همایش جهانی حکمت مطهر از ششم تا دهم اردیبهشت ماه سال 1383 در تهران و قم برگزار شد. این همایش که با حضور فیلسوفان و متفکران ایرانی و خارجی همراه بود، با پیام رهبر معظم انقلاب آغاز به کار کرد. در بخشی از پیام ایشان آمده است: «اندیشه های شهید مطهری باید به عنوان مبنای مواجهه علمی با افکار وارداتی جدید و دستیابی به نوآوریهای علمی در عرصه معارف دینی مورد توجه قرار گیرد. بررسی اندیشه و آرای آیت الله شهید مطهری و تأثیر آن در شکل گیری مبانی فکری انقلاب اسلامی و تجلیل از شخصیت کم نظیر ایشان هم، مورد نیاز جوامع اسلامی و هم ادای بخشی از وظیفه حق شناسی نسبت به اندیشمندان و فرزانگان انقلاب اسلامی است.
شهید مطهری، با ایمان، علم و اعتماد به نفس والای خود و همچنین ادب و انصاف علمی در آن سالها شجاعانه وارد میدان شد و با یک مواجهه صحیح و علمی در مقابل تفکرات مارکسیستی و لیبرالیستی، توانست چهره روشن و نابی از تفکرات اسلامی ارائه دهد و جریان روشنفکری اسلامی صحیحی را پایه گذاری نماید که در واقع مبنای بخشی عمده از جریان فکری انقلاب اسلامی شد.»
رهبر معظم انقلاب در پیام خود ضمن اشاره به این نکته که تا کنون تعریف جامعی از هویت فکری و روشنفکری شهید مطهری ارئه نشده است، آورده اند: «مرحوم مطهری با قوت فکری و اندیشه صائب خود وارد میدان هایی شد که تا آن زمان هیچ کس در زمینه مسایل اسلامی وارد آن نشده بود».
در این مراسم، سیدمحمد خاتمی، رئیس جمهوری در سخنانی، ضمن برشمردن برخی از وجوه شخصیتی و اخلاقی استاد شهید مطهری گفت: «مطهری مرد میدان گفتگو بود، آن هم نه تنها در درون مرزهای سنت و فکر اسلامی که با همه ارباب ملل و نحل، آن هم نه به قصد سرکوب و ارعاب دشمنان، بلکه برای گسترش میدان فهم و خرد خود و مردمان دیگر.»
در این همایش جهانی، نشست های دوازده گانه با موضوعات زیر برگزار شد:
تفکر خلاق
دین، آزادی و آزاد اندیشی
نوآوری های فلسفی استادمطهری
دین، زن و حقوق زنان
شخصیت شناسی مطهری
دین، آزادی اندیشه و احیای تفکر دینی
گفتگوی میان ادیان
راهی به سوی تجدید فکر دینی
مطهری و مطالعات تطبیقی علم جدید
دین و اخلاق
اندیشه های کلامی و دینی استاد مطهری
دین، حقوق بشر و اندیشه های سیاسی اجتماعی استاد مطهری
دین و تکثرگرایی دینی
در ادامه خلاصه ای از برخی عناوین مقالات این همایش را مرور می کنیم:
نوآوری ها و روش های فلسفی و کلامی استاد مطهری
حرکت و زمان از موضوعات گسترده ای است که مورد بحث و جست و جوی برخی حکما و فلاسفه قرار گرفته است. در همین راستا آیت الله سیدحسن مصطفوی استاد و رئیس گروه فلسفه دانشگاه امام صادق(ع) بعد از پرداخت به این مسئله که حکمای اقدم، زمان را جوهری سیال و ازلی و حتی واجب الوجود دانسته اند، گفت بعضی آن را موهوم و غیرواقعی و نیز متکلمین آن را امری نسبی و محققین حکمای اسلامی آن را مقدور حرکت و صغیه و یا جوهریه می دانند، وی سپس به نوآوری آرا و تحقیقات مهم استاد مطهری در این زمینه می پردازد.
