درآمدی بر شیعه شناسی

پرداختن به واقعیات و شناخت آموزه های واقعی مکاتب،می تواند به بسیاری از نقدهای بی اساس و شبهات نادرست پاسخ دهد

مقدمه

پرداختن به واقعیات و شناخت آموزه های واقعی مکاتب،می تواند به بسیاری از نقدهای بی اساس و شبهات نادرست پاسخ دهد. باید بستری مهیا کرد تا زمینه های طرح درست و خردورزانه مفاهیم دینی مهیا شود. در دنیای امروز نمی توان چندان به هیجان و احساسات میدان داد ، و باید مبانی صحیح دین را با دقت و فراست بیان کرد.آن چنان که علم کلام همواره در طول تاریخ این رسالت را به دوش کشیده است و مبنای آن دفاع خردمندانه و منطقی از دین بوده است. شاخه هایی چون "شیعه شناسی"، می تواند گستره ای را فراهم کند تا پژوهشگران و جویندگان حقیقت به شناخت و برداشتی درست از مذهب شیعه و مبانی فکری آن برسند. طرح چنین مباحثی می تواند جلوی بسیاری از انحرافات و اتهامات را بگیرد و به ارائه دقیق اندیشه ها و دغدغه های شیعی یاری رساند.

معرفی اجمالی

یکی از کتاب هایی که به تازگی از سوی انتشارات مرکز جهانی به چاپ رسیده است، کتاب" درآمدی بر شیعه شناسی*1* می باشد که از نوشته های آقای علی ربانی گلپایگانی می باشد.این اثر برای سطح کارشناسی، طراحی و تدوین شده است و سرفصل های پیشنهادی ناشر مواردی چون شیعه در لغت و اصطلاح، پیدایش شیعه، آشنایی با مصادر و ادوار آن و ویژگی های اعتقادی بوده است. این کتاب دارای پنج بخش و مقدمه نویسنده است.

بخش اول به "مقدمات و کلیات" اختصاص یافته است.این بخش شش فصل دارد. در بررسی لغت شیعه نویسنده سه معنا را ذکر می کند 1. اطاعت و پیروی 2. نصرت و یاری 3. توافق و هماهنگی. در ادامه نویسنده برای تعریف اصطلاحی شیعه چندان معنا را ذکر کرده است و در همه تعاریف بر ارجحیت و افضلیت علی علیه السلام تاکید شده است. نویسنده از علامه طباطبایی برای تعریف شیعه نقل می کند" که چون آنان خلافت بنی امیه و بنی عباس را نپذیرفته و امامت را حق فرزندان فاطمه زهرا می دانستند، شیعه نامیده شده اند." البته برای پیروان امیرالمومنین علی علیه السلام، الفاظی دیگر نیز مثل "رافضه" به کار رفته است از آنجا که شیعه پیوسته با حکومتهای جابر اموی در مبارزه و جهاد بوده است، آنان را به رافضی لقب داده اند که این لفظ نیز چون واژه" شیعه" دارای معانی گوناگونی است. در ادامه منشا پیدایش اصطلاح شیعه از زمان پیامبر بزرگ اسلام بررسی شده است که اول بار ایشان این لفظ را به کار برد و فرمود:"یا علی، انت و اصحابک فی الجنه، انت و شیعتک فی الجنه". سپس نویسنده به این نکته می پردازد که فرقه های شیعه هر چند در طول تاریخ بسیار بوده اند اما امروزه بسیاری از آنها منقرض گردیده اند و صرفاً نامی از آنها باقی مانده است. امروزه فرقه های مطرح شیعه که پیروانی نیز دارد عبارتند از امامیه، زیدیه و اسماعیلیه.

در فصل بعد درباره تاریخ و منشا پیدایش شیعه بحث شده است و نویسنده سه نکته را یادآور می شود1.تشیع به معنای اعتقاد به امامت بلافصل علی علیه السلام و منصوص بودن امامت او. 2.تشیع به معنای باور به لزوم محبت به علی علیه السلام 3. تشیع به معنای افضلیت ایشان بر دیگر صحابه. سپس فرضیه های نادرست در تاریخ و منشا پیدایش شیعه را مثل فرضیه های عبداللَّه بن سبا، و یا ارتباط ساخته شدن مذهب شیعه به دست ایرانیان را نقد و ارزیابی می کند و آنها را نادرست می داند. در این بخش که حجیم ترین قسمت کتاب نیز می باشد، نویسنده در ادامه به تاریخ شیعه و دوره های مختلف حیات امامان شیعه در دوران خلفا،عصر امویان و عباسیان می پردازد.فصل پایانی این بخش به منابع شیعه در اصول و فروع دین اختصاص یافته است و در این باره به قرآن کریم،سنت پیامبر اکرم،گفتار و رفتار اهل بیت علیهم السلام و عقل اشاره شده است.

بخش دوم کتاب به توحید و عدل نام گرفته و در دو فصل به این امر پرداخته شده است.

