کرده است.24
البته ملاصالح خلخالی25 و حکیم عباس دارابی26 در شرح قصیده میر فندرسکی، همین اشعار را به عنوان «قال أمیرالمؤمنین» نقل کرده اند.
6 .استاد محمد باقر محمودی که جلد دوازدهم از «نهج السعادة» را به اشعار حضرت اختصاص داده و اسناد و مدارک آن را گردآورده است (و به زودی به چاپ خواهد رسید)، می گوید:
اشعاری که سروده و ابداع خود حضرت باشند، در نهایت قلّت اند. بنده تلاشم در این کتاب، آن بوده که همه اشعاری را که از آن حضرت شنیده شده چه اشعار خودشان و چه اشعاری که ایشان به آنها تمثّل کرده اند ، همه را یاد کنم و اسناد و مصادر آنها را بیاورم . إن شاء اللّه وقتی این کتاب به دست اهل فن برسد، مقداری از مشکلات ابیات منسوب به حضرت، حل می شود و دیگر خیلی از نظم ها روشن می شود که آیا انشای خود حضرت است، یا به عنوان مثال و شاهد در سخنان خود آورده اند.
برخی از ابیات را حضرت برای تفهیم مطلب به مستمع، از دیگران نقل کرده اند که یا نام شاعر در کلام ایشان هست، و یا راوی به مشهور بودن آن بیت (از شاعر اصلی) اشاره می کند، و یا ما مصدر آن را از متون و دواوین کهن قرون متقدّم، پیدا کرده ایم و نشان داده ایم. در کنار اینها، ابیاتی هم هست که از خود حضرت است. در گذشته، بعضی همه این اشعار را در هم آمیخته اند و به حضرت نسبت داده اند.27
7 .علامه مجلسی، کتاب «دیوان» را در ردیف مصادر «بحارالأنوار» ذکر می کند28 و در ارزیابی آن می نویسد:
و کتاب الدیوان انتسابه الیه صلوات اللّه علیه مشهور، وکثیر من الأشعار المذکورة فیها مرویة فی سائر الکتب، و یشکل الحکم بصحة جمیعها و یستفاد من معالم ابن شهرآشوب أنه تألیف علی بن أحمد الأدیب النیسابوری من علمائنا والنجاشی عدّ من کتب عبدالعزیز بن یحیی الجلودی، کتاب «شعر علی(ع)».29
8 . برخی از صاحب نظران معتقدند که این دیوان، بسان کتب اندرز و موعظه، نیاز به مدرک ندارد؛ چرا که مبنای فتوای مراجع نیست:
اگر چه دیوان امام علی(ع) همانند نهج البلاغه و سایر کتابهای اندرز و موعظه نیاز به مدرک ندارد (چون مرجعی نمی خواهد روی مطالب آن فتوا بدهد)؛ اما جمع آوری مدرک برای اشعار، مطلب را مطمئن تر و محکم تر می گرداند.30
9 .دکتر ابوالقاسم امامی در مقدمه ترجمه «أنوار العقول»، تحلیلی جامع و ارزیابی یی سنجیده از این دیوانها ارائه می کند و می گوید:
به هر روی، این درست است که حضرت شعر می سروده و خود سخنور و سخن سنج و نقاد شعر بوده است. اوج سخن در نهج البلاغه و نیز داوری امام درباره برتری شعر امرؤ القیس، شاعر نامدار جاهلی (رک. نهج البلاغه، شهیدی، کلمات قصار: 455؛ فیض الاسلام، حکمت447)، خود بر این سخن گواه است؛ لیک، شعر و شاعری با همه نقش رسانه ای و اهمیتی که در پیکارهای آغاز اسلام داشته و با آن که پیامبر گرامی اسلام، شعر نیکو را می ستوده و برخی سرایندگان را نواخته است، باز، این گونه از سخن، بویژه در هنگامه نزول قرآن کریم و درخشش آیه های آسمانی، رنگ جاهلی اش را باخته بوده و در پایه ای از ارزش نبوده است که انگیزه امام در سرودن شاعرانه باشد، به گونه ای که شعر او همانند نثرش در نهج البلاغه، چنان و چندان باشد که حضرت را در شمار سرایندگان رسمی تاریخ ادب تازی درآورد؛ وگرنه، سید رضی، صاحب آن دیوان و آن پایه در ادب تازی، گردآورنده نهج البلاغه و نویسنده خصائص امام و برافرازنده پرچم سخنوری امام در آوردگاه سخن سنجان قرن چهارم، چنان که نثر امام را گرد کرده، به تدوین دیوانی از او نیز همّتی می گماشته یا از آن سخنی می گفته است. با این همه، وی در نهج البلاغه و نیز در اثر دیگرش (خصائص أمیرالمؤمنین)، قطعه هایی از شعر علی(ع) را روایت کرده است. این نکته و نیز سخنانی مانند سخن سعید بن مسیّب نشان می دهد که حضرت به هر حال با سرودن شعر، بیگانه نبوده اند و گه گاه، به مناسبتهایی، فزون بر رجزهای میدان جنگ، چامه هایی سروده اند که مایه اصلی تدوین دیوانی از امام شده است.