دکتر مهدی گلشنی استاد دانشگاه صنعتی شریف و رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، برخورد عمیق و فیلسوفانه استاد مطهری با علوم جدید را می ستاید و در فرازی از مقاله خویش چنین می آورد: «استاد مطهری با علوم جدید با دیدی باز و خالی از تعصب برخورد می کردند. ایشان به نظریه هایی که با خلقت جهان انسان سر و کار داشت اعتنای تمام داشتند. استدلال آوری صحیح و متین او چنان متقن بود که برای غیرمسلمان هم قابل درک و قبول بود. او در مقام استدلال با مسئله خلقت انسان، روح یا علیت، با قوت تمام علمی پیش رفته است.»
دکتر غلامعلی حداد عادل استاد دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی مقاله خود را با عنوان «مطهری و فلسفه تطبیقی در ایران معاصر» ارایه کرد. او مطهری را در تطبیق فلسفه اسلامی با فلسفه جدید غربی کم نظیر دانست و گستردگی تحقیقات او را ستود. تحقیقاتی که بیشتر برای افرادی بود که تحت تأثیر تبلیغات مارکسیستی و کمونیستی، ماتریالیسم دیالکتیک را فلسفه علمی و یگانه فلسفه معتبر جهان می شناختند.
دکتر حداد عادل افزود: «باید مطهری را به سان فیلسوفانی چون هیوم، کانت و هگل، راهگشای فلسفه تطبیقی دانست». وی در این زمینه شرح مبسوط منظومه را در شمار فعالیت های کاربردی فلسفه تطبیقی او قلمداد کرد.
تلقی ناردست جامعه علمی غرب از فلسفه اسلامی باعث شده است که آنان این علم دقیق و راهگشا را در متافیزیک ارسطویی افلاطونی که به نوعی با سلیقه ها و تزوقهای دین آمیخته است منحصر دانند مقاله «مطهری، نمایشگر جامعیت و توانمندی های فلسفه اسلامی» از دکتر حسین غفاری، استادیار دانشگاه تهران است. وی با درک دقیق از این تلقی ناقص، نقش اساسی استاد مطهری را در تبیین صحیح فلسفه اسلامی و درک عمیق وی در بزنگاه های علمی، کاویده است که درصدد برآمد تا اصالت فلسفه اسلامی را به آن بازگرداند. نویسنده در صدد است تا تبیین کند فلسفه اسلامی در علایق سنتی کلام قرون وسطایی تنیده نیست، او کوشیده است در این مقال اثر گذاری شهید مطهری را با طرح مباحث تطبیقی میان اندیشه غربی و فلسفه اسلامی ترسیم کند و بفهماند این علم گرانمایه دارای نیروی قوی علمی است که بدون تمسک برآن گره های کور معرفت شناسی گشوده نگردد.
اتهام اصلی بر فلسفه اسلامی ناکارآمدی آن در زندگی آدمی است و دین نیز بنهاده در گوشه ای که متعلق به دوران گذشته است به راستی در این جرگه وظیفه و تکلیف یک فیلسوف اسلامی چیست؟ با نظری اجمالی بر آثار مطهری درمی یابیم که استاد در پس تدریس ها و نوشته های فلسفی خود، آبستن دغدغه های شگرف تر، ملموس تر و نزدیک تر به عرصه زندگی آدمیان است. از این رو چرخه محتوایی کتابها و مقالات علمی او را بر محورهایی می بینیم که در زندگی آن روز جامعه مهم و روزآمد بوده است. او در مقطعی از زمان حقوق زن را درمی کاود، و در زمانی به هنر و سینما و سیاست و در مقطعی دیگر به علم و ایمان و فطرت و دردهای جامعه مارکسیستی و ناسیونالیستی و... می پردازد. و درصدد برمی آید فاصله میان فلسفه را از اعتقادات افراد و زندگی روزمره آنان کم کند. «علم کلام و فلسفه اسلامی معاصر با تأکید بر آرای فلسفی شهید مطهری» عنوان مقاله ای است از دکتر رضا داوری اردکانی استاد دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران. او این دغدغه های اصیل را از نگاه شهید مطهری بررسی می کند. او می خواهد نشان دهد که ثمره فعالیت های فلسفی استاد دست کم به مقصد اثبات سازگاری دین با همه ارزش های مقبول جامعه بشری نزدیک شده است. بر همین اساس می پرسد آیا این فیلسوف از قلمرو فلسفه به وادی علم کلام وارد شده است؟ آیا او یک متکلم است؟ با توجه به این که کار کلامی او با ماهیت کلام سابق متفاوت است، کلامی که آورده است چگونه کلامی است؟
نوآوری دیگر کلامی مطهری در مبحث عدل الهی است. در این مقاله دکتر غلامرضا اعوانی استاد دانشگاه شهید بهشتی و رئیس موسسه حکمت و فلسفه ایران به بحث عدل الهی از دیدگاه شهید مطهری می پردازد. و آن را در تاریخ اندیشه بشری مسئله ای پرنزاع می خواند. او با بررسی اجمالی سیر تاریخی مبحث عدل الهی نزد فیلسوفان و متفکران، نظریه شهید مطهری را در کتاب عدل الهی بررسی کرده، خصوصیات روش ایشان را که توأم با نوآوری است، تحلیل می کند.
