دفتر مطالعات و کارشناسی کشورها
اشاره
نخستین همایش علمی درباره فرهنگ و مردم کشورهای شرق دور با عنوان «کشورهای شرق آسیا در نگاه ایرانیان از پندار تا واقعیت»، برگزار شد. این همایش مهم و ارزش مند که به همت معاونت پژوهش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برگزار شد، جبرانی است دیر هنگام، بر کم توجهی نسبتاً طولانی سازمان های فرهنگی بین المللی ایران در پژوهش درباره فرهنگِ مردم ونهادهای اجتماعی کشورها به ویژه شرق دور.
با مرور بر عناوین مقالات ارائه شده، واضح است که بیش ترین منزلت از آنِ چین بوده و پژوهش های انجام گرفته در باره دیگر کشورهای مهم شرق دور یعنی مالزی، تایلند، فیلیپین، کره جنوبی و سری لانکا در کم ترین تعداد عرضه شدند. با تشکر از جناب آقای طوسی، گزارشی از این همایش در زیر می آید:
درباره موضوع «اسلام در چین»، دو مقاله از سوی دو پژوهش گر با تجربه یعنی استاد «محمد جواد امیدوار نیا» (عضو هیأت علمی دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه) و «دکتر بختیار» (استاد دانشگاه تهران و استاد ممتاز دانشگاه پکن) به ترتیب با عناوین ذیل ارائه شد.
الف- لیوجی دانش مند اسلامی چین و نقش او در گفت وگوی فرهنگ های اسلامی و کنفوسیوسی.
ب- تصوف در میان مسلمانان چین.
موضوع دیگر پژوهش ها درباره چین، عناوینی فلسفی، سیاسی و یا زبان شناختی داشت که عبارت اند از:
الف- تبعات انقلاب فرهنگی بر توسعه فرهنگی چین، دکتر مددی
ب- درهای باز چین، دکتر میرعابدینی
ج- بررسی روش های موجود آوانگاری چینی در زبان فارسی، دکتر دانش پور پرور
هم چنین دو مقاله با عناوین ذیل به طور کلی درباره شرق آسیا بحث کرده بودند:
الف- باز ساخت فرهنگی راه های جدید ابریشم در آسیا، دکتر تکمیل همایون
ب- مقدمه ای بر شناخت تاریخی شرق آسیا در مآخذ فارسی، آقای سعید اللهی
□ اسلام در چین
«...چین کشوری است که تمدن کهن آن در هاله ای از رمز و ابهام پیچیده بود، هم ظرافت و فکر در آن بود و هم خرافه و افسانه».(1)افزون بر این، برای ایرانی ها، چین کشور بسیار جالب توجهی است؛ زیرا وجوه مشترک متعددی در کار است؛ چه روابط فرهنگی و تجاری بسیار قدیم، چه روی دادهای مشابهی در تاریخ و رگه های آسیایی مشترک همراه نیازها و مسئله های کم و بیش کیان امروز.
ایران و چین هر دو، پرورده ادب و حکمت و سنت گذشته اند. و امّا در باره مسلمانان، روشن نیست از چه تاریخی به چین راه یافته اند؛ ولی حدس زده می شود که از همان آغاز فتح ماوراء النهر به دست اعراب (اوایل قرن هفتم میلادی) کسانی از مردم آسیای میانه که اسلام آورده بودند، به چین مهاجرت کردند و در شمال غرب یعنی دو ایالت «گانسو» و «شنسی» اقامت گزیدند. مهاجرت بعدی در زمان مغولان (قرن سیزدهم) صورت گرفت که تعدادی از سربازان آسیای میانه به همراه آنان به چین رفتند و در ایالت «یون نان» که آن را «قراچانگ» نیز می گویند، جای گرفتند.