بخش سوم کتاب نبوت و امامت نام دارد. نویسنده در شش فصل به مسائلی چون نبوت، و وجوب عصمت نبی، حقیقت و احکام امامت اشاره می کند و امامت را از جنبه های گوناگون چون الگو بودن امام در اخلاق و رفتار، تعلیم دادن معارف و احکام دین،رهبری سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی و هدایت باطنی، مورد بررسی قرار می دهد. سپس نویسنده صفات امام را عصمت، علم، کمالات نفسانی، افضلیت بر دیگران ذکر می کند. در ادامه به نصوص امامت امیرالمومنین پرداخته می شود که چند نمونه از آنها مثل آیه ولایت، تبلیغ، اکمال دین، حدیث غدیر، حدیث منزلت و حدیث ثقلین را آورده است.

بحث دیگری که نویسنده به آن پرداخته، مهدویت در اسلام است و به سوالات موجود در این باره پاسخ داده شده است.مباحث دیگر در این بخش رجعت و غلو است.

بخش چهارم کتاب به معاد اختصاص یافته است و نویسنده در بحث شفاعت به اشکالات وهابیان پاسخ داده است.بخش پایانی کتاب به چند فرع فقهی مثل تقیه،بدعت،کیفیت وضوء،سجده بر زمین،خمس و ازدواج موقت پرداخته است.

مزایای کتاب

1. از آن جا کتاب برای واحد درسی نگارش یافته است،از انسجام و ترتیب نسبتا منطقی برخوردار است.

2. کتاب به جنبه های گوناگون تفکر شیعی و آموزه های آن پرداخته است، و در آن سعی شده است که مسائل و مفاهیم مختلف ارائه شود، در واقع بسیاری از مباحث مرور شده است.

3. مزیت دیگر آن که سعی شده است مباحث کتاب از نگاهی عقلی و با توجه به مستندات منطقی و معتبر، طرح و اثبات گردد.

4. سرفصلها و درسهای هر بخش چندان طولانی نیست که توان خواننده را بگیرد و به تحلیل برد.

5. کتاب به جز مواردی اندک،خالی از اشکالات ویرایشی است.

6. در بسیاری موارد به اشکالات و شبهه های امروزی که به مذهب شیعه وارد شده، پاسخ داده شده است.

7. مفاهیم ارائه شده کتاب، با زبان و قلمی ساده و قابل فهم نگارش یافته است.

نکات قابل اصلاح

از نظر شکلی با آن که کتاب از وضعیتی نسبتا قابل قبول برخوردار است اما به نظر می رسد که طرح جلد کتاب، می تواند بهتر از آن چه هست، باشد.

2. صفحه آرایی و صفحه پردازی کتاب به کار بیشتری نیاز دارد،با توجه به امکانات و تسهیلات رایانه ای، به نظر می رسد که پردازش صفحات به شکل فعلی چندان مطلوب نباشد،برای نمونه صفحات 232یا 278 که هنوز فصل به پایان نرسیده است، حدود نصف صفحه خالی باقی مانده است که هیچ گونه توجیهی ندارد.

3. در پایان کتاب، غلط نامه ای تعبیه شده و 38مورد اشکال تایپی تذکر داده شده است،که با توجه به امکانات امروزی که غلطهای تایپی با اندکی وقت گذاشتن برطرف می شود، کاری مطلوب و قابل قبول به نظر نمی رسد.

4. در پایان کتاب، فهرست منابع به شکل الفبایی آمده است که از این جهت، کاری شایسته به نظر می رسد،اما منابعی که آورده شده، تنها به ذکر نام کتاب و نویسنده آن بسنده شده است ،حال آن که در این گونه موارد باید شناسنامه کامل کتاب ذکر گردد ، این در حالی است که شناسنامه کامل این منابع در صفحات کتاب نیز به طور کامل ذکر نشده است.

5. از آن جا که این کتاب به صورت درسی تهیه شده است،شایسته بود که در آخر هر فصل چکیده مباحث آورده شود، در این صورت دانش پژوه با سادگی بیشتری به کنه مطالب پی می برد.

6. بخش اول به نام "مقدمات و کلیات" می باشد، در این بخش در چهار فصل (سوم، چهارم، پنجم و ششم) به تاریخ شیعه پرداخته شده است که به نظر می رسد چندان به مقدمات و کلیات مربوط نمی باشد، شایسته آن بود که این چهار فصل در بخشی جداگانه با عنوانی تاریخی آورده می شد.

7. با توجه به فراوانی مباحث جدید به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی،به نظر می رسد که باید به ویژگی پویایی و پایایی عنصر اجتهاد در تفکر شیعی و دخالت زمان و مکان در آموزه های دینی بیشتر توجه می شد. بحثی که می توان گفت، ویژه اندیشه شیعی می باشد.

8. همان گونه که کتاب با مقدمه ای آغاز شده بود، لازم بود که در پایان کتاب نیز، ارزیابی نهایی و نتیجه گیری آورده می شد.

ذکر این نکات که لزوما متوجه نویسنده کتاب نمی باشد، هرگز از اهمیت کار و تلاشی که برای آن شده است، نمی کاهد، انتشار چنین کتاب هایی، اقدامی شایسته و درخور است. از دیگر سو طرح بسیاری از مباحث کتاب با توجه به آن بوده که مخاطبان آن ، دانش پژوهان مرکز جهانی می باشند که به ظرافت و دقتی بیشتر نیاز دارد. امید که نشر این گونه کتب راهگشای دیگر اندیشه ورزی ها گردد.