به راستی مطهری فردی دلسوز و دردمند بود و به جامعه دینی و بشری با دیدی عالمانه و شگرف می نگریست. بی شک می توان گفت، او بر مسئله اندوه که تمام وسعت زندگی بشر را فرا گرفته است، نگاهی ویژه داشت تا آنجا که خانم دکتر نایلا سلیمانوا، استادیار دانشگاه خزر از آذربایجان این ویژگی انسان دوستانه را در لابه لای نوشته هایش دریافته و در جست و جوی نگاه پنهان او به دردها، آلام و رنجهای بشری می پردازد. نمونه آن، کتاب «انسان کامل» است که در آن به مسئله اندوه پرداخته شده است؛ از این رو، خانم نایلا در مقاله خود با عنوان «نگرشی بر مسئله اندوه از دیدگاه استاد مطهری» می گوید: در نگاه مطهری، انسان بدون اخلاق مثل حیوان است و شخصیت آدمی فقط با اصول اخلاقی اش معنا می یابد. معیار حقیقی انسان بودن، داشتن اندوه و درد متعالی است. تمام موجودات زنده، رنجهای مشترک دارند و درد اصلی انسان در این زندگی زودگذر و در حقیقت توجیه حیات و زندگی او، فقط یافتن راهی است که آدمی را به ابدیت هدایت می کند و اندوه اصلی همین است.
جناب پرفسور عبدالواحد شمال اف، استاد فلسفه پژوهشگاه فلسفه حقوق آکادمی علوم تاجیکستان مقاله خود را با عنوان «ماهیت فلسفی مذهبی استاد مطهری» طرح کرد. او از دریچه ماهیت فلسفی مذهبی، نقش استاد مطهری را در تبیین مباحث اساسی می داند و درمی یابد اندیشه های پرفروغ این بزرگ مرد بر اساس عقل و دانش است و در حقیقت به خاطر دفاع از دین اسلام است که در همه عرصه هایی که شبهاتی نسبت به دین مطرح بوده حضور می یابد.
وی مطهری را در حکمت نظری، جانب دار سومین اصل فلسفه اسلامی می داند که پایه گذار آن ملاصدرا است و به عنوان حکمت متعالیه مشهور است. وی معتقد است، اهمیت اندیشه های استاد مطهری در این است که الاهیات را در دو فصل جدید ازعلوم طبیعیات آزاد کرده و مقابل حمله متجددان، حکمت سنتی را از گزند تهاجم آنان مصون می دارد.
قدرت نقادی فیلسوفانه از دیگر امتیازات استاد مطهری است که نشان گر آگاهی وسیع او در فلسفه کلاسیک و فلسفه نوین است. از این رو خانم پرفسور وجیه قانصو استاد دانشگاه لبنان در مقاله خود با عنوان «شهید مطهری و فلسفه غرب» می خواهد به چند پرسش اساسی پاسخ دهد؛
میزان درک مطهری از واژه های افکار غربی چقدر است؟
آیا او به جزء جزء افکار فلسفه غرب شناخت واقعی دارد؟
آیا مطهری امکانات جدید فلسفه غرب را به کار گرفته است و اشکالات آن را وارد فلسفه اسلامی کرده است؟
در این مقاله سعی شده است کیفیت حضور افکار غربی در آگاهی و شناخت مطهری و کیفیت حضور مطهری در حرکت فلسفه غرب مورد بررسی قرار گیرد.