مسلمانانی که از راه دریا آمده بودند، بیش تر در جنوب سکونت گرفته بودند. «ابن بطوطه» از مساجد و مجامع و محله هایشان یادی می کند و در سفرنامه خود خاطره ای می آورد. او از شهری در کنار «خلیج مطران» یاد می کند و می گوید که در آن مطربان چینی به سه زبان فارسی و عربی و چینی آواز می خواندند و هم او این بیت سعدی را نقل می کند که یک قوّال چینی آن را در حضور سلطان به آواز خوانده بود:
تا دل به مهرت داده ام، در بحر فکر افتاده ام چون در نماز استاده ام، گویا به محراب اندری
اسلام در چین یک دین خارجی محسوب می شود؛ اما در عمق این سرزمین وسیع ریشه دوانیده و فرهنگ اسلامی به صورت بخشی مهم از فرهنگ قومی کشور درآمده است؟(2)
□ مقاله تصوف در چین، دکتر مظفر بختیار
این استاد ممتاز دانشگاه پکن در رشته ادبیات فارسی که مدتی از زندگی خویش را صرف پژوهش درباره فرقه های صوفی در چین نمود، و در سال 92 میلادی به همراه استاد «امیدوار نیا» راه پیمایی علمی چند هزار کیلومتری در استان های مسلمان نشین به قصد کاوش در زندگی دینی مسلمانان آن دیار داشته است، کتابی مهم در این موضوع با عنوان The sufi order in china (فِرَق صوفی در چین) به زبان انگلیسی نگارش کرده است.
تبیین نفوذ عرفان ایرانی در گروه های مختلف صوفیه (از جهریه تا کبرویه) با محمل نیکوی زبان فارسی از مطالب مهم و مورد اعتنای این دانش مند در کتاب یاد شده است. دکتر «مظفر» به مراسم خرقه پوشی رؤسای طریقت کبرویه، علاقه خاصی نشان داده است.
□ نگاهی کوتاه به طریقت کبرویه در چین
کبرویه یکی از چهار طریقت بزرگ اسلامی در چین است (سه طریقت دیگر عبارت اند از: نقشبندیه، قادریه و قدیم). این فرقه در اثر تلاش های مبلغان و عارفان ایرانی، در ساحل رود زرد در استان «گانسو» در چین به حیات خود ادامه داده است. پیروان این طریقت بیش تر از قوم «دونگ شیان» و ایرانی الاصل هستند و به طریقت های عرفانی شیعی بسیار نزدیک اند.
مهم ترین اماکن و زیارتگاه های این طریقت در شمال غربی چین عبارت اند از:
الف – مرکز عبادی در قله کوه «فن خوان شن» (سیمرغ) در ناحیه «داون تو» که شامل خوانقاه مرکزی، مسجد، آرامگاه «محی الدین شیخ عبد القادر گیلانی» می شود.
ب- مقر اداری و عبادی کبرویه بر فراز تپه های «وون شین پینگ» در جنوب غربی شهر «لنجو» مرکز استان گنسو واقع است.
مسجد آن، محل برگزاری نمازهای صبح و هم چنین نماز جمعه در منطقه است.
□ لیوجی دانش مند اسلامی چین
این دانش مند، آثار ارزش مندی از خود به جای گذاشته که مهم ترین آن ها، کتاب «ویژگی های اندیشه اسلامی» در شش جلد است. به نظر عده ای، لیوجی پیشتاز ایده «گفت وگوی فرهنگ» به ویژه گفت وگوی دو فرهنگ «اسلامی و کنفوسیوسی» در قرن هفدهم میلادی بوده است. با توجه به آن که بنابر تاریخ چه مکاتب مهم اسلامی در چین از قبیل مکتب نانکن مکتب یون نان، مکتب شمال غربی، لیوجی را باید وارث آموزه مکتب نخست برشمرد. وی با مطالعه وسیع در آثار کلاسیک کنفوسیوس و تسلط کامل بر معارف اسلامی سعی در آشتی دادن آموزه های این دو تمدن بزرگ داشته است.