باری، شعر این دیوان، با توجه به پایگاه راویانش، و با توجه به ساختارها و معانی و انگیزه های شعری، بر چندگونه است: [1]گونه ای که به قطع از سروده های امام است، مانند رجزها و سروده هایی که در منابع معتبر به تواتر و تکرار از حضرت دانسته می شود؛ [2]گونه ای که از شاعران دیگر است و حضرت در ضمن سخن، بدانها تمثّل جسته است؛[3] گونه ای که در آن، لفظ از دیگران و معنا از امام(ع) است؛ بدین معنا که سرایندگان، سخنان نغز امام را به رشته نظم کشیده اند (که در این صورت برابری و هم عیاری نظم شاعران را با کلام امام، چشم نمی توان داشت)؛[4] گونه ای که شرح منظوم واقعه یا گزارشی است که در احوال حضرت آورده اند؛[5] گونه ای که دوستداران امام به زبان حالی از حالات او سروده اند؛[6] رجزی که از هماوردان امام در جنگهاست که امام رجزی در پاسخشان سروده، و رجز حریف و پاسخ امام، هر دو در دیوان آمده است.31
اینک به نظر می رسد بر محققان و حدیث پژوهان است که:
الف. نسخه های کهن دیوانهای فنجگردی و کیدری را که بدان اشارت رفت، تصحیح و احیا کنند.
ب. مصادر و مدارک تمامی اشعار، استخراج و تدوین شود؛ کاری که استاد محمودی نیز بدان همت ورزیده اند.
ج. روایاتی که مضامین آن ها در قالب این اشعار آمده، گردآوری شوند.
پس از آن، داوری و تحلیلی سنجیده نسبت به اشعار منسوب ارائه گردد.
1. رجوع شود به: دیوان الامام علی، شرح و ضبط: الدکتور عمر فاروق الطباع، ص 610
2. رجال النجاشی، ص167
3. الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج9/1، ص101
4. همان، ج2، ص432 و ج3، ص205
5. فهرست نسخه های خطی مجلس، ج25، ص108
6. فهرست نسخه های خطی مدرسه سپه سالار، ج2، ص447
7. الذریعة، ج12، ص223
8. همان، ج2، ص432 و ج9/1، ص101
9. همان، ص316
10. همان، ص432 و ج9/1، ص101 و ج6، ص381
11. همان، ج2، ص431434
12. دیوان امام علی(ع)، تصحیح و ترجمه دکتر ابوالقاسم امامی، ص3233
13. فهرست کتابخانه ملی، ج10، ص191
14. فهرست کتابخانه خوانسار، ج1، ص120
15. فهرست کتابخانه فیضیه، ج1، ص24
16. فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج2، ص119
17. معجم المطبوعات.
18. همان.
19. همان.
20. همان.
21. تحفة المراد، به اهتمام محمد حسین اکبری، انتشارات الزهراء، ص184
22. دیوان الامام علی، ص34
23. سیره ابن هشام، دار احیاء التراث،ج3، ص218
24. ریاض السالکین، ج7، ص219
25. تحفة المراد،ص196
26.همان، ص146
27. فصلنامه علوم حدیث، ش4، ص151
28. بحارالأنوار، ج1،ص22
29. همان، ص42
30. ترجمه دیوان امام علی، مصطفی زمانی، ص18
31. دیوان امام علی(ع)، تصحیح و ترجمه دکتر ابوالقاسم امامی، ص89