دین، آزادی، آزاد اندیشی و احیای تفکر دینی
چالشی که در فضای فکری دینی پدید آمده، زندگی دینی سنتی را با سؤالاتی مواجه کرده است که پاسخ به آن بسیار مهم و حیاتی است و سوال از چگونگی دینداری در دنیای جدید اندیشه متفکران را به خود جلب کرده است. مقاله «اسلام و دنیای متجدد؛ با الهام از اندیشه های استاد مطهری» از دکتر علی اصغر خندان عضو هیئت علمی و مدیر گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق (ع) ناظر بر همین مباحث است. وی در پژوهش خود چند محور کلیدی را بررسی می کند.
1. شناخت نسبت و تجدد
2. شناخت تعارض های آن دو
3. نقد سنت و تجدد
4. نظریه پردازی بر اساس جمع این دو مقوله در حیات دینی.
اخلاق و آزادی دو مفهومی است که می توان آن دو را به لحاظ معرفت شناسی بررسی کرد و رابطه میان آن دو را جست. شهید مطهری که در عرصه های علمی دینی نقش خود را به درستی ایفا کرده، در این مقولات نیز افراد محقق را به خود جلب کرده است. مقاله «رابطه آزادی و اخلاق» از شریف لک زایی ناظر بر همین است که به این دو مفهوم با تأکید بر اندیشه های شهید مطهری پرداخته است. او آزادی و اخلاق را در مقابل و ضد هم نمی داند و اساسا آزادی را فضیلتی اخلاقی قلمداد می کند و آن را بر اخلاق مقدم می داند.
«احیای تفکر دینی: اجتهاد و ارزیابی مجدد متون کلاسیک در دوران جدید با تکیه بر آرای شهید مطهری نام مقاله ای است از دکتر لیاکات تکیم استاد دانشگاه دنور آمریکا که به بررسی براهین اصلاح گران گوناگون معاصر مسلمان و ارزیابی مجدد نهادهای فقهی سنتی می پردازد و با توسل به اصول هرمنوتیکی مختلف از جمله مصلحت، اجتهاد و... افکار مطهری را بازکاوی می کند. در این مقاله سعی شده است نقش مطهری در تأثیرگذاری بر موضوعاتی مثل حقوق بشر، آزادی بیان در شریعت اسلام و... بیان شود.
دکتر اندروگاستافسون، استادیار فلسفه دانشگاه مینه سوتا از آمریکا اصول آزادی های شخصی جان استیوارت میل را بررسی کرده است و نقش تبلیغات و اثرگذاری آن بر تصور جامعه چون شعر، هنر و دین و نقش مثبت دین را در حمایت از آموزش و عادات اخلاقی خوب از نگاه و اندیشه استیوارت میل می نمایاند. او نقادی مطهری از ماتریالیسم را کاملاً شبیه انتقاداتی از فرهنگ مصرفی می داند. یعنی دقیقا همان چیزی که از تفکر مسیحی جان استیوارت میل دریافت می شود. بحث از عقلانیت اسلامی بحثی کارآمد است که تفاوت آن با عقل گرایی غربی بسیار است. مقاله «ویژگیهای اصلی عقلانیت اسلامی» از دکتر ابوالفضل عزتی استاد دانشگاه و سرپرست بخش دانشگاهی کالج اسلامی لندن است که این تفاوت را از جهت های مختلف و متعدد مثل تاریخ، فلسفه، کاربرد توجیه، منابع، تعریف، مبانی نتایج و... نشان می دهد.
پرفسور مظفر اقبال استاد دانشگاه واترلو و رئیس مرکز «اسلام و علم» کانادا مقاله خود را با عنوان «دیدگاه اسلام درباره آزادی فکری و هرج و مرج فکری» طرح کرد. وی اعتقاد دارد که شرایط فکری فعلی، مسئله آزادی در اسلام را بسیار مبهم تعریف کرده است. او در صدد برآمده تا اصول آزادی بیان را در تفکر اسلامی به نحو دقیق بیان دارد و شکلی از مفاهیم آزادی که اکنون از آن بحث می شود را نشان دهد و ثابت کند که آزادی حاکم بر جوامع غربی، آزادی به معنای دقیق کلمه نیست بلکه هرج و مرج فکری است.