□ دو دیدگاه مطالعاتی درباره «اسلام در چین»
بی گمان هر پژوهشی درباره «اسلام و مسلمانان در چین» باید مبتنی بر شناخت گروه های اسلامی چون «قدیم»، «طبقات صوفیه»، «حرکت های اخوانی و وهابی»، «شیعیان» و ... باشد و با جست وجو در باره ریشه های فکری هر فرقه و تحولاتی که به طور فزآینده بر زندگی دینی آن سامان سایه افکنده، به کشف اندیشه های مسلمانان آن کشور نایل آمد.
از سوی دیگر با توجه به تفاوت نژادی مسلمانان و تفاوت تاریخی اسلام آوردن آنان، ویژگی های خاصی را سبب شده که پیش فرض های مختلفی در شناخت آنان طلب می کند.(3)
در حال حاضر سابقه بررسی علمی و جامعه شناختی مسلمانان چین مسبوق و مصبوغ به دو نوع مطالعه غربی و چینی است. توضیح آن که پیش از همه مستشرقین و چین شناسان دانشگاه های اروپا و آمریکا و به ویژه دسته اخیر، بر اساس روش های تجربی علمی و به طور مبسوط درباره مسلمانان، آموزه های نوین و کم نظیری را آفریده اند.
این مطالعات حول موضوعات گروه های «قدیم» مسلمانان، دسته بندی نژادی آنان با توجه به پیش فرض تقسیم مسلمانان آن دیار طبقات صوفیه (نقشبندیه، مهریه، قادریه و …) و جنبش های جدید دینی (مثل حرکت های اخوانی و وهابی) و شیعه شکل گرفته است که برای نمونه می توان به آثار ذیل اشاره نمود:
1- درباره نژاد هویی (چینیان مسلمان) و شناسایی هویت و ویژگی های تمایز آن از دیگر مسلمانان چین، کتاب علمی و مستند «چینیان مسلمان» مذکور در پانوشت قبل.
و مقاله تحلیلی ذیل از پروفسور لیمن با عنوان: «هویی هویی: تاریخ نژادی مسلمانان چینی زبان» در مجله:
Journal fo South Asian and middle eastern studies (1987) No,1101
2- درباره شیعه، مقاله تحلیلی «شیعه در اسلام چینی ها» مندرج در دایره المعارف ایرانیکا از پروفسور لیپمش.
هم چنین دیدگاه متفاوت دیگری در این مورد با عنوان «آیا شیعه در اسلام چینی وجود دارد؟» از پروفسور ایزرائیلی، (چین شناسان یهودی و اسرائیلی) 1988، مجله اقلیت مسلمان.
3- درباره فرقه «نقشبندیه جهریه»، مقاله خوب پروفسور فلیتچر، در کتاب:
Central and lnner Asian studies (1989).
4- درباره اقلیت های مسلمان شمال غرب چین
شوارتز، هنری، ج، اقلیت های شمال غربی چین.(4)
وال، جان او، دیگر اقلیت های مسلمان: مفاهیم تجربه های اسلام در چین و اتحاد جماهیر شوروی(5).
گذشته از این، مطالعات اسلامی در چین از اوایل دهه هشتاد میلادی به بعد بنا به دلایل ذیل، گسترش و ژرف نگری بیش تری یافت.
الف- پایان عصر مائو و قطع تبلیغ مارکسیستی علیه دین.
ب- وقوع انقلاب اسلامی ایران و توجه به پژوهش گران چینی به «قدرت محرکه» نهضت در اسلام.
ج- فروپاشی شوروی و پدید آمدن کشورهای مسلمان مستقل در آسیای مرکزی در هم سایگی مناطق مسلمان نشین شمال غربی چین.(6)
مطالعات اسلام شناسی در چین را می توان به چند بخش دسته بندی کرد:(7)
الف- مطالعه در زمینه های اعتقادات اسلامی، فقه اسلامی و گروه های اسلامی آثار متعددی در مجله های ذیل چین آمده است.
«اسناد و مراجع درباره ادیان جهان»، «آسیای غربی و آفریقا»، «مطالعات حقوقی دیگر کشورها»، «ترجمه و تحلیل قوانین کشورهای دیگر» و «جهان اسلام»
ب- مطالعات درباره طبقات و فرقه های صوفیه.