اندیشه های قرآنی و فقهی و تربیتی
تبحر مطهری در حوزه های فلسفی نباید توانمندی او را در عرصه های فقهی مغفول نهد. به همین خاطر دکتر علی مطهری عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در مقاله خود با طرح «مسائل فقهی در آثار شهید مطهری» سعی کرده است، مقام فقهی او را که تا حدودی از نظرها دورمانده برجسته نماید و روش فقهی او را که به نوعی مثل روش مرحوم آیت الله بروجردی و امام خمینی است بررسی کند.
قرآن پژوهی، جزیی دیگر از فعالیت های علمی شهید مطهری است. در این زمینه نادعلی عاشوری تلوکی استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه نجف آباد مقاله ای با عنوان «فعالیت ها و دیدگاه های قرآنی استاد مطهری» ارائه کرده و در آن به بخشی از علوم قرآنی یعنی تفسیر و شیوه تفسیری استاد مطهری پرداخته است.
مقاله «نکته های تربیتی در آرای شهید مطهری» از دکتر علی شریعتمداری استاد دانشگاه تهران نظریات تربیتی شهید مطهری را کاویده و کتاب «تعلیم و تربیت در اسلام» را که حاوی مطالب تربیتی است بررسی می کند. مطهری آموزش را با روش تربیتی خاص ارائه شده، طرح می کند همان کاستیی که در نهادهای آموزشی ما موجود است و به نوعی با مقوله تربیت بی ارتباط یا کم ارتباط است.
دکتر شریعتمداری سعی کرده است، این نقیصه و خلا را که مورد نظر شهید مطهری نیز بوده و در مراکز آموزشی ما نیز احساس می شود، بیان کند.
مقاله «دین و تربیت در افکار شهید مطهری» از حجت الاسلام و المسلمین الشیخ علی عبدالله سنان، محقق، مؤلف و مدیر تعلیم دینی اسلامی لبنان است که در چند محور تنظیم شده است.
1. منابع و ابعاد تربیت دینی
2. کارآیی تربیت در فرد و جامعه
3. چارچوب تربیت دینی
4. عوامل موثر در تربیت
5. رابطه تنگاتنگ دین و تربیت
6. شیوه های تربیت در قرآن و سنت
7. الگوی تشخیص انسانی در تربیت اسلامی
تربیت اسلامی اساسا جزو دغدغه های مهم استاد بوده است را به همین خاطر نگاهی وسیع به این بعد دین داشته است.
اندیشه های سیاسی اجتماعی مطهری
مطهری در حوزه فعالیت های علمی اش مباحثی را پی می گیرد که می توان آن را در شمار فعالیت هایی دانست که بر دین، فلسفه و ارتباطات ناظر است. از این رو؛ دکتر حمید مولانا استاد و رئیس بخش برنامه های ارتباط بین الملل دانشگاه امریکن واشنگتن در مقاله خود «فلسفه ارتباطات اسلامی از دیدگاه شهید مطهری» درصدد است نشان دهد، حوزه ارتباطات و روابط اسلامی در آثار مطهری به عنوان یک مجموعه منسجم و مستحکم است. او در توجیه پرداختن به این مسئله می گوید: «آنچه باعث جلب توجه من به فلسفه ارتباطات و روابط اسلامی از دیدگاه مطهری می شود، حس و امیدی است که همراه با پیوند تشکلهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و فناوری، حدود حوزه ها را در جوامع اسلامی و در محیط جهانی تعیین می کند».
دکتر محمد مشکات عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در مقاله خود با عنوان «دین و مردم سالاری در بنیادهای اندیشه استاد مطهری» به مولفه های آزادی، عدالت، معنویت، حاکمیت مردم، حاکمیت قانون، حقوق بشر، قانون شهروند و... از دیدگاه مطهری پرداخته است.
دکتر حسن خجسته عضو هیئت علمی دانشکده صدا و سیما و معاون صدا در سازمان صدا و سیما مقاله خود را با عنوان «روش شناسی شهید مطهری در بررسی مسائل زنان» پی می گیرد که در آن ویژگی های نظام حقوقی طراحی شده از سوی شهید مطهری را چنین ترسیم می کند:
1. برابری خلقت انسان ها در نوع
2. تفاوت انسان ها در جنسیت
3.اصالت نظام خانواده
دکتر لیندا کلارک، استادیار دانشگاه کونکوردیای کانادا در مقاله خود «آیت الله مطهری و زنان؛ بازسازی مبناگرایی آزاد» دیدگاه های وی را درباره زنان به خصوص در مورد جنبش آزادی زنان در محیط بررسی می کند و معتقد است با وجود محدودیت ها موضع مطهری باز و مترقی بوده است.
دکتر عبدالرئوف فضل الله محقق و دبیر کل مجمع فرهنگی عربی از لبنان مقاله خود را با عنوان «زن و حقوق زن از دیدگاه اسلامی با تأکید بر آرای استاد مطهری» چند محور اساسی را می کاود:
1. زن در عصر بربریت
2. زن در عصر تمدن های بابل، مصر و رومانی
3. زن در دین مسیحی و یهودی
4. زن در جزیرة العرب قبل از اسلام
دکتر توشیوکورودا، استاد دانشگاه بین المللی ژاپن و رئیس انجمن مطالعات فرهنگی منطقه ای از ژاپن مقاله خود را با عنوان «دموکراسی در اسلام و مقایسه با دموکراسی غربی با تأکید بر اندیشه های آیت الله مطهری» با نگاهی عمیق به دموکراسی غرب و اسلام این موضوع را بررسی می کند. او مبانی وجودشناسی دموکراسی اسلامی را با دموکراسی غرب متفاوت می داند و معتقد است، عامل کلیدی این تفاوت مفهوم توحید در اسلام است. زیرا توحید اصل اساسی برای درک همه چیز بر اساس وحدانیت است.
روز چهارم این همایش با سخنرانی آیت الله جوادی آملی در قم ادامه یافت. ایشان طی سخنانی اساس پایه گذاری هر مکتبی را مبتنی بر فکر و عقل و اعتبار آن را در گرو پیش فرض اصول متعارفه دانست. وی در خصوص اسلامی کردن دانشگاه ها افزود: «جداسازی کلاس دختران و پسران، مسلمان پروری است اما آنچه دانشگاه های ما را اسلامی می کند ارائه علوم اسلامی به نحو علمی و عقلی است».
ایشان درباره حوزه اعتبار عقل گفت: «خدای سبحان به عقل بها داده و به حجتش حرمت نهاده و در مقام نعل و نه در مقام ذات و صفات خود را درگیر کرده است «لایسئل عما یفعل و هم یسئلون» آیت الله جوادی آملی در خصوص شخصیت علمی شهید مطهری افزود: «مطهری محرری توانا بود، محرر کسی است که دست و بال بحث را باز می کند که باید در وهله نخست، خود فردی آزاد باشد».
حجت الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری مدیر حوزه علمیه قم، سخنران دیگر این همایش بود، وی روحانیت را در مرحله نخست عهده دار مدیریت فکری جامعه دانست و شهید مطهری را به عنوان نمونه بارز روحانیت، حامل قدرتی روحی و علمی معرفی کرد که به رسالت سترگ خود جامه عمل پوشانده است. وی او را پایبند به مبانی مکتب اسلام و دارای جامعیت علمی، آفاق فکری برون حوزوی، صاحب تفکری وسیع و منضبط خواند.
در عصر روز چهارم همایش حکمت جهانی مطهر میزگرد علمی با حضور حجج اسلام صادقی، محمدتقی سبحانی و آقایان دکتر حدادعادل و دکتر سعید زیبا کلام برگزار شد. سخنران بخش پایانی این همایش آیت الله مصباح یزدی بود که طی سخنانی نوآوری و نواندیشی شهید مطهری را بهترین خدمت او به جامعه خواند و در تشریح معنای نوآوری نسبت به هاله ابهام آمیزی که گرد این واژه را فرا گرفته، هشدار دادو گفت غفلت و بی توجهی و گاهی غرض ورزی عامل اراده معانی انحرافی برای برخی از واژه هاو موجب تحولات در ادبیات و فرهنگ ها شده است.