1 فرقه نقشبندیه.
این طریقت که در قرن چهارده میلادی توسط بهاء الدین نقشبند بنیانگذاری شده بود، از قرن پانزدهم، بتدریج از «راه ابریشم» وارد شمال و شمال غرب چین کنونی شده نقشبندیه در چین در نیمه دوم قرن هیچدمهم در اثر ازدیاد تفاوت نظر بین رهبران آن، نحوه برخورد با فرهنگ کنفوسیوسی و بودایی، به دو شاخه بزرگ «نقشبندیه خوفیه» و «نقشبندیه جهریه» تقسیم شده منابع مهم چینی در این باره.
یک- «بررسی مسائل جامعه اسلامی در شمال غربی»، گائوجن فو.
دو- «تاریخ مختصر فرق اسلامی و تشکیلات صوفیه در چین» ماتون.
2 فرقه قادریه
اندیشه قادریه توسط سه نفر از بزرگان صوفیه از ایران و آسیای مرکزی یعنی شیخ عبدالقادر گیلانی، خواجه عبد الله و هدایت الله آفاق خواجه در چین انتشار یافت.
از مهمترین پژوهش ها در این زمینه:
یک- وانگ شوئه های، درباره اقوام و ادیان در شهر لین شیا.
دو- سون جن یو، بررسی فرهنگ سنتی اسلام چین.
3 حرکت های اخوانی و وهّابی در چین
گروههای اخوانی و وهابی (سلفیه) که حرکت های متاخر در چین هستند، تحت تاثیر اندیشه های بنیاد گرایی عربستان سعودی قرار دارند.
یک- ماکائون، اسلامی در چین.
دو- های شوئه وانگ، «درباره اقوام و ادیان در شهر لین شیان»
سه- رن، جی یو، «تاریخ اسلام»
4- شیعه
اندیشه شیعی در چین در دو گروه اساسی تجلی می یابد. اول شیعیان به معنای اخص در کوههای پالیر (اسماعیلیه) و اطراف شهرهای ختن و یارغند (دوازده امامی) و دومی در شیعیان به معنای اعم که در طریقت های متعددی چون نقشبندیه، قادریه، کبرویه و غیره تشکیل یافته اند.
آثار مهم به زبان چینی در این موضوع عبارتند از:
یک- «اسلام در چین» از انتشارات استان لینگ شیا.
دو- دائره المعارف اسلامی چین، شورای نویسندگان دائره المعارف اسلامی چین. (انتشارات استان سی چوان)
سه- «پژوهشی در باب فرهنگ سنتی اسلام» نوشته سون، جی یو، انتشارات خلق گنسو.
دفتر مطالعات کاربردی
پی نوشت:
1. اسلامی ندوشن، محمد علی، کارنامه سفر چین، (تهران، شرکت سهامی انتشار، 1381) ص 19.
2. فنگ چین یوان، فرهنگ اسلامی و ایرانی در چین، ترجمه، محمد جواد امیدوار نیا (انتشاراتِ بین المللی الهدی) ص نه (مقدمه)
3. برای آگاهی بیش تر از این موضوع، نگاه کنید به:
Gladney, D.C, Muslim Chinese: Ethnic Nationalism in the people,s Republic. Cambridgp Mqss:
Harvard University press, pp. 3b -63. (1991)
4. Schwartz, Henry G, The minorities of Northern china: A survey Bellingham: western Washington university press, 1984.
5. Voll, john 0 , Muslim Minority Alternatives. Implications of Muslim Experiences in china and the sovien union, journal Institute for muslim minority Affuirs (1985).
6. امیدوارنیا، محمد جواد، مطالعات اسلامی در چین طی دو دهه اخیر، فصل نامه آسیای مرکزی و قفقاز (سال هفتم، دوره سوم، ش 24، زمستان 1377) ص 81.
7. مطالب این بخش با استفاده از مقالات متعدد استاد امیدوارنیا تهیه شده است.
